دکتر واحد جولایی دانش‌آموخته مقطع دکتری در رشته باستان‌شناسی از دانشگاه محقق اردبیلی است. وی در حال حاضر ر‌یاست گروه حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی اداره‌کل میراث ‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان چهارمحال و بختیاری را بر عهده دارد. او در دانشگاه‌های دولتی، آزاد و پیام نور شهرکرد تدریس کرده است. پژوهش‌های دکتر جولایی بیشتر در زمینه باستان‌شناسی ایران بوده است و مقالاتی از وی درباره عصر مفرغ و عصر آهن ایران به چاپ رسیده است. مطالعاتی نیز در زمینه هنر و معماری استان چهارمحال و بختیاری داشته که حاصل فعالیت در حوزه کاری‌اش بوده. این تحقیقات در قالب معرفی و بررسی آثار تاریخی این استان در همایش‌های ملی و بین المللی ارائه شده است. از جمله فعالیت‌های اجرایی و میدانی ایشان می‌توان به این موارد اشاره کرد: سرپرستی بررسی باستان‌شناختی بخش مرکزی شهرستان بن، نظارت بر برنامه ها و طرح‌های باستان‌شناختی از جمله کاوش تپه بردنکون و بررسی باستان شناختی بخش شیدا در استان چهارمحال و بختیاری.

اشاره

گورستان‌های تاریخی از منظر جامعه‌شناسی یکی از مهم‌ترین منابع بررسی تاریخ و تمدن هر جامعه محسوب می‌شود که به دلیل ارتباطات ساختاری با باورهای آیینی و موقعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی افراد همواره مرجع و گنجینه‌ای ارزشمند برای شناخت تفکرات و اعتقادات جوامع گذشته است. گورستان‌های ارمنیان استان چهارمحال و بختیاری، که از لحاظ پژوهشی به آنها کمتر توجه شده است، به سبب کتیبه‌ها و نقوش متنوعشان مدارک و شواهدی متقن، دال بر حضور ارمنیان در این منطقه هستند. بیشتر این گورستان‌ها، بنا به اهمیت و شاخص بودن سنگ‌مزارها در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند. کتیبه‌ها، حکاکی‌ها و نقوش برجسته تزیینی روی سنگ قبرها از ویژگی‌‌های مهم این گورستان‌هاست. بر روی هر سنگ‌ قبر، نشانه و گورنگاره‌ای درباره حرفه، جنسیت و آداب زیست متوفیان وجود دارد. بر اساس تاریخ‌های حک ‌شده بر روی سنگ ‌مزارها، این گورستان‌ها به دوره صفویه تا قاجاریه تعلق دارد. در این مقاله، با هدف معرفی گورستان‌های ارمنیان استان چهارمحال و بختیاری شرحی مختصر از نحوه پراکندگی، وسعت، خصوصیات، نقوش و ابعاد گورها ارائه کرده‌ایم

درآمد

گورستان‌های ارامنه استان چهارمحال و بختیاری بخشی از مهم‌ترین شواهد حضور ارمنیان در این منطقه هستند. کتیبه‌ها و تاریخ‌های حک‌ شده بر روی سنگ مزارها منبع بسیار مهمی برای مطالعه پیشینه تاریخی حضور این قوم در این منطقه است.

پیشینه حضور ارمنیان در این استان به دوره صفویه باز می‌گردد. از میان ارمنیانی که به دستور شاه عباس اول صفوی(۹۹۶ ـ ۱۰۳۸ق) از جلفای قدیم (در ارمنستان) به اصفهان انتقال یافتند، گروهی که به زراعت علاقه داشتند در روستاهای فریدن و چهارمحال ساکن شدند (تصویر۱). در این دوره، به خانواده‌هایی که در چهارمحال استقرار یافتند زمین‌های زراعی واگذار شد. آنان طی مدت دو سال در اراضی واگذار شده خانه‌، کلیسا، مدرسه، آسیاب و حتی، نقارخانه ساختند و در نتیجه، روستاهای جدیدی به وجود آوردند.(۲) در چند دهه اخیر بسیاری از ارمنی‌های چهارمحال به اصفهان مهاجرت کردند و آخرین حضور آنان در این استان به حدود ۱۳۵۸ش بازمی‌گردد.

