اشاره

ماتناداران در معنای لغوی به معنای مکانی برای نگهداری اسناد، متون خطی و ‏کتاب های ‏دست نویس قدیمی یا چاپی است. این مجموعه، علاوه بر حفاظت از این متون، فعالیت های ‏علمی ای از قبیل جمع‏آوری، ترمیم، طبقه بندی، نشر و تحقیق آنها را نیز بر عهده دارد.‏

موزۀ ماتناداران ایروان،[۱]که به نام مسروپ ماشتوتس[۲] نام گذاری شده ، مجموعه ای غنی از متون ‏خطی و دست نویس قدیمی را در قفسه های خود جای داده است. اهمیت ‏این متون از لحاظ قدمت و ‏ارزش تاریخی به اندازه ای است که ماتناداران را در ردیف خزانه های بزرگ فرهنگ ‏بشری ‏قرار داده است.‏[۳]

در این شماره، نظری بر بخش نسخ خطی (شامل نسخه های عربی، فارسی و عثمانی) مرکز ماتناداران می اندازیم. متن حاضر به ‏همت خانم دکتر ایوت تجریان[۴]، کارشناس ارشد و دیگر کارشناسان این بخش، خانم‌ها کناریک ساهاکیان[۵]، الینا قازاریان[۶]، آنی آودیسیان[۷] و وِرا ساهاکیان[۸] تهیه شده است.‏ پیش از شروع مبحث اصلی، شرح‌حال و سوابق علمی همکاران این مقاله را به اختصار مرور خواهیم کرد.‏

ایوت تجریان

دکتر ایوت تجریان در ۱۳۵۴ش در تهران به دنیا آمده است. او به دلیل علاقۀ فراوان به هنر ارمنی ‏تحصیلات خود ‏را در رشتۀ نقاشی در دانشگاه آزاد تهران نیمه تمام گذاشت ‏و به ‏ارمنستان مهاجرت کرد. ورود او به ایروان با ‏تأسیس کرسی ‏تاریخ و اصول نظری هنر ارمنی از سوی یونسکو و بخش هنرشناسی در ‏دانشکدۀ ‏تاریخ دانشگاه ملی ایروان هم زمان بود. ‏تجریان در ۱۹۹۶م وارد ‏بخش هنرشناسی شد. در ۲۰۰۰م، مدرک ‏‏کارشناسی و در ۲۰۰۲م،‎ ‎مدرک کارشناسی ‏ارشد خود را دریافت داشت. در ۲۰۰۶م، نیز موفق به اخذ ‏درجۀ ‏دکتری در ‏رشتۀ علوم هنرشناسی از فرهنگستان ملی علوم جمهوری ‏ارمنستان شد. از این تاریخ، در سمت دانشیار ‏کرسی تاریخ و اصول نظری هنر ارمنی یونسکو در دانشگاه ملی ایروان مشغول تدریس ‏است.‏

تمرکز دکتر تجریان در سال های اخیر بر میراث هنری آنتوان سِوروگین و آندره سِوروگیان بوده است. به ‏کوشش وی و با ‏حمایت سازمان میراث فرهنگی، از۲۰بهمن ـ ۶ ‏اسفند۱۳۸۰ش، نمایشگاهی از نقاشی های آندره ‏سِوروگیان در موزۀ ‏کاخ ‏گلستان در تهران برگزار شد.

‏در ۲۰۰۸ ـ ۲۰۰۹م، با همکاری او نمایشگاهی ‏مشتمل بر ‏مجموعه ای از آثار عکاسی و نقاشی آنتوان سِوروگین و آندره ‏سِوروگیان در شهرهای فرانکفورت[۹]و ‏ماینتس[۱۰]آلمان برگزارشد و کتابی نیز از مجموعۀ این آثار به چاپ رسید. با پیگیری های مستمر دکتر ‏‏تجریان در ۲۰۱۴م بخش چشمگیری ‏از میراث هنری موجود نزد ‏امانوئل سِوروگیان، فرزند آندره سِوروگیان، از آلمان به ارمنستان منتقل شد ‏و در ‏بخش تحقیق دست نویس های قدیمی ‏موزۀ ماتناداران، جای گرفت. کوشش های او، که از ۲۰۱۳م در سمت ‏‏پژوهشگر ارشد در این ‏بخش فعالیت دارد، منجر به تدوین و چاپ ‏دو مجموعه شامل آثار آندره سِوروگیان و آنتوان ‏سِوروگین ‏در ماتناداران شد. دکتر ‏ایوت تجریان در دوران تحصیل و ‏سال هایی که به پژوهش مشغول بوده در بیش از بیست ‏نشست ‏علمی شرکت و بیش از سی مقالۀ علمی به زبان های ارمنی، ‏فارسی ‏‎ ‎و غیره در رسانه های مکتوب و مجلات علمی منتشرکرده است.‏

