از آنجا که ولادت حضرت مسیح مصادف با سلطنت فرهاد پنجم، پادشاه اشکانی، بود و اشکانیان نیز مانند هخامنشیان آزادمنش بودند و پیروان ادیان گوناگون در انجام عبادت و مراسم دینی خود آزادی کامل داشتند، لذا از نخستین سال های ظهور مسیحیت و آغاز رسالت حضرت مسیح، اقوام مختلف ایرانی از اولین گروه هایی بودند که به بشارت و ندای آن حضرت پاسخ مثبت داده اند و به مسیحیت گرویدند (نفیسی۱۳۴۸ :۹). به همین خاطر در قرون اولیهٔ میلادی، مسیحیت از دو راه وارد ایران شد: یکی از مغرب یعنی بین النهرین، و دیگری از طریق ارمنستان. در این میان استان آذربایجان غربی به سبب نزدیکی به ارمنستان، یکی از اولین نقاط ایران بود که مسیحیت را پذیرفت و دلیل این ادعا نیز وجود کلیساهای تاریخی بسیاری است که در سطح استان پراکنده اند.

در این گفتار کوشیده ایم کلیساهای ارمنیان این استان ــ اعم از موجود یا کاملاً از میان رفته ــ را بر اساس نام، موقعیت جغرافیایی، تاریخ ساخت، نوع پوشش سقف و وضعیت کنونی، به ترتیب از شمال به جنوب به اجمال معرفی کنیم. بی شک جز آنها که در اینجا معرفی می شوند، کلیساهای دیگری نیز در سطح استان وجود دارند که هنوز شناسایی و بررسی نشده اند. ۱اما مطالعهٔ همین موارد هم می تواند، در زمینهٔ چگونگی ایجاد این بناها ــ اعم از موقعیت مکانی در بافت شهری یا روستایی، وضعیت نقشهٔ بنا، شیوهٔ ساخت و تزئینات معماری آنها ــ نتایج ارزنده ای در اختیار بگذارد. در صورت مطالعه این بناها می توان تأثیرات متقابل فرهنگی و معماری ایران و ارمنیان را بررسی کرد و در نتیجه تغییر و تحولات ناشی از این تأثیرپذیری را بر روی معماری کلیساها دریافت.

ماکو و چالدران

این دو شهرستان در شمالی ترین قسمت استان واقع شده اند و با کشورهای آذربایجان از شمال و ترکیه از غرب مرز مشترک دارند؛ به علاوه ماکو و چالدران به دلیل نزدیکی به ارمنستان، از قرون اولیه میلادی با آن سرزمین در ارتباط بوده اند. تاکنون ده کلیسای تاریخی در این مناطق شناسایی شده است که از میان آنها می توان به کلیسای تادئوس مقدس در دشت چالدران و کلیسای حضرت مریم زُر زُر اشاره کرد که هر دو در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند.

جدول شمارهٔ یک پراکندگی کلیساها در این مناطق را نشان می دهد.

جدول شمارهٔ یک: پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنی در ماکو و چالدران

نام محل – نام کلیسا – تاریخ – ساخت –  پوشش سقف – وضعیت کنونی
قره کلیسا – تادئوس (وانک) – قرن۲ تا ۶م – سنگی – دایر
قره کلیسا – ساندوخت – قرن ۱۶ م – سنگی – نیمه ویران
کلیسا کندی آواجیق – ؟ – سنگی – ویران
کشمش تپه – ؟ – ؟ – ؟ – ویران
ماکو (شهر) – وردان مقدس ؟ – ؟ – ویران
مرگن گئورک مقدس – قرن های۱۶ و ۱۷م – سنگی – ویران
شوران گئورک مقدس – قرن ۱۸ م – چوبی – ؟
شوران وردانک – قرن ۱۸ م – سنگی – نیمه ویران
زُر زُر حضرت مریم – ۱۳۱۵ــ۱۳۲۴م – سنگی – مرمت شده
ملحملوی علیا – ؟ – ؟ – سنگی – ویران

خوی

خوی از شهرستان های بزرگ استان آذربایجان غربی و از شمال به ماکو، از جنوب به سلماس، از غرب به ترکیه، و از شرق به استان آذربایجان شرقی محدود است. در این شهرستان و روستاهای حومهٔ آن تاکنون سیزده کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده اند که از این میان کلیسای صلیب مقدس روستای مهلذان (به شمارهٔ۲۳۸۹)، کلیسای مریم مقدس روستای قریس از توابع بخش فیورق (به شماره۴۸۴۷)، کلیسای سرکیس مقدس خوی (به شمارهٔ۸۲۲)، و همچنین کلیسای سرکیس مقدس فنایی (به شماره۳۳۸۰) در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند. ثبت برخی دیگر از کلیساها که در وضعیت نسبتاً خوبی هستند نیز مراحل اجرایی را طی می کند. جدول شمارهٔ دو پراکندگی کلیساها را در این شهرستان نشان می دهد.