گورستان‌های ارمنیان در نیمه شرقی استان در شهرستان‌های شهرکرد، کیار، بروجن و لردگان پراکنده‌اند. سنگ‌مزارهای این گورستان‌ها مزین به نقوشی است که از بطن تاریخ فرهنگی، اجتماعی و دینی مردمان این منطقه نشئت می‌گیرد. گورستان‌ها به‌ منزله گونه‌ای از عرصه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بخشی از اسناد تمدنی انسان‌ها به شمار می‌روند که بررسی و شناخت آنها اطلاعاتی ارزنده درباره محل سکونت، جهان‌بینی، آداب زیست و سنت‌های تدفین را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.(۳) گورستان‌های تاریخی مجموعه‌ای از عناصری هستند که عمدتاً بدون طرح‌ریزی اولیه در کنار یکدیگر قرارگرفته و ماهیت آن را شکل داده‌اند. بررسی عوامل شکل‌د‌‌هنده گورستان‌های تاریخی نشان می‌دهد که میان بستر و بافت محیط، اعتقادات دینی و فرهنگی، عوامل تاریخی و نیروی تأثیرگذار عوامل انسانی در شکل‌دهی مفاهیم هنری و نظام معینی از نشانه‌ها رابطه‌ای بنیادین وجود دارد که با نظامی مشخص از یادمان‌ها، تندیس‌ها، موتیف‌ها و نشانه‌های انتزاعی غنی می‌شود و از طریق به خاک‌سپاری افراد گوناگون جنبه‌های مختلف دینی ـ مذهبی، فرهنگی ـ اجتماعی و یادمانی را به‌وجود آورده است. در این نوشتار، با هدف معرفی گورستان های ارمنیان استان چهارمحال و بختیاری به طور مختصر ساختار قبر‌ها، ویژگی‌های بصری و مضامین نقش‌های تزیینی را بررسی کرده‌ایم و کوشیده‌ایم تا گوشه‌ای از فرهنگ ارمنیان در این منطقه را معرفی کنیم.

پیشینه پژوهش

در سال‌های اخیر، مطالعات متنوعی درباره گورستان‌ها، سنگ مزار و نقوش آنها صورت گرفته است و افرادی چون فرزین(۱۳۸۴)، علی‌نژاد(۱۳۹۳)، ساریان(۱۹۸۰)، شجاع‌دل(۱۳۸۶) و کبیر صابر(۱۳۹۱) به بررسی گورستان‌ها، آداب و آیین‌های خاک‌سپاری پرداخته‌اند. در باب نقش و نگار سنگ‌ مزارها نیز پورکریم (۱۳۴۲)، خسرونژاد (۱۳۷۷)، نورالهی (۱۳۹۵)، پویان و خلیلی(۱۳۸۹)، حافظ (۱۳۹۰)، شجاعی(۱۳۹۸)، حدادی و همکاران (۱۳۹۷) و بروجنی(۱۳۹۸) مطالعاتی انجام داده‌اند. مطالعات و بررسی‌های میدانی درباره گورستان‌های استان چهارمحال و بختیاری محدود به پرونده‌های ثبت ملی آنها بوده که در بایگانی اداره ‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان نگهداری می‌شود و تا کنون منتشر نشده‌ است. البته، در این مقاله به آنها استناد کرده‌ایم.

بوم‌شناسی منطقه

استان چهارمحال و بختیاری با مساحت۱٬۶۴۱۱ کیلومتر مربع در جنوب ‌‌‌غربی ایران و در محدوده رشته‌کوه‌های زاگرس واقع شده و از شمال و شرق به استان اصفهان، از غرب به استان خوزستان، از جنوب به کهکیلویه و بویر‌احمد و از شمال‌غرب به لرستان محدود است.(۴) بر اساس آخرین تقسیمات سیاسی کشور در ۱۳۹۷ش، این استان دارای ده شهرستان (شهرکرد، اردل، بروجن، فارسان، کوهرنگ، لردگان، خانمیرزا، بن، سامان و کیار)، ۲۴ بخش، پنجاه دهستان، چهل شهر و ۷۵۸ آبادی مسکونی است (تصویر۲). از نظر اقلیمی، این استان دارای آب و هوای مرطوب و خنک و زمستان‌های بسیار سرد است. در زمستان برف زیادی در این استان می‌بارد و سرچشمه رود‌‌های کارون و زاینده‌رود از این منطقه است. چهارمحال و بختیاری پوشش گیاهی و چراگاه‌هایی غنی دارد و ییلاق بسیاری ازکوچ‌‌رو‌هاست.(۵)

حضور ارمنیان در استان چهارمحال و بختیاری

ارمنستان از سده دهم هجری بدل به میدان جنگ صفویان و عثمانی‌ها شد. شاه عباس صفوی با هدف نظامی دستور داد ارمنیان و کلیه ساکنان شهرهای مرزی بین ایران و عثمانی از این مناطق کوچ داده شوند. هدف شاه عباس از این مهاجرت استفاده از مردمانی ثروتمند و با تجربه در صنعت و ماهر در تجارت و بازرگانی بود که بسیاری از آ‌نان در جلفای اصفهان ساکن شدند.(۶) سانسون، مبلغ مذهبی فرانسوی، نیز در خصوص امتیازات ارمنیان می‌نویسد: « شاه ایرانیان از ارامنه و مسیحیان خارجی که برای تجارت به ممالک شاهنشاهی او می آیند خراج نمی‌گیرد». (۷)