کناریک ساهاکیان‏

کناریک ساهاکیان از ۲۰۱۰م در بخش نسخه های خطی ماتناداران (بخش نسخه های خطی عربی) مشغول به کار است. او رسالۀ ‏خود را با عنوان «کتاب های درسی عربی به زبان ارمنی» در ‏بخش شرق شناسی دانشگاه ایروان منتشر کرده است.‏ خانم ساهاکیان در هم اندیشی های جهانی سخنرانی های مختلفی در موضوع شرق شناسی ارائه داده و در ‏حال ‏حاضر مشغول مطالعه و بررسی نسخ خطی دربارۀ دستور زبان عربی است.

الینا قازاریان‏

الینا قازاریان تحصیلات کارشناسی خود را در دانشگاه دولتی ایروان، در بخش ایران شناسی، به پایان رساند ‏‏(۲۰۰۵ ـ ۲۰۰۹م). ‏در پی آن، موفق به اخذ درجۀ کارشناسی ارشد در همان رشته از فرهنگستان علوم ارمنستان شد (۲۰۰۹ـ ۲۰۱۱م).‏ او از ۲۰۱۱م ‏در مرکز نسخه های خطی ماتناداران مشغول فعالیت علمی به ویژه در زمینۀ نسخه های فارسی است.‏

آنی آودیسیان

آنی آودیسیان تحصیلات خود را در ۲۰۰۶م در بخش شرق شناسی دانشگاه دولتی ایروان در رشتۀ ‏زبان ترکی به پایان ‏رساند. او از ۲۰۰۸م در ماتناداران، با تخصص نسخه های عثمانی، مشغول به کار است. طی سال های فعالیت  علمی، ده ها عنوان مقاله از او در ارمنستان و دیگر مراکز علمی و ‏پژوهشی جهان ‏منتشر شده یا خود آنها را ارائه کرده است.‏ آودیسیان در حال حاضر مشغول جمع آوری و تنظیم فهرست نسخه های خطی ‏عثمانی ماتناداران است. علاوه بر آن، در تهیه و ‏انتشار نسخه های خطی عثمانی به زبان ارمنی در ماتناداران نیز همکاری می کند.‏

وِرا ساهاکیان‏

وِرا ساهاکیان تحصیلات خود را در رشتۀ زبان ترکی بخش شرق‌شناسی دانشگاه ایروان به پایان رساند.‏ پس از پایان تحصیلات، مدتی با نشریۀ آراوت[۱۱] (صبح) و یرگیر[۱۲] (کشور) همکاری داشت.‏ مقالات او در روزنامه های خارج از ارمنستان، مانند آلیک نیز منتشر شده است. خانم ساهاکیان مدت ‏کوتاهی در ‏مرکز تحقیقات و موزۀ نژادکشی ارمنیان فعالیت داشت. سپس،‏ از ۲۰۱۱م، در مرکز ‏نسخه های خطی ماتناداران به فعالیت پرداخت. وی مؤلف بیش از چهل مقالۀ علمی است که در ارمنستان، ترکمنستان، ‏آلمان و فرانسه منتشر ‏شده است.‏ ساهاکیان‏ در حال حاضر مشغول مطالعه و تحقیق دربارۀ فعالیت های سازمان مخوف (تشکیلات مخصوص) ‏در ‏امپراتوری عثمانی و جمع آوری اسناد و مدارک مربوط به نژادکشی ارمنیان ‎است.‏

ارمنیان، که ملتی کهن هستند، در اشاعۀ علم و ادب به ویژه، مطالعات شرق شناسی پیش قدم بوده اند. ‏بارزتـرین گـواه ‏آن تأسیـس مرکز فرهنـگی لازاریان در ۱۸۱۵م در مسکـو است.‏ این مرکز فرهنگی حدود دویست سال پیش به ‏همت خانوادۀ فرهنگ دوست لازاریان در مسکو تأسیس ‏و در مدتی بسیار کوتاه، به یک مرکز شرق شناسی معتبر ‏تبدیل شد.[۱۳]