جدول شمارهٔ دو: پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنی در شهرستان خوی

نام محل – نام کلیسا – تاریخ ساخت – پوشش سقف – وضعیت کنونی
دیزج – حضرت مریم – قرن ۱۸ م – سنگی – ویران
دیزج – ؟ – ؟ – آجری – ویران
فنایی – سرکیس مقدس – قرن های۱۶ و۱۷م – سنگی – نسبتاً سالم
قورق – حضرت مریم – قرن ۱۳ م – سنگی – ویران
خوی(داخل شهر) – حضرت مریم – قرن ۱۸ م – چوبی – ویران
خوی(داخل شهر) – سرکیس مقدس – ۱۱۲۰م – آجری – سالم
خوی(داخل شهر) – ؟ – قرن ۱۵ م – سنگی – ویران
مهلذان – صلیب مقدس – قرن ۱۷ و۱۸ م – آجری – نسبتاً سالم
سعیدآباد – هاکوپ مقدس – قرن ۱۸ م – چوبی – به مسجد تبدیل شده
پِسا – حضرت مریم – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
وار – گئورگ مقدس – قرن ۱۸ م – چوبی – ویران
مهلام – ؟ – قرن های۱۱ و۱۲م – سنگی – ویران
قریس – حضرت مریم – قرن۱۶ م – سنگی – نسبتاً سالم

سلماس

سلماس از شهرهای نسبتاً پرجمعیت آذربایجان غربی، در شمال ارومیه و جنوب خوی واقع شده و از غرب به ترکیه و از شرق به دریاچهٔ ارومیه محدود است. دراین شهرستان تاکنون بیش از ۳۹ کلیسای ارمنی شناسایی شده که عمدتاً در محدودهٔ زمانی بین قرن های سیزدهم تا نوزدهم میلادی ساخته شده اند. متأسفانه بیشتر آنها به مرور زمان چنان ویران شده اند که امروزه هیچ اثری از آنها برجای نمانده است. از این میان تنها سه کلیسا به نام های گئورگ مقدس روستای هفتوان ـ از روستاهای پرجمعیت ارمنی ـ (به شمارهٔ۴۸۴۲)، و کلیسای مریم مقدس روستای آفتارخانه در پنج کیلومتری جادهٔ سلماس به ارومیه (به شمارهٔ۲۰۳۷)، و کلیسای روستای قزلجه (به شمارهٔ۴۸۴۱) در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند. جدول شمارهٔ سه پراکندگی کلیساهای این شهرستان را نشان می دهد.

جدول شمارهٔ سه: پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنی در شهرستان سلماس