پس از جابه‌جایی روابط ارمنیان و ایرانیان نزدیک‌تر شد و بر فرهنگ و هنر یکدیگر تأثیر گذاشتند، از جمله آنها هنر حجاری بود که نمونه های آن را می ‏توان در کلیساها (تصویر ۳)، گورستان ها و دیگر آثار ارمنیان مشاهده کرد.(۸) ارمنیان برای رهایی از چنگ عثمانی‌ها و به دستور شاه عباس به سرزمین کنونی چهارمحال و بختیاری، که به مرکز حکومت صفویان (اصفهان) نزدیک بود، منتقل شدند.(۹) شغل ارمنیان ساکن چهارمحال کشاورزی و دام‌پروری و هنر اصلی زنان قالی‌بافی و گلیم‌بافی بود.(۱۰) ارمنیان حدوداً تا ۱۳۵۷، ۱۳۵۸ش در استان حضور داشتند و پس از آن، به نقاط دیگر ایران مهاجرت کردند.

شرح کلی گورستان‌های استان

گورستان‌هایی که در اینجا معرفی خواهیم کرد شامل هفده گورستان است که در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند (جدول ۱). چند گورستان‌‌ دیگر نیز در سطح استان شناسایی شده که به دلیل نبود اطلاعات کافی و واضح نبودن سنگ‌مزارها در این نوشتار گنجانده نشده‌اند، از جمله گورستان بلداجی شماره ۲ یا گورستان روستای تشنیز .

مساحت کلی قبرستان‌ها حدود یک هکتار است که به طور میانگین هرکدام ۱۲۳ قبر دارند. گورستان غرب آقبلاغ با مساحت سه هکتار بزرگ‌ترین و گورستان بلداجی با مساحت ۲٬۸۰۰ مترمربع کوچک‌ترین آنهاست. نحوه قرارگیری سنگ قبرها را می‌توان در دو دسته افقی و ترکیبی طبقه‌بندی کرد. قبرهای افقی خوابیده که سهم بیشتری در میان گورستان‌های قدیمی و تاریخی دارند، با طرح کلی مستطیلی گاهی به شکل نامتقارن و در بعضی نمونه‌ها با تناسب ساخته شده‌اند.گورستان سیراک با چهارصد سنگ ‌قبر بزرگ و کوچک در زمینی به مساحت ۵٬۶۰۰ مترمربع بیشترین تعداد سنگ قبر را در خود جای داده است(تصویر ۴).

بر اساس نوع حجاری سنگ ‌مزارها، می‌توان آنها را به سه دسته‌ تقسیم کرد: دسته اول تابوتی‌شکل یا همان مستطیلی (تصویر ۵)، دسته دوم صندوقی‌شکل یا مکعب ـ مستطیل که بیشتر سنگ‌گورها از این نوع هستند (تصویر ۶) و دسته سوم وانی شکل (تصویر۷) که به ندرت در میان سنگ‌گورها دیده می‌شود.

تاریخ روی سنگ ‌قبرها با خط ارمنی و به میلادی نوشته شده است. نوع خط نقر شده عمدتاً به‌صورت برجسته، فرورفته و در بعضی نمونه‌ها، برجسته معمولی است. بر اساس تاریخ‌های ذکر شده، بیشتر قبرها متعلق به دوران صفوی تا قاجار است. دو گورستان وستگان و گلوگرد قدیمی‌ترین گورها را در خود جای داده‌اند. کهن‌ترین آنها گورهای جبهه غربی لیواسگان با تاریخ ۱۸۵۳م است. بزرگترین سنگ‌قبر به طول ۳/۲۰ متر، عرض۸۰ و ضخامت۹۰ سانتی‌متر به کشیش منطقه وستگان تعلق دارد (تصویر۸)‌. یکی دیگر از سنگ‌قبرهای مهم، سنگ قبری متعلق به یک اسقف در گورستان معموره است. این سنگ از پایین مستطیل شکل و در بالا، مثلثی است. حاشیه‌ای به پهنای ۸ سانتی‌متر با نقوش گیاهی قرینه به طرزی استادانه و زیبا سطح سنگ را فراگرفته است (تصویر ۹). یکی از یادمان‌های با ارزش و منحصر به فرد استان مجسمه اسب سنگی گورستان گلوگرد است که متأسفانه به دلایل نامعلوم سر آن جدا شده (تصویر ۱۰). از دیگر رسوم شاخص در این گورستان‌‌ها، دفن همسران در کنار یکدیگر است که در شرق قلعه ممکا به چشم می‌خورد و در آن سه سنگ قبر دو قلو و متصل به هم وجود دارد که دارای نقش زن و مرد و تاریخ های متوالی است (تصویر ۱۱).

