بی شک مهم ترین و محوری ترین انگیزۀ راهبردی حزب اتحاد و ترقی در تدوین و اجرای برنامۀ نژادکشی ارمنیان تحقق رؤیای دیرین سلاطین عثمانی برای تصاحب موطن آبا و اجدادی ارمنیان بوده است. تلاش های مستمر برای استحالۀ ملت های گوناگون، به خصوص ارمنیان، در بدنۀ امپراتوری عثمانی و بی ثمر بودن این تلاش ها حکومت ترک های جوان (۱۹۰۸- ۱۹۱۸م) را بر آن داشت تا برنامۀ پاک سازی ارمنستان را از ساکنان بومی آن از طریق امحای فیزیکی و مهاجرت های اجباری از پیش سازماندهی شده به اجرا در آورند. لایحۀ قانون تهجیر که در ۱۹۱۵م ازطرف محمد طلعت، ناظر داخله (وزیر کشور) وقت، تدوین و به مجلس مبعوثان (پارلمان) عثمانی ارائه شد در واقع، زمینۀ حقوقی این نقشۀ پلید دولتی بود. براساس مفاد این لایحه می بایست روند کوچ اجباری ارمنیان از ارمنستان غربی[۱] و سایر مناطق هم جوار،[۲] که از زمان جنگ روسیه و عثمانی (۱۸۷۷- ۱۸۷۸م) آغاز شده بود و نیز روند کشتار جمعی آنان در همین مناطق،[۳] که از ۱۸۹۴م شروع شده بود، تسریع می شد. با بررسی روند فوق و جزئیات نژادکشی ارمنیان می توان گفت که هدف غایی حکومت های متوالی ترکیه عثمانی از پاک سازی و تصرف تمام و کمال ارمنستان غربی، علاوه بر یکسان سازی قومی عثمانی و ایجاد بستر مناسب برای نیل به «توران بزرگ»، خلاصی از معضلی به نام «مسئلۀ ارمنی» بوده، «معضلی» که نشانه های آن به تدریج از اوایل قرن نوزدهم میلادی بروز کرده بود. سلاطین عثمانی تردید نداشتند که ارمنیان نیز همانند یونانیان، مقدونی ها، بلغارها، آلبانیایی ها و سایر ملت های به زنجیر کشیده شده در عثمانی سر به نافرمانی برمی دارند و دیر یا زود اعادۀ حق تعیین سرنوشت خواهند کرد. برخلاف یونان، مقدونیه، بلغارستان و آلبانی موقعیت ژئوپولیتیک ارمنستان ایجاب می کرد که رویکرد عثمانی در قبال «مسئلۀ ارمنی» کاملاً متفاوت از مسایل سایر ملت ها باشد. ارمنستان غربی دروازۀ راهیابی به شرق و تصرف سرزمین های «توران» برای حکومت عثمانی بود و از همین رو، «مسئلۀ ارمنی» ماهیتاً «خط قرمز» پان تورانیسم محسوب می شد.

هدف از نگارش این مقاله، پرداختن به رویکرد تاریخ نگاری معاصر عثمانی به مقولۀ ارمنستان در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی است. با توجه به اینکه تاریخ نگاری رسمی ترکیه موجودیت ارمنستان غربی را در سرحدات فعلی جمهوری ترکیه به شدت نقض می کند و نظریه های کاملاً نادرستی از جمله «اصرار بر ریشه های ترکی امپراتوری اورارتو»، «غیر بومی بودن ملت ارمنی در ارمنستان غربی» و «مهاجرت ارمنیان به آناتولی در هزارۀ اخیر» را پیش می کشد. کنکاش دربارۀ ارمنستان در کتاب های تاریخی عثمانی می تواند غیرعلمی بودن این نظریه های ساختگی و اهداف راهبردی تاریخ نگاری رسمی ترکیه را به منظور تصاحب قطعی ارمنستان غربی آشکار سازد.

یکی از قدیمی ترین کاربردهای واژۀ ارمنیه (ارمنستان) در تاریخ نگاری معاصر عثمانی به کتاب تاریخ گلشن معارف (چاپ۱۲۵۲ق/ ۱۸۳۶م)، اثر محمد سعید فرائضجی زاده، بازمی گردد. محمد سعید فرائضجی زاده، تاریخ نگار عثمانی، در بورسا زاده شد (تاریخ تولد وی مشخص نیست). او، که در دوران زندگی خود به اطلاعات وسیع تاریخی دسترسی داشت، سال ها در بورسا به تدریس تاریخ مشغول بود و سرانجام در۱۲۵۱ق/ ۱۸۳۵م چشم از جهان فروبست. [۴] محمد سعید فرائضجی زاده در جلد اول کتاب خود در چندین جا به واژۀ ارمنیه اشاره کرده است[۵] (تصویر۱و۲) و در بخشی از کتاب نیز از جنگی به سرکردگی سلطان محمد بن سلطان مراد[۶] (سلطان محمد فاتح)، که در بیابان های ترجان[۷] از سرزمین های ارمنستان (دیار ارمنیه) به وقوع پیوسته، یاد کرده است (تصویر ۳). [۸]

کتاب دیگری که در آن از ارمنستان یاد شده اثر تاریخی خیرالله افندی است. خیرالله افندی، تاریخ نگار و طبیب عثمانی، فرزند عبدالحق حامد ترخان ملا، شاعر و عالم الهیات، در۱۲۳۲ق/ ۱۸۱۷م در استانبول به دنیا آمد. مبانی علم تاریخ و ادبیات را نزد پدر فرا گرفت و کتاب تاریخ دولت علیه عثمانی را در ده جلد به رشتۀ تحریر در آورد. [۹] این کتاب براساس منابع گوناگون عثمانی، اسلامی و غربی تدوین شده و با زبانی ساده بسیاری از وقایع تاریخ عثمانی و جهان را ارائه می دهد. انتشار ده جلد این کتاب در یک دورۀ ده ساله از۱۲۷۰- ۱۲۸۰ق (۱۸۵۴- ۱۸۶۴م) صورت گرفته است.

