نخست نامه، تألیف ماطه‌وُس (ماطاوس) خان ملیکیانس، نخستین کتاب درسی فارسی برای نوآموزان سال اول ابتدایی است که در تهران، در ۱۳۲۳ ق، برابر با ۱۲۸۴ش/ ۱۹۰۵م یک سال پیش از صدور فرمان مشروطیت به چاپ رسید. نسخه ای که تصویر آن در دسترس است،[۱] چاپ ششم این کتاب است که در ۱۳۳۴ق، برابر با ۱۲۹۴ ۱۲۹۵ش به چاپ رسیده است.

کتاب دوم نخست نامه سه سال پس از چاپ کتاب اول، در ۱۳۲۶ق، برابر با ۱۲۸۷ش چاپ شد. در پشت جلد کتاب های نخست نامه، در فهرست تألیف ها و ترجمه های مؤلف، سه عنوان درج شده است: جلد اول نخست نامه، جلد دویم نخست نامه و الفبای نخست نامه. در یادنامه ای در روزنامۀ ارمنی زبان آلیک، به مناسبت درگذشت مؤلف، نیز شمار کتاب های نخست نامه سه جلد نوشته شده است. [۲]

جلد اول نخست نامه (چاپ ششم)شامل دو بخش است. در بخش نخست، مشتمل بر صفحات ۸ ۳۸، نوآموز تمامی حروف الفبای فارسی را با همۀ شکل ها و ترکیب های آنها می آموزد. بخش دوم، که مؤلف آن را دورۀ ثانی نخست نامه نامیده است، در ادامۀ صفحات پیشین، از صفحۀ ۳۹ ۱۰۲ آمده و حاوی مطالب گوناگون درسی است. احتمال دارد که در فهرست تألیف ها و ترجمه های مؤلف بخش نخست این کتاب زیر عنوان الفبای نخست نامه آمده باشد.

بر روی جلد چاپ ششم کتاب اول نخست نامه، کادری تزیینی با طرح گل و بته و درون آن در قسمت بالا نشانۀ شیر و خورشید نقش شده است. در زیر نام مؤلف، جملۀ «حق طبع محفوظ است» و پایین تر عبارات «طبع ششم» و «طهران سنۀ ۱۳۳۴» نوشته شده است. بر روی جلد کتاب، دو بیت زیر از گلستان سعدی، یک بیت در بالا و بیت دیگر در پایین، آمده است:

«پادشاهی پسر به مکتب داد لوح سیمینش در کنار نهاد

بر سـر لـوح او نوشتـه به زر
جـور استـاد به ز مهر پدر»

در پشت جلد کتاب، فهرست تألیف ها و ترجمه های مؤلف در کادری تزیینی مشابه روی جلد اما کوچک تر و باریک تر درج و در اطراف کادر، تصاویر پرندگان و حیوانات نقش شده است.

جلد دوم نخست نامه، که نسخه ای از آن در دسترس است، در ۲+۱۳۴ صفحه، در قطع ۱۵ × ۲۰/۵ سانتی متر چاپ شده. جلد مقوایی کتاب دارای روکشی کاغذی به رنگ زرد روشن و طرح روی آن مانند جلد اول است، با درج عبارت «سال دویم» در بالا و «طهران سنۀ ۱۳۲۶» در پایین که منظور سال هجری قمری است، برابر با ۱۲۸۷ش/ ۱۹۰۸م. پشت جلد کتاب دارای همان طرح جلد اول است همراه با فهرست تألیف ها و ترجمه های مؤلف.

در این نوشتار به معرفی و بررسی اجمالی کتاب های نخست نامه می پردازیم. این کتاب ها به خط نستعلیق نوشته و به صورت چاپ سنگی طبع شده و حاوی دروس آموزش زبان فارسی، مطالب علمی و دانستنی های عمومی است. مطالب کتاب ها بدون نشانه گذاری است. به جای نقطۀ پایانی در جمله های پی در پی چند میلی متر فاصله داده شده. گاهی به جای ویرگول نیز فاصله به کار رفته است. نشانه ای که اغلب به کار رفته خط فاصله (-) است. نشانۀ پرسش نیز به شکل برعکس (?) به شیوۀ مرسوم در زبان انگلیسی به کار گرفته شده است.

