مقدمه

شهرستان سلماس دارای ۲۴ کلیسای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی است که به جامعۀ ارمنیان ایران تعلق دارد. این کلیسا ها عبارت اند از کلیساهای واقع در هفتوان، سرنیق، سور، پکاچیک، قلعه سربنا، مارسرگیز، درشک، قزلجه، گلزان، آفتارخان، زاویه جیک، گیلذان، تازه شهر، سوره، آخته خانه، چهریق، شیطان آباد، گلشان، محلم (دو مورد)، سرای ملک، عیان، کوچشمک و پته ویر. این نوشتار در نظر دارد تا کلیسای گئورگ مقدس روستای هفتوان سلماس را بررسی کند.

موقعیت اثر

روستای هفتوان از توابع شهرستان سلماس در بخش مرکزی سلماس و در دهستان زولاچای قرار دارد. این روستا در جنوب سلماس و در سر راه روستای محلم (مرکز دهستان) به سلماس واقع شده است.

کلیسای گئورگ مقدس به همراه بقایای تئاتر هفتوان در هستۀ اولیۀ روستا قرار گرفته، در محوطۀ وسیعی که دور تا دور آن حصار کشی شده است.

تاریخچـۀ اثر

در خصوص تاریخچۀ اثر در منابع مختلف به دوره های متفاوتی اشاره شده است. در جبهۀ ورودی بنا چندین کتیبه به خط ارمنی در دیوار کار گذاشته شده که تاریخ بنای اولیۀ آن را به قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی می‌رساند اما کلیسا در دوران صفوی باز‌سازی شده است. [۲]

در پایگاه اینترنتی فرمانداری شهرستان سلماس سال تأسیس بنا را ۱۶۵۲م دانسته‌اند اما در پایگاه اینترنتی کلیساهای آذربایجان غربی قدمت کلیسا را به سال ۱۶۲۵م نسبت داده‌اند و در مطالعات بایگانی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان قدمت بنا، با استناد به گفتۀ‌ افراد محلی ساکن روستا، بین ۹۰۰ـ۱۲۰۰ق ذکر شده است.

در وبلاگ توحید ملک‌زاده دیلمقانی، نویسندۀ کتاب تاریخ ده هزار سالۀ سلماس، چنین آمده است:

« این کلیسا به امر شاه عباس احداث شد و در زلزله سال ۱۳۰۹ سلماس تخریب و چند سال بعد مرمت شد».[۳]

با مقایسه تطبیقی این کلیسا با کلیساهای مشابه منطقه به لحاظ الگوی پلان، شیوۀ ساخت و مصالح به کار رفته به احتمال قریب به یقین تاریخ احداث بنا به قرن هفدهم میلادی و مقارن دورۀ صفویه می رسد.

در جوار این کلیسا بقایای سردر تئاتر هفتوان واقع شده است. « این بنا در اثنای اشغال روس‌ها در جنگ جهانی اول و بعد از سال ۱۹۱۴م ساخته شده است و از آن به عنوان محل برگزاری تئاتر استفاده می‌شده است. در سال‌های اخیر در مجاورت این محل بشقاب‌های چینی و ظروف فلزی با آرم تزار به‌دست آمده است. از بنا جز یک سردر زیبا به شکل سنتوری و چند دیوار و پایه‌های مخروبه چیزی باقی نیست». [۴]

ویژگی های معماری

پلان کلی بنا به شکل دو مستطیل مجاور هم است. ابعاد خارجی مستطیل بزرگ تر، که تالار اصلی کلیسا را دربر می گیرد، ۱۵×۱۳/۳ متر است. مستطیل کوچک تر نیز، که محراب و فضاهای پیرامون آن را دربر می گیرد، مربعی به ابعاد ۹/۵ × ۹/۷ متر است.

الگوی پلان از شکل بازیلیک تبعیت می کند. در پلان های با الگوی بازیلیک محور طولی تعیین کنندۀ شالودۀ فضایی کلیسا محسوب می شود. «بنا دارای محور اصلی شرقی ـ غربی است و انتظام اجزاء و عناصر آن بر اساس این محور شکل گرفته و نقشه نسبت به محراب حالت تقارن دارد. قرارگیری محراب در منتها‌الیه شرقی بدنۀ کلیساها اصلی است که بسیاری از کلیساهای جهان از آن تبعیت می‌کنند».[۵]

ورودی بنا در ضلع غربی پلان واقع شده که شامل دو طاق نمای تو در تو به ارتفاع ۴/۸ و ۴/۳ متر است. در داخل طاق نماها، در ورودی به عرض ۱ و ارتفاع ۱/۷ متر واقع شده که از طریق آن وارد تالار اصلی کلیسا می شویم.