نام محل – نام کلیسا – تاریخ ساخت – پوشش سقف – وضعیت کنونی
آفتارخانه – مریم مقدس – قرن ۱۸ م – سنگی – نسبتاً سالم
آیان – حضرت مریم – ۱۷۸۱م – چوبی – ویران
اصلانیک – سرکیس مقدس – ۱۸۸۶م – چوبی – ویران
اولق – سرکیس مقدس – ؟ – چوبی – ؟
دریک – حضرت مریم – قرن ۱۴ م – سنگی – ؟
جاریک – گئورک مقدس – ۱۲۰۳م – سنگی – نیمه ویران
درشک – سرکیس مقدس – ۱۴۰۰م – سنگی – نیمه ویران
قلعه سر – سرکیس مقدس – ۱۸ ۰۶م – سنگی – نیمه ویران
قزلجه – بغوس پدروس – ؟ – سنگی – ؟
قزلجه – هوهانس مقدس – قرن های۱۶و۱۷م – سنگی – نسبتاً سالم
هفتوان – حضرت مریم قرن ۱۳ م چوبی ویران(ازنوساخته شده است(
هفتوان – گئورک مقدس ۱۶۲۵م سنگی مرمت شده
هفتوان – تادئوس مقدس قرن۱۳ م چوبی ویران
هفتوان – بغوس پدروس – ؟ – سنگی – مرمت شده
حق وران – سرکیس مقدس – ۱۸۱۳م – چوبی – ویران
کارا – گئورک مقدس – ؟ – ؟ – ویران
هدر – سرکیس مقدس – ؟ – چوبی – ویران
گله شین – هوهانس مقدس – ؟ – چوبی – ویران
خسروآباد – سرکیس مقدس – ۱۷۱۷م – چوبی – نسبتاً سالم
کاپیک – حضرت مریم – ؟ – چوبی – ویران
گل اوزان – سرکیس مقدس قرن۱۸ م چوبی – ویران
کهنه شهر – هاکوپ مقدس – ۱۶۷۱م – سنگی – ؟
کهنه شهر – هوهانس مقدس – ۱۸۲۵م – چوبی – ویران
کهنه شهر – واروارا – ؟ – سنگی – ویران
ملهم – چگنووارتاس – ۱۷۹۶م – سنگی – ویران
ملهم – گئورک مقدس – ۱۷۱۱م – چوبی – ویران(نوسازی شده)
ملهم – زُرآوار ۱۶۴۱م – سنگی – ویران
ملهم – پرکیچ – قرن۱۴ م – سنگی – ؟
ملهم – وارطان مقدس ۱۷۲۴م چوبی ویران(نوسازی شده)
پکاچوک – گئورک مقدس – ۱۷۵۱م – سنگی – ویران
سرای ملک – سرکیس مقدس – ۱۷۵۸م – سنگی – نسبتاً خوب
سرای ملک – هوهانس مقدس – ؟ – چوبی – ویران
سرای ملک – حضرت مریم – ۱۶۲۵م – سنگی – نیمه ویران
ساورا – گئورک مقدس – قرن۱۸ م – سنگی – ؟
شیطان آباد – حضرت مریم – ۱۷۰۸م – چوبی – ویران
وردان – حضرت مریم – ؟ – چوبی – ویران
زیوه جیک – آمِناپرکیچ – ۱۸۹۲م – چوبی – نیمه ویران
زیوه جیک – هوهانس مقدس – ؟ – چوبی – ؟
کوچامیش – سرکیس مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – نیمه ویران

ارومیه

ارومیه، مرکز استان آذربایجان غربی، در جنوب شهر سلماس و شمال شهر نقده واقع، و از شرق به دریاچهٔ ارومیه و از غرب به ترکیه محدود است. در این شهرستان و روستاهای حومه آن تا کنون بیش از چهل کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده است که اغلب آنها را در قرن های هفدهم تا نوزدهم میلادی ساخته اند. متأسفانه بیشتر کلیساهای این شهرستان نیز به مرور زمان و در اثر عدم توجه ویران شده اند و اثری از آنها بر جای نمانده است. تنها کلیسای ارمنی این شهرستان که تاکنون در فهرست آثار ملی کشور (به شمارهٔ۱۶۵۰) به ثبت رسیده، کلیسای پطرس مقدس روستای قره باغ از توابع دهستان انزلی شمالی بخش انزل است. ثبت برخی کلیساهای دیگر، همچون سرکیس مقدس صورمان آباد و گئورگ مقدس گردآباد، نیز در دست اقدام است. جدول شمارهٔ چهار پراکندگی کلیساهای این شهرستان را نشان می دهد.

جدول شمارهٔ چهار: پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنی در شهرستان ارومیه