جلـد اول نخسـت نامـه

نخستین چاپ کتاب دارای ۹۵ صفحه و چاپ ششم آن، که مورد استناد ما بوده، دارای ۱+۱۰۲ صفحه است. صفحۀ اول کتاب صفحۀ عنوان است که در بالای آن عبارت «هوالله» و پایین تر، به خط نستعلیق، به ترتیب در زیر هم عبارت های جلد اول، نخست نامه، تألیف، ماطه وُس خان ملیک یانس، طبع ششم، طهران، سنۀ ۱۳۳۳[ق] همراه با نقش های تزیینی درج شده. اختلاف سال مندرج در این صفحه با تاریخ روی جلد (۱۳۳۴ق) باید مربوط به فاصلۀ زمانی بین تحریر و طبع کتاب باشد.

در آخرین صفحۀ کتاب، بعد از صفحۀ ۱۰۲، در پایین، درون دو ابرو آمده است: «[در] مطبعۀ میرزا علی اصغر به طبع رسید». در این صفحه رونوشت نامه ای از وزارت معارف، که مقارن انتشار چاپ ششم صادر شده، به شرح زیر آمده است:

«وزارت معارف و اوقاف

ادارۀ انطباعات دایرۀ مراسلات نمرۀ ۱۷۰۷

تاریخ ۱۶ برج قوس توشقان ئیل[۳] ۱۳۳۴

چون سابقاً بعضی از کتاب فروش های طهران و تبریز، بدون اجازۀ مؤلف، کتاب نخست نامه را به طبع رسانیده بودند به اقدامات قانونی این وزارت خانه و وزارت جلیلۀ عدلیۀ اعظم کتب مزبوره توقیف گشته. اینک برای اطلاع عموم اخطار می شود که حق طبع نخست نامه محفوظ و مخصوص به آقای ماطاوس خان می باشد و احدی بدون اجازۀ مشارالیه حق طبع کتاب مذکور را ندارد. محل مهر وزارت معارف».[۴]

در صفحات ۲ ۷، گفتار مؤلف آمده که چنین آغاز می شود:

«بسم الله الرحمن الرحیم

با اینکه بحمدالله در این دور خجسته طور دلارای مظفری خورشید آسمان دانش تا آن پایه پرتو افکن و نوربخش است که رهسپاران طریقۀ علم و دانش راهی را که پیشینیان در یک سال می رفتند یک شبه می روند و علومی که از این پیش یک عمر نیز به زحمت تحصیل می شد امروز پیش از پایان اوان شباب دسترس باشد، چه حتی الامکان هم وطنان دانشمند در تسهیل طی مدارج تحصیل کوشش ها کرده و انکشافات نموده اند و معلمین محترم مدارس ملیه در کار آموزگاری چنان زبردست شده اند که اگر همت [کنند] در زمانی اندک معلوماتی بسیار در اذهان شاگردان عزیز تکوین و ایجاد نمایند …». [۵]

سپس، با پوزش از معلمان دانشمند و تأکید بر اینکه «هیچ دانشمندی از تذکار مستغنی نخواهد بود»، شیوۀ آموزش کتاب را در ده بند شرح می دهد. از جمله می گوید که شاگردان «حروف را به صدایی که هر یک در حال ترکیب دارند بخوانند و پس از حروف شناسی و کلمه خوانی، آموختن اسماء اصلیۀ حروف اشکالی ندارد». «درس مبتدی در اول زیاد نباشد و از سه چهار حرف نگذرد». «آنچه که شاگرد از خواندن می آموزد بایستی به نوشتن نیز او را بیاموزد تا آنچه که می خواند از حفظ بنویسد». همچنین برای شیوۀ آموزش حرکات سه گانۀ زیر و زبر و پیش آموزگاران را راهنمایی می کند. در مورد سرمشق هایی که در کتاب آمده نیز می گوید: «سرمشق هایی که در پای بعضی از صفحات به قلم درشت نوشته شده است برای این است که شاگرد هر شبانه روز یک صفحه از آن مشق کند و تعلیم آنها را، چنان که در همان جا اشاره شده است، یاد گرفته مرکوز خاطر دارد؛ مثلاً، بداند که قد الف سه نقطه است».