خیرالله افندی در جلدهای مختلف کتاب خود، علاوه بر ذکر نام ارمنستان و تبیین جغرافیایی آن، با رویکردی علمی بر عناوین تاریخی بخش های گوناگون ارمنستان صحه گذاشته است؛ برای مثال، در جلد ششم این اثر در موارد گوناگون واژۀ «بیوک ارمنستان»[۱۰] (ارمنستان بزرگ) را به کار برده (تصویر ۴). [۱۱] در جلد هفتم به «کوچوک ارمنستان»[۱۲] (ارمنستان کوچک) اشاراتی کرده (تصویر ۵) [۱۳] و در جلد هشتم[۱۴] و دهم[۱۵] برای ارمنستان بزرگ، به جای لفظ ترکی بیوک واژۀ عربی کبری را به کار برده است (تصاویر ۶ و ۷).

در کتاب نخبه التواریخ و الاخبار (چاپ۱۲۷۶ق/۱۸۵۹م) در باب فتوحات آلپ ارسلان سلجوقی، در کنار گرجستان، آذربایجان و اران، به ارمنستان نیز اشاره شده است (تصویر ۸). [۱۶] در مورد زندگی تاریخ نگار عثمانی، محمد ابن محمد ادرنوی (ادرنه لی)، اطلاعات بسیار اندک است. [۱۷] از او تنها دو اثر تاریخی به زبان ترکی عثمانی با نام های تاریخ آل عثمان و نخبه التواریخ و الاخبار به جا مانده. وی احتمالاً در ۱۰۴۹ق/ ۱۶۴۰م درگذشته است. [۱۸]

در کتاب صحائف الخبار منجم باشی نیز به تاریخ ارمنیان پرداخته شده. احمد دهده منجم باشی، ستاره شناس، منجم و تاریخ نگار عثمانی است. وی، که در۱۰۴۱ق/ ۱۶۳۱م در سالونیک به دنیا آمد، منجم اعظم دربار سلطان محمد چهارم[۱۹] بود که به احمد لطف الله نیز معروف است. او مبانی نجوم و علم تاریخ را نزد پدرش، لطف الله قارامان، فرا گرفت و کتاب هایی در زمینۀ تاریخ جهان و تاریخ عثمانی به رشتۀ تحریر در آورد. [۲۰] از جمله آثار تاریخی وی صحائف الخبار منجم باشی است که در ۱۲۸۵ق/ ۱۸۶۸م در دو جلد به چاپ رسیده است و در آن وقایع مهم تاریخ عثمانی و کشورهای مجاور مورد بحث قرار گرفته. منجم باشی در جلد نخست این کتاب، در فصلی مجزا به نام «ارامنه ملوکی» (شاهان ارمنی) به تفصیل تاریخ ملت ارمنی را مورد بررسی قرار داده[۲۱] و لفظ «ارمینیه» را برای موطن آبا و اجدادی ارمنیان به کار برده است (تصویر ۹). [۲۲]

وی در جلد دوم نیز در جای جای کتاب به ارمنستان اشاره کرده و حتی نام شهرهای مهم ارمنستان از جمله اسکله طرابزون (ترابیزون)، وان، ارزنجان (یرزنکا)، موش، ملازجرد (ماناسکرد)، بدلیس (باقش) و غیره را بر شمرده (تصویر ۱۰). [۲۳]

نکتۀ قابل تأمل در جلد دوم کتاب صحائف الاخبار منجم باشی این است که دو بخش از مطالب این جلد با نام های «اخلاطده ارمن شاهیه» و «موالی ارمن شاهیه» سانسور شده. همان طوری که در تصویر ۱۱ دیده می شود، در فهرست جلد دوم، نام این بخش ها آمده ولی صفحات مربوط به آنها حذف شده. [۲۴] در صفحۀ ۵۷۸ این کتاب نیز هیچ اشاره ای به موضوعات مذکور نشده است[۲۵]

کتاب بعدی که به موضوع ارمنستان پرداخته فذلکۀ تاریخ عثمانی، اثر احمد وفیق، است. احمد وفیق پاشا، از رجال حکومتی، دیپلمات، نویسنده و مترجم معروف عثمانی بود. وی در۱۲۳۸ق/ ۱۸۲۳م در استانبول به دنیا آمد و در طول خدمات دولتی خود دو بار عهده دار وزارت عظمی (صدارت عظمی) و دو بار عهده دار نظارت معارف (وزارت معارف) شد. وی همچنین وزیر مختار (سفیر کبیر) عثمانی در ایران و فرانسه نیز بوده است. در تاریخ سیاست خارجی ایران، وفیق پاشا اولین کسی بود که با برافراشتن پرچم عثمانی در سفارت این کشور، در تهران، اعلام کرده بود که ملک سفارتخانه جزو خاک امپراتوری عثمانی است. او در۱۳۰۸ق/۱۸۹۱م وفات یافته است. [۲۶]

احمد وفیق مؤلف نخستین لغت نامۀ زبان ترکی عثمانی است و از وی آثار ادبی، تاریخی و سیاسی بسیاری به جا مانده است که از معروف ترین آنها می توان به فذلکۀ تاریخ عثمانی (تاریخ مختصر عثمانی/ تاریخ اجمالی عثمانی) اشاره کرد که در۱۲۸۸ق/۱۸۷۱م به چاپ رسیده است . [۲۷]

احمد وفیق در مقدمۀ کتابفذلکۀ تاریخ عثمانی، ضمن بررسی مهاجرت ها و هجوم عشایر ترک به ارمنستان در زمان حکومت تیموریان، شهر ارزنجان (یرزنکا) را از جمله سرزمین های ارمنستان دانسته (تصویر ۱۲). [۲۸] وی همچنین در بخش های دیگری از کتاب خود به بررسی فتوحات سلاطین عثمانی در ادوار مختلف پرداخته و سرزمین ها، ولایت ها و شهرهای اشغال شده را بر شمرده، از جمله به صراحت به ایالت روان (ایروان) و وان به منزلۀ ایالت های مختلف ارمنستان اشاره کرده است (تصویر ۱۳). [۲۹] درمورد وان، برای مثال، شهرها و نواحی مهم ارمنستان مانند ارجیش (آرجش، آرتز)، بدلیس (باقش) و حکاری را نیز قید می کند.