ابعاد سنگ‌مزارها

سنگ‌مزارها اندازه‌های بسیار متنوعی دارند ولی به طور کلی می‌توان گفت دارای ابعادی به طول ۱۴۱، عرض ۴۶ و ضخامت ۴۴ سانتی‌مترند. به نظر می‌رسد که در انتخاب آنها معیاری ‏خاص مدنظر نبوده و به اندازه سنگ‌هایی بستگی داشته که به همین منظور از معدن یا کوه آورده می‌شدند. در بعضی از گورستان‌ها، بیشتر سنگ‌ها از جنس مرغوب (مرمریت) بسیار خوش‌تراش و زیبا هستند، برای نمونه سنگ‌قبرهای وستگان و بلداجی از این قانون تبعیت می‌کنند. بزرگ‌ترین سنگ‌قبر متعلق به گورستان وستگان، با طول ۳/۲۰ متر ، عرض ۸۰ سانتی‌متر و ضخامت ۹۰ سانتی‌متر و کوچک‌ترین سنگ قبر متعلق به گورستان آزادگان با طول ۴۰ سانتی‌متر، عرض ۲۵ سانتی‌متر و ضخامت ۸۰ سانتی‌متر است.

نقوش سنگ‌مزارها

عناصری که فضای سنگ ‌مزارها را پر می‌کند شامل نقوش، تزیینات و نوشته است. پور کریم درباره سنگ مزارها و نقوش آنها می‌نویسد:« مزار انسان پیش از آنکه گویای مرگ انسان باشد نشانه زندگی انسان است پس در شگفت نیستم اگر جلوه هنر را در نقش و نگارهای سنگ مزار هم دیدم و در تحسینش ناتوان ماندم».(۱۱) مهم‌ترین بخش تزیینات گورستان نقش‌های نمادین آن است که نخستین کابرد آنها نشان دادن فرهنگ دینی منطقه و در وهله بعد جنسیت متوفاست. این نقش‌ها به شکلی است که مخاطب بدون خواندن نام متوفا و صرفاً، با توجه به نوع نقوش حکاکی شده به راحتی می‌تواند جنسیت متوفا را تشخیص دهد.

عمده‌ترین نقوشی که روی سنگ قبرهای ارمنیان استان حکاکی شده شامل نقش صلیب ساده، فرشته یا خورشید ، صلیب یا گل چند پر ، فرشته در بالای سر و نقش خورشید در هیبت انسان است. نقش‌مایه‌های این سنگ ‌قبرها را می‌توان به چهارگونه تقسیم‌بندی کرد: ۱.نقوش انسانی، ۲. نقوش گیاهی، ۳. نقوش حیوانی و ۴. نقوش ابزار و ادوات و بعضاً نقوش ترکیبی (جدول۲). مهر، تسبیح، انسان در کنار گیاهان و درختان، صلیب، مهرابه، فرشتگان بال‌دار با گیاهی در دست و خورشید در هیبت انسان نیز از جمله نقوشی هستند که نوع اعتقادات متوفا را در زمان حیاتش به تصویر می‌کشند. در این بین، صلیب از نشانه‌های مقدس برای مسیحیان و یادآور مسیح مصلوب است. شانه نشانه پاکی و آراستگی است که هرگاه یک‌طرفه باشد صاحب قبر مرد و اگر دو‌طرفه باشد زن بوده. نقوش دیگری همانند قلیان، آفتابه، قوری، استکان و آینه از وسایل پذیرایی از مهمان بوده‌اند. نقش‌های دارقالی، شانه قالی‌بافی (کرکیت) و قیچی جزئی از ابزارآلات زنان به حساب می‌آمد و نقش درخت و گل همراه با شاخ و برگ نشانه اعتقاد به زندگی، آفرینش، زایش و هستی بود.

برآیند

گورستان‌های ارمنیان استان چهارمحال و بختیاری بخشی از مهم‌ترین شواهد حضور ارمنیان در این منطقه هستند که با توجه به کتیبه‌ها و تاریخ‌های حک‌شده بر روی سنگ‌مزارها، منبع بسیار مهمی در زمینه مطالعه پیوند و پیشینه تاریخی حضور این قوم از دوره صفویه تا قاجار در این حوزه جغرافیایی ایران محسوب می‌شوند. سنگ مزارهای این آرامستان‌ها عمدتاً ساختاری تابوتی و صندوقی دارندو بسیار خوش‌تراش‌اند. این سنگ‌مزارها دارای قابی مستطیل یا محرابی شکل با تزیینات کم‌نظیر با نقوش انسانی،گیاهی، جانوری همراه با ادوات و ابزارآلات روزمره زندگی هستندکه بیان‌گر جنسیت، حرفه و آداب رسوم مردمان این منطقه است.