مؤلف در پایان گفتار خود چنین می نویسد:

«معلم باید به خوشی و مهربانی با آنها [شاگردان] رفتار نماید زیرا با محبت و مهربانی کلام معلم بیشتر در قلوب اطفال خردسال تأثیر خواهد کرد تا غضب و فحش و درشتی. شاگردها باید پیش معلم به کلی آزاد باشند و بدون ترس و واهمه با معلم سؤال و جواب نمایند. چیزی که بر اینها لازم است همان احترام و محبت قلبی است که نسبت به معلم مرعی دارند و راضی بودن او را فرض شمارند و این نکته از رفتار معلم در طبع شاگرد پیدا خواهد شد نه از مشت زدن و درشت گفتن».[۶]

بیست و سه صفحه از بخش اول، که اغلب مصور است، به آموزش الفبا اختصاص دارد. هشت صفحۀ پایانی این بخش بدون مطلب و هر صفحۀ آن دارای نه تصویر از حرفه ها، افراد، حیوانات و مناظری است که دانش آموز باید آنها را شرح دهد و بگوید هر تصویر چیست و چه می کند.

بخش دوم یا دورۀ ثانی نخست نامه شامل ۵۷ درس است که اغلب آنها مصورند. دانش آموز، که الفبا را همراه با لغت های فراوان آموخته، اکنون می تواند مطالب کتاب را بخواند و بنویسد.

عنوان نخستین درس «اطاق درس» است و در آن دانش آموزی کلاس درس خود را از میز و نیمکت و سقف و دیوار گرفته تا تصویر احمد شاه[۷] قاجار بر دیوار توصیف می کند. در پایان، فهرستی از لوازم التحریر نوشته شده است. در درس های بعدی، با عنوان های «شاگردهای خوب چه می کنند»، «مادر و فرزند»، «پدر و مادر و فرزند» و «معلم» به شرح وظایف شاگردان در خانه و مدرسه و رفتار آنان با پدر و مادر و معلمان پرداخته شده. درس های دیگر، که همه جنبۀ اخلاقی و آموزشی دارند، دارای عنوان های زیرند: «همه بر سر کارند»، «مهربانی با زیردستان»، «پند و نصایح»، «طفل مکتب رو» و حکایت هایی تمثیلی از قبیل «رفیق بد»، «مرغابی و کلاغ» و «زاغ با تدبیر».

در درس «مهربانی با زیردستان» آمده است:

« ما اطفال باید همه کس را محترم بداریم … هر کس از ما بزرگ تر است شایستۀ احترام است. خدمتکار و نوکرهایی هم که با ما در یک خانه زندگی می کنند و به ما خدمت می نمایند، اعضای خانوادۀ ما محسوب می شوند، پس آنها را باید دوست بداریم و حقیر نشماریم و ناسزا نگوییم و درشتی نکنیم».[۸]

مطالب درسی مباحث گوناگونی را در بر می گیرند و شامل داستان ها و حکایت ها، اشعار، دانستنی های عمومی و اجتماعی و درس های علوم و بهداشت هستند. در این کتاب، بر روی هم هشت شعر آورده شده که پنج قطعۀ آن از سعدی است، قطعه ای از فردوسی و غزلی از حافظ با مطلع «ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم».