در متون تاریخی، جغرافیایی و حتی سایر متون علمی قرن نوزدهم میلادی عثمانی به واژۀ ارمنستان اشاره های بسیاری شده است. از نمونه های جالب در این مورد اثر محمد طاهر بستانی زاده، ریاضی دان عثمانی، به نام مثلثات کرویه است، که از سوی مکتب فنون حربیه شاهانه (کالج سلطنتی جنگ) در چاپخانۀ لیتوگرافیا در۱۲۸۸ق/ ۱۸۷۲م به چاپ رسیده است. [۳۰] بستانی زاده در این کتاب، ضمن بررسی روش ها و فرمول های ریاضی، برای تعیین دقیق طول و عرض جغرافیایی، جدولی از موقعیت های جغرافیایی شهرهای عثمانی ارائه می دهد که در آن شهر ارزروم (کارین) ارمنستان نیز دیده می شود (تصویر ۱۴). [۳۱]

در کتاب تاریخی دیگری به نام مرآت تاریخ عثمانی (آیینۀ تاریخ عثمانی)، چاپ ۱۲۹۳ق/۱۸۷۶م، در مورد خاستگاه اولیۀ جد بزرگ سلاطین عثمانی (قایی خان) [۳۲] به شهر اخلاط (آخلات) واقع در ارمنستان کبرا[۳۳] اشاره شده است (تصویر ۱۵).

در همین کتاب، که متأسفانه اطلاعات دقیقی از مؤلف یا احتمالاً مؤلفان[۳۴] آن (عزیز، سامی و شوقی) در دست نیست، فهرست شاهزادگان، ملوک و حکمرانان دورۀ سلطان یلدریم بایزید[۳۵] در خطه های گوناگون آورده شده[۳۶] که نام میرزا عمر، حکمران ارمنستان، نیز در این فهرست قید شده است (تصویر ۱۶). این سند مؤید آن است که در قرون وسطا، نام ارمنستان هنوز در تقسیمات کشوری امپراتوری عثمانی به کار می رفته است.

کتاب تاریخ عالم، اثر سلیمان حسنی پاشا، از دیگر کتاب های نویسندگان عثمانی است که در آن از ارمنیان و تاریخ آنها سخن به میان آمده. سلیمان حسنی پاشا تاریخ نگار و از فرماندهان بنام قشون عثمانی در شبه جزیرۀ بالکان در جنگ روس و عثمانی (۱۸۷۷ – ۱۸۷۸م) است. وی در۱۲۵۴ق(۱۲۵۶ق؟)/ ۱۸۳۸م (۱۸۴۰م؟) در استانبول به دنیا آمد. در۱۲۷۵ق/ ۱۸۵۹م از مدرسۀ نظام فارغ التحصیل شد. در۱۲۹۰ق/ ۱۸۷۳م به سرپرستی مدرسۀ نظام منسوب شد و در۱۲۹۳ق/ ۱۸۷۶م به درجۀ ژنرالی رسید. [۳۷] وی مؤلف آثاری در زمینه های سیاسی و تاریخی است که از میان آنها می توان به حس انقلاب و تاریخ عالم اشاره کرد[۳۸]

کتابتاریخ عالم وی، مطابق برنامۀ هیئت آموزش افسری (مجلس معارف عسکریه) ارتش عثمانی، به وسیلۀ چاپخانۀ کالج سلطنتی فنون جنگی (مکتب فنون حربیه حضرت شاهانه) در ۱۲۹۳ق/۱۸۷۶م، در استانبول به چاپ رسیده. سلیمان حسنی در جلد اول این کتاب طی فصلی جداگانه، در حدود شصت صفحه، به تفصیل تاریخ ارمنیان را از زمان فرود کشتی نوح بر فراز کوه آرارات تا دوران پادشاهی روبینیان در سیلیسیه (قرن چهاردهم میلادی) مورد بررسی قرار داده است (تصویر ۱۷). [۳۹]

وی در مباحث تاریخی خود، ضمن بررسی سیاسی و اجتماعی سلسله های پادشاهی مختلف و مرزبانان ارمنی، به تبیین جغرافیایی ارمنستان نیز پرداخته و از ایالت ها و شهرهای معروف آن از جمله نصیبین، رهاووان (احتمالاً رادوان در حوالی دریاچۀ وان)، دارا (دارون یا موش)، دیاربکر (تیگراناکرت)، ماردین و ارزروم (کارین) نام برده (تصویر ۱۸)، که در سال شانزدهم هجری قمری (۶۳۷م)، در زمان خلافت عثمان، به دست لشکر اعراب به سرکردگی معاویه اشغال و به ممالک اسلامی الحاق شده است. [۴۰]

کتاب بعدی نقد التواریخ، اثررفعت افندی، است. احمد رفعت افندی، مشهور به یاقلیکچى زاده، نویسنده و تاریخ نگار دولتى عثمانى، در استانبول زاده شد (تاریخ تولد وى مشخص نیست). وى در جوانى به استخدام وزارت خزانه دارى عثمانى و سپس نیروى دریایی ارتش این کشور درآمد. از خدمات دولتى وى همچنین عضویت در کمیسیون اصلاحات عثمانى، در دورۀ تنظیمات (دوره پیش از حوریت)، است. کتاب های نقد التواریخ و لغات تاریخیه و جغرافیه از آثار مهم او و از نخستین دانشنامه های رسمى امپراتورى عثمانى محسوب مى شوند. رفعت افندى در۱۳۱۲ق/ ۱۸۹۵م درگذشت. [۴۱]