در مرکز اسناد خطی ماتناداران، بالغ بر ۲۰٬۳۰۰ نسخۀ خطی[۱۴] وجود دارد که شامل اسناد منتشر شدۀ ‏خطی به زبان‌های ارمنی و دیگر زبان‌های شرقی است.‏

در بخش زبان های شرقی ماتناداران، بالغ بر ۲٬۷۰۰ نسخۀ خطی وجود دارد. بخش زبان های شرقی با استفاده ازنسخه های ‏جمع آوری ‏شده در مرکز دینی ارمنیان در شهر اجمیادزین تأسیس شده است. طی ‏سال های متمادی، افراد[۱۵]و مؤسسات فرهنگی دیگر کشورها و به ویژه، ‏بازماندگان نژادکشی ارمنیان نیز اسنادی در اختیار این مرکز قرار داده اند. در کل، ۱۴۷ نسخه به مجموعه نسخه های اولیۀ این بخش اضافه شده که ۵۴ نسخه از آنها ‏خطبه‌هایی به زبان‌های عربی، فارسی و عثمانی است.[۱۶]

در دهۀ ۸۰ قرن نوزدهم میلادی، به جز نسخه های ارمنی فقط ۲۰۱ نسخۀ عربی، فارسی و عثمانی وجود داشت.‏[۱۷] در ۱۹۰۳م، یک روحانی ارمنی به نام خاچیک دادیان مجموعه ای از نسخه های خطی خود را، که بالغ بر ‏‏سی نسخه ‏از آن به زبان عربی بود، به ماتناداران هدیه کرد. ‏در ۱۹۱۵و ۱۹۱۶م، ۳۵ نسخۀ خطی عربی دیگر به مرکز ‏مذهبی اجمیادزین رسید.[۱۸] در ۱۹۲۰ـ۱۹۴۰م، نیز ۱۹۳ نسخۀ عربی به مجموعۀ ماتناداران افزوده شد.‏ بین۱۹۴۱ـ ۱۹۶۱م، ۲۱۰ نسخۀ دیگر به مجموعه اهدا شد.‏

پس از پایان فعالیت‌های مرکز فرهنگی لازاریان در مسکو، ۵۴ نسخه به اضافۀ نسخه‌های دیگری که ‏در کتابخانۀ دانشگاه ایروان وجود داشت به مجموعۀ ماتناداران تحویل داده شد. ‏

متأسفانه، فهرست کامل پژوهشگرانی که در سال های گذشته در زمینۀ نسخه های خطی فعالیت داشته اند در دست ‏‏نیست و تنها نام افراد معدودی چون آراب شامیلوف، هاکوپ پاپازیان، نیکلا گئورکیان، آرتم آزناووریان، هوهانس ‏آساطوریان در اختیار گروه محققان قرار دارد.‏

عمدۀ نسخه های خطی عربی متعلق به دوران پس از اسلام و کشورهای عربی است. این نسخه‌ها ‏شامل قرآن‌های خطی، تفسیر قرآن، داستان‌های قرآنی، حدیث، فقه اسلامی و همچنین، کتاب تولد ‏دوبارۀ فرهنگ اسلامی، اثر ابوحمید النفرالی، است.‏کتاب معروف ابن سینا به نام کتاب النجاۀ، دست‌نویس رشید بن صفرالدین (۱۶۲۶م)، نیز در این ‏مجموعه به چشم می‌خورد.‏

در مجموعۀ نسخه های خطی عربی، دست‌نویس‌های فراوانی دربارۀ دستور زبان وجود دارد. در این مجموعه، آثاری از محمود زمشخری (ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمد بن عمر خوارزمی زمشخری)، عبدالقدیر جرجانی و خالد الازهاری با موضوع فرهنگ‌های عربی ـ ترکی، ‏عربی ـ فارسی و عربی ـ ترکی ـ فارسی به چشم می‌خورد.‏

مدیریت بخش عربی ماتناداران بر عهدۀ دکتر واهان دِر قِوندیان است. آقای میهران ‏میناسیان خط‌شناس و خانم وِنِرا ماکاریان کارشناس نسخه های عربی این بخش هستند.‏