درس های آموزش علوم و بهداشت دارای عنوان های زیر است:

«زمان»، که در آن نوشته شده: «قرن ایرانی سی سال است، قرن فرنگی صدسال است»، «بدن انسان»، «حواس پنجگانۀ ظاهره»، «گردونه ها»، که در آن انواع وسایل نقلیه نام برده می شود؛ «حیوان های اهلی و وحشی»؛ «حیوان های علف خوار و گوشت خوار»؛ «نان»؛ «آب»؛ «خوردنی ها و آشامیدنی ها»؛ «میوه جات»؛ «بناها»؛ «معادن»؛ «فلزات»؛ «درخت و بوته»؛ «حشرات الارض»؛ «صدای حیوان ها»؛ «ظروف» و «جنگل».

با آموزش این کتاب به روش ماطه وُس خان ملیکیانس نوآموز خواندن و نوشتن به خط نستعلیق را فرا می گیرد، با محیط اطراف و شهر آشنا می شود، چند شعر کوتاه را ازبر می آموزد و مطالب علمی و اخلاقی و حکایت ها وداستان ها و امثال بسیاری را فرامی گیرد.

جلد دوم نخست نامه

جلد دوم نخست نامه، چنان که گفته شد، در ۲+۱۳۴ صفحه در ۱۳۲۶ق برابر با ۱۲۸۷ش چاپ شده است. در پایین صفحۀ پایانی کتاب (ص۱۳۴) چنین آمده است:

«این رساله به قلم شکستۀ بندۀ ضعیف، مرتضی النجم آبادی، سمت تحریر یافت و در مطبعۀ استادالماهر، سرکار صنایع آثار آقامیرزا علی اصغر خان، به طبع رسید».[۹]

در همین صفحه به صورت مورب اضافه شده است:

«جلد دویم نخست نامه مخصوص مؤلف است و حق طبع احدی نخواهد داشت مگر به اجازۀ مؤلف (فی شهر شعبان سنۀ ۱۳۲۶)». [۱۰]

در زیر این نوشته مهر اعتمادالسلطنه زده شده است.

دو صفحۀ بعدی شماره ندارند. در اولین صفحۀ بی شماره، با عنوان «پوشیده نباشد» مطلب زیر درج شده است:

«بر حسب امر وزارت جلیلۀ علوم و معارف و وزارت انطباعات این جلد دویم نخست نامه، که به زیور طبع محلی گردیده، حق طبع آن بدون اجازۀ مؤلف ممنوع [است] و درصورتی که معلوم شود دیگری، در هر نقطه از نقاط ممالک محروسه یا خارجه، اقدام به طبع این کتاب نموده باشند، به حکم قانون مسئول [بوده] و علاوه بر ضبط کتب مطبوعۀ آنها، جریمه و مجازات نیز خواهند شد و برای مزید اطلاع و تأکید در اجرای این حکم نگاشته می شود که پس از طبع جلد اول نخست نامه، چنان که در صفحۀ آخر آن اعلان شده است، در طهران و تبریز، بر خلاف معمول، بعضی کتاب فروش ها مرتکب خلاف و خیانت شده به طبع آن اقدام نمودند و جلب نفع موهومی خود را بر شرافت شخصی و حفظ قانون ترجیح دادند. مع ذلک، تمام مجلدات مطبوعۀ آنها ضبط شده و خواهد شد. لهذا، در موقع طبع جلد دویم نخست نامه، قبل از وقت، خاطرنشان عموم می نماید که ابداً شرافت خود را از دست نداده، به خیال طبع این کتاب بدون اجازۀ مؤلف نیفتند و درصدد بر نیایند که مورد مسئولیت و مؤاخذۀ سخت خواهند شد.

هر نسخه ای که امضای مؤلف را ندارد سرقۀ به طبع رسیده».[۱۱]

در زیر جملۀ اخیر امضای مؤلف به خط لاتینی دیده می شود. در صفحۀ آخر نیز، فهرست مندرجات در سه ستون درج شده است.