وی در کتاب نقد التواریخ، که با مجوز رسمی نظارت معارف عثمانی (وزارت معارف) در شعبان ۱۲۹۶ق/ اوت ۱۸۷۹م در استانبول به چاپ رسید، رویدادنگاری جامعی از ۵۵۹۴ قبل از میلاد (ظهور حضرت آدم) تا ۱۲۹۶ق/ ۱۸۷۹م از تاریخ بشر و تاریخ عثمانی به دست می دهد. قدمت کشور ارمنستان بر اساس این رویدادنگاری دست کم به ۱۷۲۹ قبل از میلاد و به دوران حکومت کارطوس بازمی گردد (تصویر ۱۹) و در آن تاریخ نیز به جنگی بین ارمنستان و آشور (آثوریا) اشاره شده است. [۴۲]

احمد رفعت در چندین جای دیگر نیز تحولات مربوط به ارمنستان را مورد بحث قرار داده و به فتح بسیاری از سرزمین های آن، از جمله قیصریه (کساریا) در۷۲ق/ ۶۹۱م به دست اسلامیان اشاره کرده است (تصویر ۲۰). [۴۳]

یاقلیکچى زاده در اثر دیگر خود، لغات تاریخیه و جغرافیه، که باز با مجوز رسمی نظارت معارف عثمانی در۱۲۹۹ق/ ۱۸۸۱م در استانبول به چاپ رسیده، به تفصیل به تاریخ ارمنستان پرداخته است. وی مرزهای سیاسی ارمنستان یا ممالک ارمنیه را در دوران ارام (آرام)، سرسلسلۀ پادشاهی آرامیان، تبیین کرده (تصویر ۲۱) و آن را از شمال به گرجستان، از شرق به کردستان و آذربایجان در ایران، از جنوب به الجزیره (احتمالاً بین النهرین) و از غرب به آناتولی محدود ساخته است. [۴۴]

احمد رفعت همچنین به ارمنستان کبیر و ارمنستان کوچک در دوران اردوان اشکانی اشاره کرده (تصویر ۲۲). [۴۵]

علی رقم اشاره های فراوان و حتی تبیین جغرافیایی ارمنستان، در دانشنامۀ احمد رفعت، از تعریف واژۀ ارمنستان به صورت جداگانه و در جای خود امتنا و تنها به معرفی واژۀ ارمنی بسنده شده است (تصویر ۲۳)، [۴۶] که احتمالاً حاکی از برقراری سیاست تحریف و سانسور دولتی در به کارگیری واژۀ ارمنستان پس از جنگ روس و عثمانی و عقد معاهدۀ سان استفانو در۱۲۹۵ق/ ۱۸۷۸م است.

لازم به توضیح است که در نتیجۀ جنگ دوساله روسیه و عثمانی (۱۲۹۴و ۱۲۹۵ق ۱۸۷۷و ۱۸۷۸م)، این دو حکومت در شهر سان استفانو در بالکان در ۱۸۷۸م معاهدۀ صلحی را به امضا می رسانند که در مادۀ شانزدهم آن به موقعیت جغرافیایی ارمنستان و «ایالت های ارمنی نشین» اشاره شده است. متن مادۀ شانزدهم معاهده از این قرار است:

«با توجه به اینکه خروج قشون روس از مناطق اشغال شده ارمنستان و استرداد آنها به ترکیه می تواند فرصتی را برای اغتشاش ها و درگیری ها به دست دهد باب عالی (دربار عثمانی) متعهد می شود تا با اجرای بی وقفۀ اصلاحات در ایالت های ارمنی نشین، امنیت ارمنیان را در برابر کردها و چرکس ها تأمین کند».[۴۷]

متن معاهدۀ صلح سان استفانو حدود چهار سال بعد در ۱۲۹۸ق/ ۱۸۸۲م در جزوۀ اول جلد سوم معاهدات مجموعه سی، در انتشارات رسمی جریدۀ عسکریه (انتشارات نظامی) به چاپ رسیده[۴۸] (تصویر۲۴) که در آن واژۀ ارمنستان ناگزیر مشمول سانسور نشده است.

در۱۲۹۵ق/ ۱۸۷۸م قرارداد صلح دیگری منعقد شد که به معاهدۀ صلح برلین معروف است. در این معاهده، دیپلمات های عثمانی، به کمک دیپلماسی بریتانیا موفق شدند تا از قید واژۀ ارمنستان در معاهده صلح برلین ممانعت به عمل آورند و بدین ترتیب، در مادۀ ۷۱ این معاهده عبارت «مناطق ارمنی نشین» جانشین عبارت «ایالات ارمنی نشین» و واژۀ ارمنستان به کلی حذف شد.

برخی قرائن تاریخی نشانگر آن اند که پس از جنگ روس و عثمانی و به خصوص، پس از انعقاد معاهده های سان استفانو و برلین، حکومت عثمانی بر آن شد تا به تدریج از به کارگیری واژۀ ارمنستان در مباحث تاریخی و جغرافیایی جلوگیری کند. ارمنستان از کتاب ها، نقشه ها، متون مرجع و دانشنامه های تازه انتشار یافته حذف شد و این رویه تا بروز حوریت (مشروطیت عثمانی) در ۱۹۰۸م تداوم یافت.

یکی از آثار جالب این سانسور دولتی را می توان در کتاب مفصل تاریخ قرون جدیدۀ، اثر احمد مدحت افندی، روزنامه نگار، نویسنده و مترجم دورۀ تنظیمات، مشاهده کرد، که در۱۳۰۳ق/ ۱۸۸۵م به چاپ رسیده است. مدحت افندی در۱۲۶۰ق/ ۱۸۴۴م زاده شد و در۱۳۳۱ق/ ۱۹۱۳م وفات یافت. وی از ۱۲۹۵ق/ ۱۸۷۸ ناشر روزنامۀ ترجمان حقیقت بوده و بیش از ۲۵۰ اثر از او به جا مانده است. [۴۹]

وی در کتاب مفصل تاریخ قرون جدیدۀ علی رقم ارائۀ تاریخ تفصیلی جهان، به گونه ای غیرعادی و نامتعارف از به کارگیری واژۀ ارمنستان سر باز زده، به طوری که حتی نقشۀ بطلمیوسی که در کتاب آورده شده به صورت علنی تحریف شده است. بطلمیوس (۱۶۸-۹۰ پ م) موقعیت جغرافیایی سرزمین های گوناگون را در کتاب جغرافیا ی خود در ۱۵۰پ م گردآورده. در قرن پانزدهم میلادی، شماری از جغرافی دانان و نقشه نگاران اروپایی این اطلاعات را از زبان یونانی به لاتین ترجمه و براساس آن نقشه هایی موسوم به نقشۀ بطلمیوس تدوین و منتشر کردند. بخشی از یکی از قدیمی ترین این نقشه ها، که در ۱۴۸۵م بر روی چوب ترسیم شده است،[۵۰] در تصویر ۲۵ با نقشۀ «بطلمیوسک جغرافیاسی خریطه ۵» (نقشۀ بطلمیوس) آورده شده در کتاب احمد مدحت[۵۱] مقایسه شده است.