با توجه به فراوانی تعداد نسخـه های عربـی در ماتناداران در ۲۰۱۶م مسئولان این بخـش اقدام به ‏انتشار فهرست نسخ قرآن های عربی به سه زبان انگلیسی، عربی و ارمنی کردند. نخستین فهرست مربوط به مجموعۀ‏‏۱۲۰نسخه‌ای قرآن به عربی است که حدود۱۰۲نسخۀ آن به صورت دست نوشته است.‏ فهرست نسخه های خطی دیگری نیر در دست انتشار است، از آن جمله:‏ ‏نسخه های خطی عربی مربوط به مسیحیت (م. خچو)، دستورزبان عربی (ک. ساهاکیان) و نسخه‌های ‏پزشکی (و. ماکاریان).‏[۱۹]

بخش فارسی نسخه‌های خطی ماتناداران، که در مجموعۀ نسخه های عربی مستقر است، با حضور کارشناسانی ‏چون دکتر کریستینه گوستیکیان، دکتر هاسمیک گیراگوسیان، دکتر هایکاز گئورکیان، الینا قازاریان و همچنین، دکتر ایوت تجریان ‏‏(در بخش هنری) بسیار فعال است.‏

بخش نسخه های خطی ماتناداران با اهدای مداوم نمونه‌های مختلف در حال گسترش است. در ۱۹۶۲م، ‏تعداد آنها ۴۴۶ نسخه بود اما در ۲۰۰۶م به ۲۲۰۵ نسخه رسیده است.‏[۲۰] هاروطیون هازاریان‏[۲۱]و میهران ‏سلطانیان‏[۲۲]از جمله افرادی هستند که در این راه کمک‌های شایانی کرده و بالغ بر هزار نسخۀ خطی به این مجموعه هدیه داده اند.‏

در۲۰۱۷م، فهرست ۴۵۰ نسخه از دست نوشته‌های فارسی به زبان انگلیسی[۲۳]منتشر شد. نسخه های فارسی ماتناداران بسیار متنوع است و به دوران‌های مختلف تاریخی تعلق دارد. مهم‌ترین ‏بخش آن مربوط به گنجینۀ ادب فارسی، یعنی شعر، است که آثار شعرای معروفی مانند حافظ، ‏سعدی، جامی، نظامی، هاتف و … را شامل می شود.‏ در ۱۹۵۸م، هاکوپ پاپازیان در نوشتاری علمی ارزش‌های تاریخی این نسخه ها ‏را معرفی کرد.‏[۲۴]

طی سال ها، شمار نسخه های خطی عربی به طور مرتب افزایش یافته است. از جمله می توان به کتاب های شرف‌نامه (مشرف‌خان ‏بدلیسی) و روضۀ‌الصفا (محمدبن خاوندشاه معروف به میرخواند) اشاره کرد.‏

نسخه های خطی فارسی را ارمنیان ‏ایران از نقاط مختلف کشور مانند اصفهان، تبریز، سلماس، مرند، خوی و مراغه به ماتناداران اهدا کرده اند.‏ نسخه‌های فارسی ای را نیز ارمنیان از شهرهای شوشی، باکو، هشترخان، تفلیس و حتی سن پترزبورگ در اختیار ماتناداران قرار داده اند.‏

با توجه به اینکه در شمارۀ ۸۰ فصلنامۀ پیمان، در مقالۀ « نگاهی به مجموعۀ نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی ‏ماتناداران»، به قلم مجید کریمی ـ با نظارت کارشناس بخش، خانم کریستینه ‏گوستیکیان ـ به صورت مشروح به این موضوع پرداخته شده لزومی به تکرار آن نیست.‏

در این مجموعه، بخشی بسیار مهم مشتمل بر۲٬۵۰۰ نسخه به نام « مجموعۀ آوو هوهانسیان»[۲۵] وجود دارد که ‏مربوط به جلفای اصفهان است. این بخش شامل اسنادی در مورد شرح زندگی اهالی جلفا، جمعیت، وضعیت اشتغال و اسکان، شرح‌حال ‏افراد معروف، مقامات رسمی حکومتی، بازرگانان، آمار اسناد و املاک، بناهای تاریخی، اماکن مذهبی و به طور کلی، وضعیت اجتماعی ارمنیان است که عمدتاً به زبان ارمنی نگاشته شده است.‏