در ابتدای کتاب، گفتار مؤلف در چهار صفحه پس از عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» آمده است. مؤلف با سپاس به درگاه خداوند، که بندگان را به مزیت عقل بر سایر حیوانات رجحان داده، چنین می نویسد:

«این ذرۀ بی مقدار، که در عالم انسانیت هیچ قدری ندارد، چندی قبل برای تعلیم و تعلم اطفال نسخۀ موسوم به نخست نامه تألیف و تصنیف نموده، به زیور طبع در آورد که اطفال دبستان به واسطۀ حسن نظم و ترتیب و سهولت آن درجۀ ابتدایی را هرچه زودتر ارتقا یابند و مدارج خواندن و دانستن حروف و کلمات و نوشتن آن را به سهولت بپیمایند و بحمدالله تعالی به خوبی بدین مقصود نایل گردید به طوری که مکرر از آن نسخه به واسطۀ این بنده به طبع رسید و چندین بار نیز در دارالخلافه و دارالسلطنۀ تبریز و اصفهان، بدون اجازۀ مخصوص مؤلف، دیگران سرقتاً به طبع رسانیده، بهره مند شده اند. از آنجایی که این ترتیب مقبول خاطر دانش پژوهان افتاد و مورد تشویق و تمجید گردید اینک جلد دویم آن را نیز برای تعلیم شاگردان مدارس تألیف نموده و اسم آن را جلد ثانی نخست نامه گذارد. امید است که در نظر بلند هوشمندان پسندیده افتد».[۱۲]

مؤلف سپس برای راهنمایی معلمان و شاگردان، در هشت بند، به شرح ترتیب و شیوۀ تدریس جلد دوم نخست نامه پرداخته و در پایان گفتار، مانند جلد اول، معلمان را به حسن رفتار با شاگردان سفارش و تشویق کرده و از تندی و درشتی بر حذر داشته است.

کتاب دارای ۵۴ درس است. عنوان نخستین مطلب درسی «در حمد خداوند عز و جل» است. در زیر عنوان، واژه های دشوار با معانی آنها درج شده. سپس، شعری از سعدی با مطلع زیر آمده است:

«فضل خدای را که تواند شمار کرد یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد».

در انتهای شعر و در پایان هر درس، چندین سؤال در موضوع درس مطرح شده است.

درس دوم با عنوان «مدرسه رفتن من» تصویر نوجوانی را نشان می دهد که تنها در کلاس نشسته و درس می خواند. او می گوید:

«امسال سال دویم است که من به مدرسه می روم … روزهایی که ما شاگردان درس و وظایف خود را خوب حاضر داریم و به واسطۀ رفتار خود معلمین از ما راضی هستند عصر آن روز ما را به گردش می برند و بعضی چیز هایی که ما نمی دانیم برای ما بیان و توضیح می کنند. گاه گاهی به باغات و کارخانجات می برند … روزی معلم به ما فرمود در خصوص شهری که در آن سکنا داریم و در خصوص اهالی آن چیزی انشاءکنیم … انشاء اردشیر از مال همه بهتر بود و جایزه را او گرفت».[۱۳]

درس بعدی «انشاء اردشیر» نام دارد که در آن مطالب جالبی دربارۀ تهران آن سال ها نوشته شده است:

« شهری که ما در آن سکنا داریم طهران نام دارد. طهران پایتخت و از بزرگ ترین شهرهای ایران است. جمعیت این شهر تقریباً سیصد هزار نفوس می شود. کوچه و خیابان های وسیعی دارد که از اغلب آنها خط تراموای عبور می کند. خیابان های معروف طهران از این قرار است: خیابان ناصریه، خیابان الماسیه، لاله زار، علاءالدوله، خیابان چراغ گاز، خیابان جلیل آباد، خیابان حسن آباد، خیابان دوشان تپه، خیابان بلورسازی، جنت گلشن و غیره. اغلب این خیابان ها مشجر [است] و در بعضی از آنها در این اواخر چراغ برق گذاشته اند. شهر طهران دارای عمارات عالیه و باغات زیاد و پارک های مصفای متعدد است. از آن جمله است: پارک امین الدوله، پارک مخبرالدوله و پارک اتابک، که تفرج گاه دلگشای عمومی است. متجاوز از یک صد رشته قنات در این شهر جاری است … شهر طهران دوازده دروازه دارد … از طهران تا شاهزاده عبدالعظیم راه آهن است و مسافرت بسیار سهل می باشد».[۱۴]

در درس «همشاگردی من»، دانش آموزی از اردشیر دوازده ساله سخن می گوید که یک سال از او بزرگ تر است. او از قد و قامت و اندام و چهره و اعضای صورت اردشیر می گوید و از رفت-ار و صفات خوب او تمجید می کند.