در کتاب مدحت، اطلاعات اراتوسطنس[۵۲] یونانی، از متقدمان دانش جغرافیا، نیز تحریف و نام ارمنستان از آن حذف شده است. یکی از کامل ترین تفسیرهای نقشۀ اراتوسطنس، که در آن اطلاعات جغرافیایی وی در ۲۲۰پ م در آن گردآوری شده، مربوط به کیت جانستون[۵۳] است که در مجموعۀ اطلس کلاسیک گین و شرکا[۵۴] در اواخر قرن نوزدهم میلادی به چاپ رسیده[۵۵] نقشۀ کامل[۵۶] اراتوسطنس برگرفته از این مجموعه در تصویر ۲۶ با «اراتوستنک جغرافیاسی خریطه ۲» (نقشۀ اراتوسطنس) آورده شده در کتاب احمد مدحت[۵۷] مقایسه شده که در آن نام ارمنستان به وضوح حذف شده است.

یک مورد بارز دیگر از سانسور دولتی در یکی از جامع ترین دانشنامه های لغت تاریخ و جغرافیای عثمانی به نام قاموس الاعلام، اثر شمس الدین سامى فراشرى، مشاهده می شود. شمس الدین سامى فراشرى، نویسنده، فرهنگ نویس و فیلسوف عثمانی، در۱۲۶۶ق/۱۸۵۰م، در فراشر از توابع یوآنیناى آلبانى به دنیا آمد. از اوان جوانى جایگاهی برجسته در ادبیات عثمانى به دست آورد و به اصلاح زبان ترکى یارى رساند. پس از پایان مدرسه، در۱۲۸۸ق/ ۱۸۷۲م، به استانبول رفت و منشى ادارۀ سانسور و وزارت امور داخلى عثمانى شد. سپس به عضویت کمیسیون محمولات نظامى، که به منظور تسهیل حمل و نقل تدارکات نظامى در جنگ روسیه و عثمانى بنیاد شده بود، درآمد. وى در استانبول روزنامه اى به نام ترجمان شرق و در طرابلس روزنامه اى به نام طرابلس گراپ منتشر کرد. سلطان عبدالحمید دوم[۵۸] وى را به عضویت کمیتۀ بازرسى نظامى، که براى نظارت نزدیک بر ارتش تشکیل شده بود، درآورد و او تا پایان زندگى در این سمت باقى ماند. از شمس الدین سامى فراشرى۴۲ کتاب به چاپ رسیده است که از مهم ترین آنها مى توان به قاموس الاعلام و قاموس ترکى اشاره کرد. او در۱۳۲۲ق/ ۱۹۰۴م درگذشت[۵۹]

سامى فراشرى در جلد اول دانشنامۀ قاموس الاعلام، که در۱۳۰۶ق/۱۸۸۹م با مجوز رسمی نظارت معارف در استانبول به چاپ رسیده است، در مقابل واژۀ «آرمنیا» این عبارت را آورده است: «(Armenie) [به واژه های «ارمنیه» و «ارمنستان» مراجعه کنید].» (تصویر ۲۷). [۶۰]

و این در حالی است که در صفحات ۸۳۹ – ۸۴۱ همین جلد از دانشنامۀ قاموس الاعلام، در میان واژه های «ارملاند»، «ارمناژ»، «ارمناک»، «ارمنت»، «ارمنی»، «ارمیا»، «ارمیه» و غیره و در هیچ جای دیگر، حتی در توضیحات مربوط به واژه «ارمنی»، یک بار نیز واژۀ ارمنستان یا ارمنیه به کار نرفته و سانسورچی این دانشنامه احتملاً در امر پاک سازی آن دچار اهمال و فراموش شده است.

با وجود اعمال سانسور دولتی در منابع و متون رسمی عثمانی (که در بالا دست کم به سه مورد از آنها اشاره کردیم)، می توان به مواردی نیز اشاره کرد که واژۀ ارمنستان به صورت ضمنی در متن آنها به کار رفته است. یکی از این موارد مجموعه جزوات مشاهیر اسلام، اثر حمید وهبی، نویسنده و روزنامه نگار روزنامۀ صباح، است. [۶۱] حمید وهبی در جزوات ۳۷ و ۴۰، در باب فتوحات خلفای عباسی، خلیفه بالله[۶۲] و خلیفه محمد معتصم،[۶۳] واژۀ «ارمنیه» و «ارمنیه ولایتلری» را به کار برده (تصویر ۲۸) بدون اینکه به نام این ولایت ها اشاره ای داشته باشد.

