سال‌ها پیش تصویری از یک نقشه کهن از جهان به زبان ارمنی توسط دوستی به دستم رسید. با پرس و جوی زیاد دانستم که اصل این نقشه در کلیسای جلفای اصفهان است و مترصد بودم که در اولین فرصت برای دیدن این نقشه زیبا که به نظر می‏رسید شبیه آثار نقشه‌نگاران قرن هفدهم میلادی است به اصفهان سفر کنم.

در اردیبهشت ۱۳۸۴ش به دعوت دانشگاه اصفهان در کنفرانس خلیج فارس، که در شهر زیبای اصفهان تشکیل شد، به اتفاق همسرم شرکت داشتم، فرصت مناسبی بود تا به دنبال این نقشه بگردم اما متأسفانه به علت مشغله زیاد در همایش و کم بودن وقت، سعادت یاری نکرد تا به این نقشه دست یابم. تا اینکه از دوست عزیزم، آقای دکتر فرهاد تهرانی، استاد دانشگاه شهید بهشتی، که در اصفهان تدریس داشت، درخواست کردم که با کلیسای وانک در جلفای نو تماس گرفته و به هرصورت ممکن تصویر کامل و واضحی از این نقشه کهن را تهیه کند. چندی بعد تصویر نقشه توسط ایشان به دستم رسید، اما آنچه می‏خواستم نبود.

خوشبختانه، در سال‏های بعد با سرکار خانم آرمینه آراکلیان، سردبیرمحترم مجله وزین پیمان، آشنا شدم و موضوع را با ایشان در میان گذاشتم، چیزی نگذشت که توسط خانم آراکلیان به آقای توما گالستانیان، مسئول روابط عمومی خلیفه‌گری ارامنه اصفهان و جنوب ایران در جلفای اصفهان، معرفی شدم و ضمن چند بار مذاکره تلفنی بالاخره ایشان زحمت کشید و تصاویر خوبی از این نقشه جهان‏نمای زیبا برایم فرستاد. از ایشان خواستم که اطلاعات بیشتری در مورد آن تهیه کند که با کمال گشاده‏رویی آنچه می‏خواستم، از قبیل اندازه طول و عرض و مشخصات نقشه ارسال کردند. اما باز هم سؤالاتی بود که می‏بایست به آن پاسخ داده می‏شد.

بنده چون متأسفانه با خط و زبان ارمنی آشنایی ندارم سال گذشته با کمک دوستان ارمنی از جمله جناب آقای دکتر آندرانیک سیمونیان استاد دانشگاه و سردبیر محترم مجله هویس بخشی از متن و عنوان نقشه را خواندیم.

نهایتاً، به این نتیجه رسیدم که ‏باید از دوسـت عزیز و ارجمنـدم جناب آقای دکتـر روبـن گالیچیان، که سال‏هاست در خصوص نقشه‏های کهن و تاریخی مطالعه کرده و صاحب چندین اثر ارزشمند است، کمک بگیرم. ایشان با سعه‏صدر و لطف همیشگی یکی از آثار خودشان در مورد نقشه‏های ارمنی را برای نگارنده فرستادند که اطلاعات مرا تکمیل می‏کرد. اینک، تصویر کامل نقشه و شرح آن برای خوانندگان مجله پیمان تقدیم می‏شود و خاطرنشان می‏سازد که این نقشه در ایران منحصر بفرد بوده و تعداد محدودی از آن در جهان وجود دارد. همچنین، نام مقدس خلیج فارس، مانند سایر نقشه‏های معتبر، به خط ارمنی (ՊԱՐՍԻՑ ԾՈՑ) درج شده است.

شـرح و تـوضیحـات نقـشـه جـهان‌نـما

به زبان ارمنی

نخـستیـن نـقشـه جـهان به خـط و زبـان ارمنـی موجـود در مـوزه خاچـاطور کِـساراتـسی واقـع در دیـر آمـِناپرگیـچ مقـدس (کلیسای وانـک) که در ۱۶۹۵م توسـط توماس واناندتــسی(۲) در آمـستـردام چـاپ و منتشر شده است. این نقشـه توسط بـرادران شونـه‏بیـک(۳)، گـراورسـازان مشهـور آن زمـان و بـا بهره‏منـدی از اطلاعـات به روز شـده به قطـع بزرگ ۱۲۴× ۱۵۲ سانتی‌متر ترسیـم و از چـهار قسمت به هم چسبیـده تشکیـل شـده است که قطعـات از بالا به پایین گسترده شده‌اند. در عکـس، محل اتصال قسمـت‌ها با خـطوط قـرمـز رنگ مشخـص شـده است.(۴) لازم به ذکـر است کـه اکنون بیـش از ده نسخـه از آن در جهان موجود نیست. تنها یک نسخه از این نقشه تاریخی ارزشمند در ایران موجود است که در ۱۹۶۳م از کتابخانه کلیسای وانک به موزه منتقل شده و سال‌هاست درآن موزه بر روی دیوار نصب است.

نسخه دیگری از این نقشه را در ۱۷۵۴م راهبان ارمنی مخیتاریست(۵) در صومعه سنت‏لازاروس ونیز چاپ و منتشر کرده‌اند.

این نقشه، که به صورت دو نیم‌کره شرقی و غربی شامل قاره امریکا و هلند جدید (استرالیا ) طراحی شده، با تصاویر و تزیینات بسیار زیبا در چهارگوشه آن نقاشی‏های اساطیری و تاریخی به طرز جالبی همراه با نقشه‏های نجومی و صور‏فلکی در بالای نقشه و همچنین، نقشه‏های دو قطب کره زمین در پایین آن تنظیم شده است.

لازم به ذکر است که این نقشه نخستین اثر در جهان است که نام‌ها و اسامی جغرافیایی آن به زبان ارمنی ترجمه شده و به خط و زبان ارمنی ترسیم و چاپ شده است. نسخه دیگری از این نقشه در ماتناداران(۶) ایروان ارمنستان موجود است.(۷) همچنین، نقشه دیگری از قاره آسیا به زبان ارمنی، که در ۱۷۸۷م تهیه شده، در این موزه موجود است که در آینده معرفی خواهد شد.

پی‌نوشت‌ها:

پژوهشگر جغرافیا و رئیس هیئت مدیره مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب
Tovmas Vanandetsi
Schoonebeek Brothers
بر اساس متن یادداشت شده در زیر نقشه مشخص می‌شود که در تهیه نقشه افراد زیر دست‌اندرکار بوده‌اند: آدریان اِسکُنبِک، پطرس، غوکاس، آندرانیک، توماس واناندیان.
Armenian Mkhitarist Monks in St Lazarus Monastery, Venice
Matenadaran
در تهیه توضیحات نقشه ازکتاب Historical Maps of Armenia ، اثر استاد ارجمند، جناب آقای دکتر روبن گالیچیان، بهره‏مند شده ‏ام.