در درسی با عنوان «مدرسه»، شاگردی مدرسۀ خود را چنین شرح می دهد: چهار ساعت به ظهر مانده معلم زنگ می زند و دو ساعت به غروب مانده زنگ مرخصی و فراغت زده و درس تمام می شود. با زنگ شروع شاگردها به نظام و ردیف می ایستند. معلم آنها را به دقت نگاه می کند و در حقیقت سان می بیند. بعد، فرمان داخل شدن می دهد. درس اول درس فارسی و درس دوم حساب است. پس از آن، زنگ تنفس زده می شود. شاگردان به خوشحالی به طرف حیاط می شتابند. اغلب شاگردها به طرف اسباب ژیمناستیک می دوند. یکی از طناب بالا می رود، دیگری از حلقه ها می آویزد، سومی معلق می زند. بعضی از شاگردها گلوله بازی می کنند، برخی مشغول قایم شدنک می شوند، چند نفر دیگر پنجره بازی می کنند، دسته ای هم مشغول بازی جفتک چهارکش می شوند.

این مطلب تصویری نیز دارد که شاگردها را در ساعت تنفس مشغول بازی در حیاط نشان می دهد. معلم شاگردی را که به زانو درآمده و دست هایش به پشت است تنبیه می کند. دورتر شاگردان دیگر با خرک و حلقه و میله بازی می کنند. شاگردها و معلم همگی با لباس و کلاه عهد قاجاریه هستند

در درس «خانۀ همشاگردی من»، دانش آموزی که همراه دیگر دانش آموزان به خانۀ هم شاگردی اش، اسکندر، دعوت شده خانۀ او را توصیف می کند. در تصویر، کاخی مجلل دیده می شود. پدر و مادر اسکندر از اشخاص متمول و معتبر شهر هستند. دانش آموز قسمت هایی از خانه را که دیده یک به یک شرح می دهد: اتاق کفش کن، اتاق انتظار، مهمان خانه یا تالار، دفترخانه، سفره خانه، اتاق خواب، صندوق خانه، فراش خانه، آبدارخانه یا شربت خانه و از نوکرها و خدمتکاران متعدد سخن می گوید.

در درسی با نام «خانه»، شخصی دربارۀ خانۀ خود می گوید که آن را سال گذشته استاد تقی معمار ساخته است. سپس، از طراحی نقشۀ بنا روی کاغذ و کندن پی ها، بیرون بردن نخاله ها، آوردن بار گچ و آهک و سنگ و آجر و سایرمصالح به وسیلۀ خرکچی و عرابه چی، ساختن پی ها و چیدن دیوارها، پوشاندن سقف ها با تیر و حصیر یا شیروانی و طاق و سفیدکاری و نقاشی و دیگر کارهای لازم برای ساختن بنا سخن می گوید.

این درس ها و درس های دیگری چون «خانه وادۀ (خانوادۀ) اردشیر» و «پوشاک و ملبوس اردشیر» در پنجاه صفحۀ اول کتاب آمده و دانش آموزان را با محیط اطراف، روابط افراد با یکدیگر، اسباب و لوازمی که در مکان ها و کارهای گوناگون به کار گرفته می شوند و بسیاری موارد دیگر آشنا می کنند.

از صفحۀ ۳۷ ۸۳ نه درس به شناخت فواید و خصوصیات جانوران اهلی و وحشی می پردازد. این جانوران ماده گاو، گاو نر، اسب، الاغ، شتر، گوسفند، شیر، پلنگ وفیل هستند. همچنین درسی به زنبور عسل اختصاص یافته است.