علی فرخ بن رشاد، نویسنده، مترجم و دیپلمات عثمانی، نیز در کتاب درسی تاریخی که خود تألیف کرده به نام اس الاساس به اشغال ارمنستان به دست ارطغرل اشاراتی دارد. ابن رشاد در۱۲۸۲ق/ ۱۸۶۵م در استانبول به دنیا آمد. وی در۱۲۹۹ق/ ۱۸۸۲م به مدرسۀ علوم سیاسی پاریس رفت و به مدت دو سال در آنجا به تحصیل پرداخت و در پاریس، لندن و سن پترزبورگ در سفارتخانه های عثمانی انجام وظیفه کرد. در۱۳۱۲ق/ ۱۸۹۵م، کمیسر سفارت عثمانی در واشنگتن شد و از۱۳۱۶ق/ ۱۸۹۹م عهده دار همین سمت در سفارت عثمانی در بلغارستان بوده. او در۱۳۲۲ق/ ۱۹۰۴م در بلغارستان درگذشت. [۶۴]

ابن رشاد در کتاب اس الاساس، که با مجوز رسمی نظارت معارف در ۱۳۰۴ق/۱۸۸۶م در استانبول به چاپ رسیده و در آن مطالب تاریخی به شکلی منظم به دانش آموزان ارائه شده، به جای ارمنستان، لفظ «ارض ارمنی» را به کار برده است (تصویر ۲۹). [۶۵]

یکی دیگر از معدود کاربردهای لفظ ارمنستان، پس از معاهده های سان استفانو و برلین، را می توان در کتاب ده جلدی سعید پاشا دیاربکرلی، نویسنده و دولتمرد عثمانی، مشاهده کرد. وی، که در۱۲۴۸ق/ ۱۸۳۲م به دنیا آمد، عهده دار سمت های مهم حکومتی در ماراش، ماردین و ایالت معمورۀ العزیز (خاربرت) بود و در۱۳۰۸ق/ ۱۸۹۱م درگذشت.

از مهم ترین آثار وی کتاب تاریخ عمومی مرآۀ العبر (آیینۀ اندرز) در ده جلد است. دیاربکرلی در جلد اول این کتاب توضیحات نسبتاً مبسوطی در مورد تاریخ ارمنیان و ارمنستان ارائه داده و ارمنستان را از سرزمین های اصلی آسیا در عهد کهن دانسته است (تصویر۳۰). [۶۶] وی حتی برای جلوگیری از هرگونه شبهه و اشتباهی واژگان «ارمنیه» و «ارمنستان» را به صورت مترادف قید کرده است (تصویر ۳۱). [۶۷]

او همچنین در تبیین جغرافیایی مزوپوتامیا (بین النهرین)، بر موقعیت ارمنستان تأکید ورزیده و مرز شمالی مزوپوتامیا را به ارمنیه (ارمنستان غربی) محدود ساخته (تصویر ۳۲). [۶۸]

در ۱۳۲۶ق/ ۱۹۰۸م، متعاقب انقلاب مشروطیت در ایران، انقلابی موسوم به حوریت در عثمانی به وقوع پیوست. سلطان عبدالحمید دوم ساقط شد و حزب اتحاد و ترقی به سرکردگی پرنس سعید حلیم،[۶۹] انورپاشا،[۷۰] طلعت بیگ[۷۱] و جمال پاشا[۷۲] زمام امور را به دست گرفت. در نخستین سال های پیروزی حوریت، به طور مشخص تا شروع جنگ های بالکان در۱۳۳۱ق/ ۱۹۱۳م، بسیاری از تابوهای امپراتوری عثمانی در هم شکست و بساط سانسور دولتی به طور موقت برچیده شد. آثار بسیاری از روشنفکران عثمانی، که مشمول سانسور دولتی شده بودند، در این دوره به چاپ رسیدند. از جملۀ این آثار کتاب چهارجلدی تاریخی جغرافیایی ارزشمندی به نام رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی (تاریخ تصویری و نقشه ای عثمانی)، اثر احمد راسم، است که طی۱۳۲۸-۱۳۳۰ق/ ۱۹۱۰- ۱۹۱۲م در استانبول به چاپ رسیده است.

احمد راسم (۱۲۸۱ – ۱۳۵۱ق/ ۱۸۶۴ – ۱۹۳۲م)، نویسنده، روزنامه نگار، محقق، تاریخ نگار، وکیل مجلس عثمانی (مبعوث) و عضو مجلس ملی جمهوری ترکیه (میلت وکیلی) طی حدود پنجاه سال نویسندگی و تحقیق آثاری معتبر و پربار به سبکی نوین و تأثیرگذار از خود به جا گذاشته که از جملۀ آنها می توان به کتاب دو جلدی عربلرین ترقیات مدنیت سی (ترقیات تمدن اعراب)، تاریخ مختصر بشر، ترقیات علمیه و مدنیه (ترقیات علمی و مدنی) و کتاب چهار جلدی رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی اشاره کرد. [۷۳]

راسم در جلد نخست کتاب رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی به تبیین تفصیلی تقسیمات کشوری امپراتوری عثمانی پرداخته و در بخش آسیایی نام های قدیمی ایالت ها را ذکر کرده (تصویر ۳۳) و در آن ارزروم را صریحاً «اسکی ارمنیه» (ارمنستان قدیم) نامیده. [۷۴]

وی همچنین به جمعیت شناسی امپراتوری پرداخته و در جدولی شمار ملیت ها و قومیت های گوناگون را در اوایل قرن بیستم میلادی را مشخص ساخته است (تصویر ۳۴). [۷۵]

از نکات حائز اهمیت در این جدول نخست اینکه جمعیت ترکان عثمانی در این امپراتوری کمتر از نصف است و دوم آنکه جمعیت ارمنیان بسیار بیشتر از تعدادی است که تاریخ نگاران امروزی ترکیه، با هدف بی اعتبار نشان دادن نژادکشی ارمنیان، آن را مطرح می سازند. تاریخ نگاران امروزی ترکیه عمدتاً داده های دست نویس طلعت بیگ، وزیر کشور و صدراعظم وقت عثمانی در دورۀ حکومت حزب اتحاد و ترقی را، اساس قرار می دهند و جمعیت ارمنیان را معمولاً کمتر از یک میلیون تن (حدود ۹۸۸ هزار نفر) قلمداد می کنند (تصویر ۳۵). [۷۶]

برخلاف سنت سانسور و تحریف های دولتی در عثمانی واقع گرایی قابل تحسین احمد راسم، حتی در نقشه های کتاب وی نیز مشاهده می شود. در یکی از نقشه های جلد نخست رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی نقشۀ عثمانی در دورۀ سلطان محمد فاتح آورده شده که در آن محدودۀ تقریبی ارمنستان به چشم می خورد (تصویر ۳۶). [۷۷]

در نقشۀ دیگری، باز مربوط به حدود جغرافیایی عثمانی در دورۀ سلطان محمد فاتح، محدودۀ تقریبی ارمنستان با مقیاس بزرگ تر ترسیم شده است (تصویر ۳۷). [۷۸]

همان طوری که در این دو نقشه مشاهده می شود موقعیت جغرافیایی ارمنستان شامل بخش های قابل توجهی از ارمنستان غربی و ارمنستان شرقی است.