در این مجموعه، نسخه‌های عربی ارزشمندی نیز به خط کوفی و بر روی چرم وجود دارد که هریک از ‏آنها را می‌توان به نوعی نقاشی دانست.‏ مجموعۀ مهم دیگری به نام شاعر و نویسندۀ معروف واهدا کنندۀ ارمنی ـ ایرانی، لوئیزا اصلانیان[۲۶]، وجود دارد که عمدتاً شامل نقاشی‌های مینیاتور متعلق به قرن هفدهم میلادی اصفهان است.‏ نسخه‌ای از شاهنامه ای دست نویس به نام شاهنامۀ قاجار (۱۸۲۹ـ۱۸۳۰م)[۲۷] نیز در این مجموعه وجود دارد که دارای ۵۶ برگ نقاشی رنگی است و برروی جلد آن فتوحات نادرشاه افشار در هندوستان تصویر شده است.‏

از نسخـه‌های خـطی عربـی حدود چهارصد نـمونـه مـربوط بـه دوران عثـمانی است. در ایـن بخـش خانـم‌ها آنـی ‏آودیسیـان، ورا ساهاکـیان و آناهیـد توماسیان مشغـول تحقیق هستند.‏ بخش نسخـه‌های خطی دوران عثـمانی را به طـور عمـده مرکز مذهبی ارمنیان اجمیادزین و همچنین،‏ افراد خیـر از سراسر جهان از جـمله هاروطیون هازاریان (از نیویورک)، گریگور گئورک بارسقیان (از سوریه)، هاروطیـون دِر قازاریان (از سوریه)، کِروپه ‏پادکانیان (از سـن پتـرزبـورگ)، توروس آزادیان (از ترکیـه)، نویـمی الماسیان و سدراک بارخـوداریان (از لبنان) و ‏واروژان سالاتیان (از ارمنستان) تکمیل کرده اند.‏

مطالعـۀ اسنـاد خـطی عثمانـی مربـوط بـه سده های شانزدهـم تا نوزدهـم میلادی از ۲۰۰۸م شروع و در حـال ‏حاضر، حدود دویست سند بررسی شده است. محتویات این سندها بسیار متنوع است:‏ مقالات علمی، ادبی، پزشکی و دینی (علم فقه)، شرح‌حال بزرگان، دستور زبان عربی، داستان، قانون‌نامه، لغت‌نامه، ‏آمار و نوشته هایی دربارۀ ستاره‌شناسی، شیمی، فیزیک، فرائض دینی، قوانین تقسیم ارث، تعبیر خواب، پیشگویی، ‏مساحی و … .‏

در این میان، بیش از ۱۲۰ نسخۀ خطی متعلق به قرن شانزدهم و هفدهم میلادی دربارۀ شاعران و نویسندگان ترک است.‏ اویس بن محمد (۱۵۶۱ـ ۱۶۲۸)، عمر نفعی (۱۵۷۵ـ ۱۶۳۵)، محمد عبدالباقی (۱۵۸۴ـ ۱۶۳۴)، عنجی ‏زاده مصطفی افندی (۱۵۲۶ـ ۱۶۰۰)، علی شیر نوایی (۱۴۴۱ـ ۱۵۰۱) و یوسف سینان گرمیانی شیخی ‏محبوب القلوب (قرن پانزدهم) از جملۀ این افراد هستند.‏

منظومۀ خسرو شیرین، ‏اسکندرنامه (ترجمه)، بهرام گور (ترجمه)، لیلی و مجنون (ترجمه) از نظامی گنجوی (۱۱۴۱ـ ۱۲۰۹)،‏ ترجمۀ اشعاری متعلق به سده های هفدهم و هجدهم میلادی از یوسف نبی (۱۶۴۰ـ ۱۷۱۲)، آثاری چون خیریه نابی(ترجمه از فارسی به عثمانی)، خیرآباد ‏لنابی مرحوم (ترجمه از فارسی به عثمانی)، مثنوی (تحفۀ دلکش، ترجمه از فارسی به عثمانی)،‏ آثاری از نویسندگان معروف صوفی ترک تبار مانند محمد اسعد غالب دده (شیخ غالب،۱۷۵۷ـ ۱۷۹۹)، دو اثر ‏از محمد خمسه به نام‌های نهالستان و هذا حکایت شاهزاده عاشق غریب و مجموعۀ بطال نامه ‏از سید بطال غازی از جمله آثار موجود در بخش اسناد خطی عثمانی هستند. ‏.