از صفحۀ ۸۶ به بعد درس هایی با عنوان های زیر در کتاب گنجانده شده است: «حواس پنجگانۀ ظاهره»، «صنایع و حِرَف»، «آهنگری»، «مسگری»، «کشتی»، «راه آهن»، «آب و دریا»، «هوا»، «صنعت چاپ و مطبعه»، «حفظ الصحه»، «ادویه یا دواجات»، «بی احتیاطی باعث مرض می گردد»،«امراض» و «جراحی و آلات آن».

مطالبی با موضوع های اخلاقی، حکایت ها، تمثیل ها و مجموعۀ امثال در سراسر کتاب پراکنده است. تعداد نه قطعه شعر، که هفت قطعۀ آنها از سعدی است در متن کتاب درج شده است.

جلد دوم نخست نامه هم، مانند جلد اول آن، مجموعه ای است غنی حاوی مطالب ادبی، اخلاقی، پند و اندرز، تمثیل ها و داستان های آموزنده، دانستنی های گوناگون و مطالب علمی و اجتماعی که به یقین در زمان خود از کتاب های درسی معتبر و پربار به شمار می رفته و توانسته در ارتقای سطح دانش و بینش دانش آموزان نقشی مؤثر داشته باشد.

دربارۀ ماطه وُس خان ملیکیانس (۱۲۵۳ ۱۳۲۱ش)، مؤلف نخست نامه

ماطه وُس (ماتئوس) ملیکیانس، از صاحب منصبان دولتی، نویسنده، مترجم و مؤلف کتاب های نخست نامه، در خانواده ای از ارمنیان همدان به دنیا آمد. او در تهران به مدرسه رفت و پس از گذراندن دورۀ مدرسۀ ارمنیانِ هایکازیان، وارد کالج امریکایی شد و پس از پایان تحصیل، از آنجایی که از شاگردان ممتاز مدرسه بود، در همان مؤسسه به مدت دو سال به تدریس پرداخت. [۱۵] در بخش دولتی، او ابتدا به استخدام وزارت خارجه درآمد و تا ۱۲۹۸ش در آن وزارت خانه اشتغال داشت. سپس، در وزارت مالیه عهده دار سمت مهمی شد. در کارنامۀ خدمات دولتی وی مأموریت هایی به روسیه و قفقاز نیز ثبت شده است. [۱۶]

ماطه وُس خان به زبان های فارسی، انگلیسی، فرانسوی و ارمنی مسلط بود و از این زبان ها به فارسی ترجمه می کرد. او علاوه بر کتاب های نخست نامه تألیف ها و ترجمه های زیر را در فهرست آثار خود دارد:

ـ تألیف و ترجمۀ کتاب مملکت شمس طالع یا دولت ژاپون (۱۳۲۲ق/۱۲۸۳ش، ۱۴۳ صفحه).

ـ ترجمۀ نمایشنامۀ دیار اشکبار(۱۳۲۹ ق/ ۱۲۹۰ش) ، اثر آوِدیس آهارونیان (۱۸۶۶ ۱۹۴۸م)، نویسندۀ نامی ارمنی. این کتاب در ۱۳۷۰ش از سوی مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ۱۱۸ صفحه تجدید چاپ شده است.

ـ ترجمۀ کتاب مارگو فرانسه فارسی[۱۷] (۱۳۰۳ش، ۲۰۰ صفحه)، که کتاب درسی زبان فرانسوی برای دورۀ ابتدایی و متوسطه بوده است. این کتاب مورد توجه وزارت معارف قرار گرفت و طی بخشنامه ای به کلیۀ معلمان زبان فرانسوی دستور داده شد آن را مطالعه کنند و در مدارس از آن استفاده شود. [۱۸]

نمایشنامه های اسم شب خُرخُر است، دکتر طاطوس، حسادت باربوئیه و معشوق زیر میز نیز به نقل از پشت جلد چاپ ششم کتاب اول نخست نامه (۱۳۳۴ق/۱۲۹۵ش) از دیگر آثار اوست.