واقع گرایی در این خصوص در اثر تاریخی جغرافیایی دیگری به نام خریطه لی و رسیملی مکمل تاریخ عثمانی (چاپ۱۳۳۰ق/۱۹۱۲م)، اثر احمد رشید، نیز به چشم می خورد که در خور تحسین است. احمد رشید، سیاست مدار، وزیر کشور و وزیر امور خارجۀ عثمانی، دیپلمات، نویسنده، تاریخ نگار و پسر فرماندار ناحیۀ جانقیری، شفیق عبدالله افندی، در۱۲۸۷ق/۱۸۷۰م در جانقیری متولد شد و در۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م وفات یافت. [۷۹] در یکی از نقشه های خریطه لی و رسیملی مکمل تاریخ عثمانی، که حدود جغرافیایی حکومت عثمانی را در بدو تأسیس سلسلۀ عثمانی و انقراض سلجوقیان تعیین می کند (تصویر ۳۸)، موقعیت جغرافیایی ارمنستان و سرحدات آن با گرجستان (کرجی قراللغی)، آذربایجان (ازربیابجان) و کردستان به صورت تقریبی ارائه شده است. [۸۰]

با بررسی برخی کتاب ها و مراجع عثمانی، در دورۀ پس از وقوع جنگ بالکان در۱۳۳۱ق/ ۱۹۱۳م چنین به نظر می رسد که واقعیت های تاریخی و جغرافیایی مطابق با آمال و امیال سیاسی و عقیدتی حکومت اتحاد و ترقی عثمانی بازنگری و تحریف شده اند. این سیاست بازگشت به عصر سانسور دولتی دورۀ عبدالحمیدی و متعاقب آن حذف کلی یا تحریف تاریخ ارمنیان و موقعیت جغرافیایی ارمنستان، به وضوح، در آثار نویسندگان و سیاسیت مداران دولتی مانند حسین نسیمی کریدی مشاهده می شود.

حسین نسیمی کریدی (کرتی)، نویسنده، وزیر امور حسابداری، شهردار و فرماندار شهرهای مختلف عثمانی و پسر شیخ احمدعطا وطن زاده در اواسط قرن نوزدهم میلادی در جزیرۀ کرت به دنیا آمد. تاریخ تولد و مرگ وی مشخص نیست. او نویسندۀ «قانون اصلاحات» در دورۀ عبدالحمید دوم است. از وی چندین کتاب در باب تصوف و تاریخ به جا مانده که از جملۀ آنها می توان به صاحب ظهور اشاره کرد، که در۱۳۳۱ق/ ۱۹۱۳م در استانبول به چاپ رسیده. نسیمی کریدی در این کتاب با بحث در مورد اوضاع سیاسی عثمانی و روابط خارجی آن وجود تاریخی ارمنستان را مورد تردید قرار داده است (تصویر ۳۹). [۸۱]

در تابستان۱۳۳۶ق/ ۱۹۱۸م با شکست امپراتوری آلمان، هم پیمان عثمانی در جنگ جهانی اول، حکومت اتحاد و ترقی نیز ساقط شد و رهبران طراز اول آن، با توافق بریتانیا، از کشور گریختند. سلطان راشد محمد پنجم، که پس از سلطان عبدالحمید دوم در۱۳۲۷ق/ ۱۹۰۹م جلوس کرده بود، تخت خود را به سلطان وحدالدین محمد ششم واگذار کرد. دولتی به صدراعظمی داماد فرید پاشا در استانبول بر سر کار آمد و شرایط خفقان تحت دیکتاتوری اتحاد و ترقی تا حد بسیاری تعدیل یافت.

یکی از آثار با ارزش تاریخی این دوره، که در۱۳۳۷ق/ ۱۹۱۹م به چاپ رسیده کتاب عثمانلی تاریخی است که به دست نجیب عاصم و محمد عارف نوشته شده و از طرف انجمن تازه تأسیس تاریخ عثمانی انتشار یافته است.

نجیب عاصم یازک سیز، افسر، تاریخ نگار، ترک شناس، عضو مجلس ملی جمهوری ترکیه (میلت وکیلی) و پسر افسر سواره نظام عثمانی، حاجی عاصم بیگ، در۱۲۷۷ق/ ۱۸۶۱م در کیلیس زاده شده و در۱۳۵۴ق/ ۱۹۳۵م در استانبول وفات یافت. وی دانش آموختۀ مدرسۀ نظام و یکی از پیشگامان زبان شناسی نوین عثمانی است که در مورد زبان های اویغوری و چاگاتایی (زبان های قدیمی آلتایی مغولی) مطالعه کرده. از او حدود چهل اثر به جا مانده که از آن میان می توان به عثمانلی تاریخی اشاره کرد. [۸۲]

نجیب عاصم و محمد عارف در جلد نخست این کتاب به بررسی مبسوط تاریخ مهاجرت اقوام آلتایی، ریشه های حکومت های سلجوقی، آق قویونلوها و غیره پرداخته و به تعارض ترکان و استیلای آنان بر آناتولی و ارمنستان اشاره کرده است (تصویر۴۰). [۸۳]

نکتۀ قابل تأمل در سراسر این اثر آن است که موقعیت جغرافیایی ارمنستان همواره از آناتولی منفک و از آن به منزلۀ کشور مجزا یاد شده است، موضوعی که در تاریخ نگاری مدرن ترکیه قویاً مردود اعلام می شود. دیگر آنکه استیلا بر ارمنستان به صراحت قید شده و به فتوحات تاریخی ترکان سلجوقی منسوب شده، موضوعی که به هیچ عنوان در تاریخ نگاری ترکیه به آن اشاره نمی شود.