از دیگر آثار مجموعۀ خطی ماتناداران می‌توان به تفسیر اشعار شاعران بزرگی چون حافظ و عرفی در کتاب های ‏شرح دیوان حافظ (سروری۱۴۹۱ـ ۱۵۶۲) و ‏شرح قصیده های عرفی شیرازی (۱۵۵۵ـ ۱۵۹۱)‏ اشاره کرد.

از نسخه های خطی اسلامی می‌توان به آثار مذهبی اشاره کرد، از جمله مجموعۀ تفسیر قرآن، روش‌های قرائت قرآن و مناجات، آثاری دربارۀ مبانی مذهبی مسلمانان شیعه و سنی، مانند وقایع کربلا و ‏شهدای آن (از حسین ابن علی و دیگران)، شرح اخلاق محمد، پیامبر اسلام، فرائض مذهبی در زمان نماز، ‏عیادت از مراکز مذهبی اسلامی، آثاری از شرح بهشت و جهنم.‏

در مجموعۀ نسخه‌های خطی، می‌توان از تعدادی فرهنگ دو زبانۀ فارسی ـ عثمانی، عربی ـ عثمانی، جغتایی ـ ‏عثمانی و همچنین فرهنگ سه زبانۀ عربی ـ عثمانی ـ فارسی، متعلق به سده های هجدهم و نوزدهم میلادی، نام برد.‏

در بخش نسخه های خطی عثمانی، مجموعه‌های زیر قابل توجه است:‏

‏۱. روزنامۀ دارندوى

‏۲. جواهرنامه، که هر بخش آن مربوط به یک نوع از سنگ‌های مخصوص جواهرسازی است.‏

‏۳. فهرست کتاب‌های خطی کتابخانۀ بایبورت در ترکیه‏

‏۴. ضیافت‌نامه‏

در این بخش، اسناد و مدارکی مربوط به سده های نوزدهم و بیستم میلادی دربارۀ ارمنیان ساکن در امپراتوری عثمانی، ‏قتل‌عام و کشتار‌جمعی آنان و ارسال‌ نامه‌های مختلف به کشورهای جهان در مورد عملیات هولناک ‏امپراتوری عثمانی جهت آگاهی آنان وجود دارد.‏ در این اسناد و مدارک بسیار مهم، اطلاعاتی کامل و جامع از نحوۀ برنامه‌ریزی نژادکشی ارمنیان، ‏مصادرۀ اموال و املاک آنان و همچنین، دخالت کردها در این قتل‌عام به چشم می‌خورد.‏ در این زمینه به خصوص مجموعۀ بسیار مهم و با ارزش آ. آلبویاجیان [۲۸]قابل توجه است که به دقت به موارد زیر پرداخته است:‏

‏۱. پاک سازی قومی ارمنیان

‏۲. وقایع شهر خوی در سال ۱۹۱۴‏م

‏۳. اعمال وحشیانۀ ترک های عثمانی در شهر قیصریه (در ترکیۀ عثمانی)‏

‏۴. خاطرات شخصی برخی از ارمنیان نجات یافته از قتل‌عام

‏۵. نقاط مختلفی در امپراتوری عثمانی که ارمنیان به آن نواحی تبعید شده اند و وجود اسناد بسیار مهم در این زمینه.‏

اسناد و مدارک باقی مانده از شاهدان عینی اطلاعات گوناگونی را دربارۀ نحوۀ زندگی و وضعیت اقتصادی ارمنیان، نقشه‌ها و ‏طرح‌های مختلف برای قتل عام آنان و مقدمات به اجرا گذاشتن آن، همکاری راهزنان کرد در این ‏قتل‌عام‌ها و همچنین، ترک خانه و کاشانه از سوی ارمنیان برای گریز از قتل‌عام در اختیار قرار می دهد.‏

این اسناد و مدارک از نظر تاریخی بسیار مهم اند زیرا چهرۀ واقعی امپراتوری عثمانی را به خصوص ‏در واپسین سال‌های حیات خود دربارۀ مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و پاک سازی ‏مسیحیان در این امپراتوری برملا می سازد.‏

بخش‌های بسیار مهمی از اسناد خطی عربی نمایانگر حقایق و فجایعی است که در امپراتوری عثمانی رخ داده است. این اسناد ‏با توجه به دارا بودن پایه‌های محکم تاریخی و همچنین، ارائۀ اطلاعاتی ارزشمند ازجنبه‌های مختلف آن بسیار مهم هستند.