نام محل – نام کلیسا – تاریخ ساخت – پوشش سقف – وضعیت کنونی
آده – هوانس مقدس – قرن ۱۷ م – چوبی – ویران
ارومیه – استپانوس مقدس – قرن۱۸ م – سنگی – ویران(نوسازی شده)
بابارود – مریم مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
بالا نیش – هوهانس مقدس – قرن ۱۷ م – چوبی – ویران(نوسازی شده)
داربارود – سرکیس مقدس – قرن ۱۷ م – چوبی – ویران
دیزج تکیه – گئورگ مقدس – ؟ – آجری – ویران
تومتار – هوهانس مقدس – قرن ۱۷ م – چوبی – ویران
بادلبو – هوهانس مقدس قرن۱۸ م چوبی – ویران(نوسازی شده)
برودک – ارودتیان قرن۱۸ م چوبی – ویران
هشتیان – چهل مانوک – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
هوسن تادئوس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
قصریک هاروتیان – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
کوکیا – سرکیس مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
گنگچین – حضرت مریم – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
ساردارود – گئورگ مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
گنبد – گئورگ مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
قونه – هاکوپ مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
ممکان – پرکیچ مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
ماستکان – بارتوقیموس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
سین آباد – سرکیس مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
صورمان آباد – سرکیس مقدس – قرن۱۸ م – سنگی – نسبتاً سالم
صورمان آباد – زاگکاوان – قرن۱۹ م – ؟ – ویران
چهاربخش – ننه مریم – قرن۱۸ م – سنگی – ویران
دیگاله – حضرت مریم – قرن۱۸ م – چوبی – ویران
جمال آباد – نیشان مقدس – قرن۱۸ م – چوبی – نیمه ویران
گردآباد – گئورگ مقدس – قرن۱۷م – سنگی دایر
یکی آغاج – سرکیس مقدس – قرن۱۷م – چوبی – ویران(نوسازی شده)
عیسی لو حضرت مریم – قرن۱۷م – چوبی – نیمه ویران
قراجلو – گئورگ مقدس – قرن۱۷م – چوبی – ویران
قره گوز – حضرت مریم – قرن۱۷م چوبی – ویران(نوسازی شده)
قره قیز – هوهانس مقدس – قرن۱۷م چوبی – نسبتاً سالم
کوفا – سرکیس مقدس – قرن۱۷م چوبی – ویران
نخجوان تپه – حضرت مریم – قرن۱۷م هازاراشن – دایر
بالو – حضرت مریم – قرن۱۷م – چوبی – ویران
ریحان آباد – حضرت مریم – قرن۱۷م – سنگی – دایر
سپورغان – سرکیس مقدس – قرن۱۷م – چوبی – نسبتاً سالم
شیرآباد – پطرس مقدس – قرن۱۸م – چوبی – ویران
چهارگوشان – بغوس پطرس قرن۱۷م چوبی – ویران
خان باباخان – هوانس مقدس – قرن۱۷م چوبی – ویران
قره باغ – پطرس مقدس – ۱۶۵۵م – سنگی – سالم

نقده

نقده از شهرستان های جنوبی استان آذربایجان غربی، از شمال به ارومیه، از شرق به مهاباد و دریاچهٔ ارومیه، از غرب به اشنویه، و از جنوب به پیرانشهر محدود است. در این شهرستان و حومهٔ آن تاکنون تنها چهار کلیسای ارمنی (جدول شمارهٔ پنج) شناسایی شده که امروزه از هیچ کدام اثری برجای نمانده است.

جدول شمارهٔ پنج: پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنی در شهرستان نقده

میاندوآب

شهرستان میاندوآب در جنوب شرقی استان است و با شهرهای مراغه، شاهین دژ، بوکان و مهاباد مرز مشترک دارد. در این شهرستان تاکنون تنها سه کلیسای ارمنی (جدول شمارهٔ شش) شناسایی شده است که هر سه به قرن هجدهم میلادی تعلق دارند. امروزه از هیچ کدام اثری بر جای نمانده است.

در شهر مهاباد که در جنوب استان واقع شده است، دو کلیسا به نام سرکیس مقدس (با سقف مسطح و چوبی) در منطقهٔ دارلیک و هوهانس مقدس در منطقه ساوجبلاغ (مهاباد) در قرن هجدهم میلادی ساخته شده است که امروزه به کلی ویران شده و اثری از آنها برجای نمانده است. در سایر شهرستان های استان آذربایجان غربی یعنی بوکان، اشنویه، سردشت، پیرانشهر و تکاب تاکنون هیچ کلیسای ارمنی شناسایی نشده است.

حاصل سخن

استان آذربایجان غربی از گذشته های دور، همواره از نقاط عمدهٔ ارمنی نشین ایران بوده که در طول تاریخ، و بنا بر اهداف و اغراض سیاسی، جمعیت ارمنی آن کاسته یا افزوده می شده است. مطالعهٔ پراکندگی جغرافیایی کلیساهای این استان نشان می دهد که بیشترین تراکم در شهرهای شمالی و مرکزی و کم ترین میزان در شهرهای جنوبی است. درمجموع تا کنون بیش از صدو یازده کلیسای ارمنی در این استان شناسایی شده اند که از این میان شهر ارومیه با چهل کلیسا و سلماس با سی ونه کلیسا به ترتیب بیشترین شمار را داشته اند. ۱در شهرهای جنوبی استان همچون بوکان، پیرانشهر، تکاب اشنویه و پیرانشهر و شاهین دژ، اثری از کلیساسازی دیده نمی شود. لذا با نگاهی گذرا به جدول ها می توان دریافت که نفوذ و گسترش مسیحیت در نواحی جنوبی استان نسبت به نواحی شمالی آن کم تر بوده است.