نسخۀ خطی کتابی با عنوان جغرافیای دنیا در ۸۷ برگ در فهرست آثار او در سازمان اسناد ملی ثبت شده است. این کتاب، که به خط نستعلیق بسیار خوش در ۱۳۲۱ق/۱۲۸۲ش تحریر شده، دارای جلد مخمل آبی با طرح گل و بته به قطع ۵/۱۷×۲۲ سانتی متر است و در آن جغرافیای طبیعی همۀ کشورهای بزرگ و کوچک جهان آمده و دربارۀ جغرافیای سیاسی و طرز حکومت آنها نیز بحث شده است. همچنین، اسامی خاندان سلطنتی آن دوران، که مقارن دورۀ حکومت مظفرالدین شاه قاجار بوده و نام اعضای هیئت دولت و اسامی شاهزادگان معتبر آن عهد آورده شده است. صفحات کتاب دارای حاشیۀ گل و بته است و نقشۀ ایران و تقویم سال های ۱۳۲۱ و ۱۳۲۲ق (۱۲۸۲ـ۱۲۸۳ش/۱۹۰۴م) در اوایل کتاب آمده است.

در ۱۳۰۰ش، به پاس خدمات و شایستگی ماطه وُس خان از سوی احمدشاه قاجار نشان درجۀ دوم شیر و خورشید به وی اهدا شد. او همچنین در ۱۳۰۱ش، بر اساس نظام نامۀ نشان علمی، مفتخر به دریافت یک قطعه نشان طلا از وزارت معارف شد. [۱۹]

در سال های اوج جنبش مشروطه و بیداری اندیشه ها، ماطه وُس خان در زمینۀ مطبوعات نیز دست به فعالیت زد و در تحکیم پایه های مطبوعات نو پای ایران کوشید. پیوند او با مطبوعات و ادبیات فارسی تا پایان عمر همچنان برقرار ماند. [۲۰]

ماطه وُس خان از فعالان اجتماعی جامعۀ ارمنیان تهران بود و در فهرست معلمان مدرسۀ هایکازیان نیز نام او آمده است.

در سال تحصیلی ۱۳۱۴ـ ۱۳۱۵ش، از ماطه‌وُس خان برای مدیریت مدرسۀ مختلط نه کلاسۀ هایکازیان، که ویژۀ ارمنیان بود و در آن آموزش دروس به زبان ارمنی صورت می گرفت، دعوت شد اما مدیریت او در این مدرسه چند ماهی بیش نپایید و با انحلال و بسته شدن مدارس ارمنی در سطح کشور، در ۱۳۱۵ش، از سوی حکومت رضا شاهی، ماطه وُس خان نیز در مقام مدیر مدرسه به زندان افتاد. [۲۱]

او از زندان نامه ای به مقامات دولتی نوشت و درخواست کرد که به اتهام او رسیدگی شود. وی درنامه اش متذکر شده بود که به مملکت و معارف خدمت کرده، مدرسه درست کرده، کتاب نوشته، همیشه شرافتمندانه زیسته و شاگردانی تربیت کرده است. او به زندانیان زبان فرانسوی و انگلیسی می آموخت و از یکی از آنها آلمانی یاد می گرفت. سرانجام، پس از تحمل پنج سال رنج و مرارت در زندان حکومت دیکتاتوری، در شهریور ۱۳۲۰ش، آزاد شد. [۲۲]

او مجدانه پیگیر پروندۀ زندانی شدن غیرقانونی خود بود و خسارت های معنوی و مالی خود را مطالبه می کرد اما مصائب دوران زندان چنان تأثیری بر سلامت او گذاشته و بنیه اش را به تحلیل برده بود که پس از چند ماه، ابتلا به بیماری ذات الریه طی سه روز او را از پای در آورد و در ۲۲ خرداد ۱۳۲۱ش/ ۱۲ ژوئن ۱۹۴۲م چشم از جهان فرو بست. پیکر او در ۲۴ خرداد ۱۳۲۱ش، پس از برگزاری آیین مذهبی در کلیسای مریم مقدس، در آرامگاه ارمنیان در محلۀ دولاب تهران به خاک سپرده شد. [۲۳]