یکی از آخرین آثار مهم در تاریخ نگاری عثمانی، که به ارمنستان از منظر جغرافیایی می پردازد، کتاب ۱۰ تموز انقلابی و نتایجی (انقلاب ۱۰ ژوئیه و نتایج آن)، اثر حسین کاظم قدری، ملقب به شیخ محسن فانی است.

حسین کاظم قدری، دولتمرد، روزنامه نگار، نویسنده و محقق عثمانی در۱۲۸۷ق/ ۱۸۷۰م در استانبول متولد شد و در۱۳۵۳ق/ ۱۹۳۴م وفات یافت. وی به زبان های فرانسه، لاتین، یونانی باستان، عربی و فارسی تسلط داشت و از پیشگامان تدوین دانشنامۀ بزرگ عثمانی است. وی از فعالان انقلاب حوریت و از بنیان گذاران روزنامۀ طنین بود. در۱۳۳۰ق/ ۱۹۱۲م نائب رئیس مجلس عثمانی و پس از سقوط حکومت اتحاد و ترقی عهده دار سمت وزارت بازرگانی شد. از وی، با نام مستعار شیخ محسن فانی، آثار دینی، سیاسی و تاریخی فراوانی از جمله حق و حقیقت (۱۹۰۹)، آخرین حرف اسلام به اروپا (۱۹۱۳)، اسلام در قرن بیستم (۱۹۱۳)، احوال آلبانیاییان (۱۹۱۴)، نامۀ سرگشاده به تزار نیکلا (۱۹۱۵) و کتاب تاریخی – سیاسی ۱۰ تموز انقلابی و نتایجی (۱۹۲۰) به جا مانده اند. [۸۴] کتاب ۱۰ تموز انقلابی و نتایجی تحلیلی علمی از انقلاب حوریت در ۱۹۰۸م است که پیامدهای سیاسی، اقتصادی و راهبردی آن را با مبانی علمی مورد نقد و بررسی قرار می دهد.

شیخ محسن فانی در این کتاب مسئلۀ ارمنستان را به منزلۀ یکی از ۲۵ مسئله و معضل اصلی عثمانی بر می شمارد که حکومت های متوالی عثمانی، از زمان عبدالحمید دوم، درگیر آن بوده اند (تصویر ۴۱). [۸۵]

وی سپس، از میان معضلات موجود، عمدتاً به مسائل لاینحل می پردازد و با انتقاد از سیاست های اتحاد و ترقی برای حل آنها «مسئلۀ ارمنستان» را در فصلی جداگانه مورد بررسی قرار می دهد. آوردن بیتی از اشعار جلال الدین رومی در ابتدای این فصل نیز (تصویر ۴۲) حاکی از مواضع انتقادی حسین کاظم قدری در قبال ناکارآمدی حکومت اتحاد و ترقی در قبال «مسئلۀ ارمنستان» است. [۸۶]

شیخ محسن فانی در این فصل ضمناً جمعیت ارمنیان پیش از نژادکشی را نیز قید می کند که تا حد زیادی با داده های احمد راسم در مورد جمعیت ارمنیان ارمنستان غربی در کتاب وی[۸۷] همخوانی دارد (تصویر ۴۳). [۸۸]

اختلاف داده های احمد راسم با داده های شیخ محسن فانی در شمار ارمنیان بخش اروپایی امپراتوری عثمانی است که احمد راسم آن را چهارصد هزار و شیخ محسن فانی آن را ۲۵۰ هزار نفر ذکر می کند. هر دوی این منابع جمعیت ارمنیان بخش آسیایی مربوط به سال های پیش از نژادکشی را ۵/۱ میلیون نفر ذکر کرده اند، که بیش از یک میلیون تن کمتر از شمار واقعی است.

در نژادکشی ارمنیان از جمعیت ۲٬۶۰۰٬۰۰۰ نفری ارمنیان در بخش آسیایی عثمانی (شامل ارمنستان غربی، یعنی ولایت های پنجگانۀ وان، ارزروم/کارین، بتلیس/باقش، طرابوزان/تراپیزون، دیاربکر/تیگراناکرت و نیز دیگر ولایت ها از جمله سیواس/سباستیا، معمورۀالعزیز/خاربرت، آطنه/آدانا و آنقره/آنکارا) در حدود ۱/۵ میلیون نفر کشته، بیش از هشصدهزار نفر اخراج و حدود سیصدهزار نفر مجبور به تغییر دین شدند.

تعریف حقوقی جغرافیایی سرحدات ارمنستان غربی و مرز میان ارمنستان و ترکیه براساس حکمیت وودرو ویلسون در نوامبر ۱۹۲۰م تعیین شده (تصویر ۴۴). [۸۹] این حکمیت، بنابر درخواست رسمی جمهوری ارمنستان و حکومت پادشاهی عثمانی، یک بار در مه ۱۹۲۰م و بار دوم در اوت همان سال صورت گرفته است. حکم صادر شده از سوی ویلسون، براساس مفاد کنوانسیون بین المللی ۱۹۰۷م ژنو، غیرقابل تغییر، قطعی و لازم الاجرا برای درخواست کنندگان حُکمیت است.

همان گونه که از منابع تاریخی ذکر شده در این مقاله پیداست تاریخ نگاری معاصر عثمانی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی به مقولۀ ارمنستان بسیار پرداخته است. این واقعیت با استدلال های تاریخ نگاری رسمی ترکیه، که موجودیت ارمنستان غربی را در سرحدات فعلی جمهوری ترکیه کلاً نقض می کند، در تعارض و تضاد مستقیم قرار دارد. این اسناد نشان می دهد که ملت ارمنی دست کم چهار هزار سال در موطن آبا و اجدادی خود ساکن بوده و به تدریج با پیشروی و فتوحات سلاطین عثمانی، از حدود هفتصد سال پیش، ارمنستان به اشغال در آمده است. سیاست انکار واقعۀ نژادکشی ارمنیان از سوی ترکیه در واقع نوعی تلاش دفاعی با راهبرد حفظ تمامیت ارضی جمهوری ترکیه امروزی است، جمهوری ای که بخشی از آن ارمنستان غربی نام دارد و متعلق به ملت ارمنی است.