از نظر زمانی نیز کلیساهای آذربایجان غربی را می توان در دو گروه کلی جای داد:

کلیساهایی که قبل از دوران صفویه ساخته شده اند و اکثراً در نواحی شمالی استان پراکنده اند؛ از جملهٔ مهم ترین آنها می توان به کلیسای طادئوس مقدس در دشت چالدران اشاره کرد که از شهرت جهانی برخوردار است و همچون نگینی درخشان بر تارک هنر معماری ارمنی در این خطه از کشور می درخشد.۲. کلیساهایی که در دورهٔ صفویه و بعد از آن ساخته شده اند و عمدتاً در نواحی مرکزی و جنوبی استان قرار دارند.غالب کلیساهای آذربایجان غربی از لحاظ زمانی به دورهٔ دوم تعلق دارند و با خشت ساخته شده اند؛ سقف این کلیسا مسطح و چوبی است، در حالی که عمدهٔ کلیساهای دورهٔ اول سنگی هستند و پوشش سقفشان گنبدی است. درصد اندکی از کلیساها را هم با آجر ساخته اند.

در زمان حکومت صفوی، یعنی در سال ۹۹۹ ق، میان نمایندگان شاه عباس اول و سلطان مراد سوم عثمانی پیمانی بسته شد. طبق این پیمان تبریز و باختر ایران و ارمنستان، شکی، شیروان، گرجستان، و قره باغ به دولت عثمانی واگذار گردید. در روز هفتم ربیع الاول سال۱۰۱۲ ق شاه عباس شش روزه خود را از اصفهان به تبریز رساند و این شهر را از چنگ نیروهای عثمانی خارج ساخت. وی تا زمستان۱۰۱۳ ق بخش بزرگی از آذربایجان، ارمنستان، و قره باغ را از ترکان بازپس گرفت و چون آگاه شد جغال اوغلو و سپاهیانش از شهر وان به سوی قارص پیش می آیند، به ساحل جنوبی رودخانهٔ ارس عقب نشست و برای مستأصل کردن جغال اوغلو و سپاهیانش دستور داد تمامی ارمنیانی که در مسیر حرکت سپاهیان عثمانی قرار داشتند، خانه ها، شهرها و روستاهای خود را رها کنند، و به این سوی ارس انتقال یابند. حدود۰۰۰ / ۳۵۰تن از ارمنیان با زور و شمشیر سربازان قزلباش خانه و مائوای خود را ترک کردند و به سوی فلات ایران به حرکت درآمدند (هویان۱۳۸۰ :۱۳ ). بخش عمده ای از این مهاجران به سمت نواحی مرکزی و شمالی ایران کوچانده شدند و بخش دیگر در نواحی اطراف دریاچهٔ ارومیه مائوا گزیدند. آنان به دلیل نیاز به عبادتگاه سریعاً اقدام به ساخت کلیساهایی کردند که به همین سبب و نیز به دلیل نداشتن توان مالی عمدتاً از خشت و چوب بودند. لذا می توان گفت که تمامی کلیساهای نواحی مرکزی و جنوبی استان یعنی کلیساهای شهرستان های ارومیه، نقده، مهاباد و میاندوآب، به وسیلهٔ این مهاجران و بلافاصله بعد از کوچ اجباری زمان شاه عباس و دوره های بعد از آن ساخته شده اند.

در سال۱۸۲۷ م، در دورهٔ قاجاریه، دورهٔ دوم جنگ های ایران و روسیهٔ تزاری آغاز گردید. سربازان روس، قره باغ، سرزمین آرارات و آذربایجان را متصرف شدند و ایران مجبور به عقد قرارداد ننگین ترکمنچای گردید. به موجب یکی از مفاد این قرارداد (بند چهاردهم) ارمنیان آذربایجان ناگزیر از مهاجرت به روسیهٔ تزاری بودند. با پافشاری دولت روسیهٔ تزاری، در بهار سال۱۸۲۸ م، بیش از۰۰۰ / ۴۵تن از ارمنیان شهرهای سلماس، خوی، ارومیه، ماکو و… به روسیه مهاجرت کردند و آذربایجان از ارمنیان تهی گردید (هویان۱۳۸۲ :۳۸). با خالی شدن این نواحی از ارمنیان، تنها برخی از کلیساهای آنها که با مصالح مستحکم تری ساخته شده بودند، از گزند حوادث طبیعی و غیرطبیعی سالم باقی ماندند، ولی بیشتر کلیساها ــکه از چوب و خشت ساخته شده بودند ــ به واسطهٔ بی توجهی و نیز عوامل جوی و بارندگی و بعضاً تخریب های انسانی، به تدریج ویران شدند، به طوری که امروزه کمتر کلیساهایی از این دست در آذربایجان غربی باقی مانده است.