فضای داخلی تالار پلانی به ابعاد ۱۰/۵ × ۱۲/۲ متر دارد. با وجود چهار ستون به ابعاد ۱/۱ × ۱/۱ متر در داخل تالار این پلان از شکل بازیلیک سه ناوی، که از الگوهای متداول کلیساهای ارمنیان است، تبعیت می کند. فاصلۀ این ستون ها از دیوارهای شمالی و جنوبی ۱/۹ متر و از یکدیگر ۴/۵ متر است. بر روی این ستون ها و دیوار های پیرامون، طاق هایی با قوس جناغی و در بخش مرکزی پلان و بر روی چهار ستون مذکور یک گنبد رُک دوازده ترک اجرا شده است. ارتفاع ساقۀ گنبد ۱/۷ متر و ارتفاع کلی گنبد تا کف تالار کلیسا ۱۳/۵ متر است. در ساقۀ گنبد نیز دوازده نورگیر اجرا شده اند.

«هنگام بازسازی مجدد گنبد، بعد از زلزلۀ ۱۳۰۹، ساقۀ آن را با مصالح چوبی و پوشش گنبد را بسیار سبک اجرا کرده‌اند. پوشش سایر قسمت‌های بنا (ناوهای جانبی و قسمت محراب و سرودخوان) از نوع طاق و تویزه می‌باشد».[۶]

در ضلع غربی این گنبد، برج ناقوس کلیسا واقع شده که این برج نیز دارای گنبد کوچک تری به قطر۴/۱ و ارتفاع ۲/۳ متر تا کف پشت بام است.

در ضلع شرقی تالار اصلی فضایی به ابعاد ۳/۶ × ۴/۵ متر قرار دارد. در کلیساهای ارمنیان این فضا محلی برای دعا خواندن و سرود خوانان است و به آن محل سرودخوانان اطلاق می شود. در دو ضلع شمالی و جنوبی فضای سرود خوانان، طاق نما هایی به عرض ۲/۵ متر و ارتفاع ۴/۵ تعبیه شده و درمنتها علیه این فضا محراب کلیسا و اتاق های دو طرف آن قرار گرفته اند.

تفکیک حریم سه بخش اصلی کلیسا ـ یعنی محل عوام، محل سرود خوانان و محراب ـ با ایجاد اختلاف سطح بین آنها صورت گرفته چنان که محل سرود خوانان بالاتر از محل عوام و محراب بالاتر از محل سرود خوانان قرار دارد.

محراب بنا دارای پلان نیم دایره‌ای است و در دو طرف آن، دو در کوچک با قوس هلالی تعبیه شده که به فضای پشت محراب راه دارد. در دو جناح محراب، مانند بیشتر کلیساهای منطقه، دو اتاق تعبیه شده است. در زبان ارمنی، به این اتاق‌ها آوانداتون[۷] به معنی محل امانت می‌گویند. معمولاً، در اتاق جانبی جنوبی وسایل کشیش و در اتاق جانبی شمالی اشیا و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی نگهداری می‌شود. [۸]

نماهای داخلی بنا تا ارتفاع ۶۰ سانتی متر ازاره سنگی و پس از آن اندود گچ است و تزیینات خاصی در آنها صورت نگرفته است. نماهای خارجی نیز با سنگ های آهکی و در قسمت طاق نماهای ورودی با سنگ های سیاه آذرین اجرا شده است.

پی نوشت ها:

۱ـ عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور.

۲ـ مهرداد رحمانی اهرنجانی، یادگارهای تمدن‌های کهن سلماس (سلماس: نوبل، ۱۳۸۵)، ص۸۱ و ۸۲.

۳ـ مهندسان مشاور پندار پایدار، طرح تعیین حریم کلیسای هفتوان ۱۳۸۷ (آرشیو فنی ادارۀ کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی)، ص ۳۴.

۴ـ گزارش کلیسای هفتوان(آرشیو فنی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی)،‌ ۱۳۸۰.

۵ـ مهندسان مشاور پندار پایدار، همان.

۶ـ همان، ص۳۹.

Avandatoon 7ـ

۸ـ همان، ص۳۸.