تاریخچه

جلفا یکی از محله هایی است که در زمان حکومت سلسلۀ صفویه به شهر اصفهان افزوده شد. ساکنان این محله را ارامنه ای تشکیل می دادند که از شهر جلفا، واقع در کنارۀ رود ارس، قفقاز، نخجوان، ایروان، ارزروم و حوالی قارص، به این محله کوچانده شده بودند. کوچ ارامنه به جلفا در سال۱۰۱۳ق برابر ۱۶۰۵م رخ داد. جلفا در کنارۀ جنوبی زاینده رود قرار گرفته و امروزه دیگر تنها ارامنه در آن زندگی نمی کنند، اما در گذشته فقط به محل سکونت و کار آنان اختصاص داشت. اغلب ارامنه در آن روزگار که جلفا بنا شد، به تجارت و مبادلات بازرگانی اشتغال داشتند و در این نوع امور بسیار فعال بودند و به همین دلیل نیز افرادی بسیار ثروتمند در میان آنان بودند که می توانستند با مال و ثروت خود به وسعت جلفا بیفزایند و بناهایی گرانبها و ماندنی بسازند. از جملۀ این ثروتمندان خواجه نظر و خواجه اودیک را می توان نام برد.

کلیساهایی که در جلفا ساخته شده است از آثار جالب و با ارزش تاریخی است. اکثر آنها در نیمۀ اول قرن هفدهم ساخته شده اند. مجموعاً تعداد بیست و چهار کلیسا در جلفا بنا شده است که در حال حاضر فقط ده کلیسا کاملاً سالم و پا برجا باقی مانده اند و بقیه یا به طور کلی ویران گشته و یا در حال ویران شدن است.

کلیساهای جلفا از لحاظ طرح، ساختار و آذین ها به هم شباهت دارند. و از لحاظ معماری ترکیبی از سبک های ایرانی و ارمنی هستند. طرح ها و تقسیمات اصلی کلیسا بر اساس نیاز و احتیاجات آئین و عبادات مذهبی کلیسا پایه ریزی شده اند که از کلیساهای ساخته شده از سنگ در ارمنستان الهام گرفته اند. از طرفی استفاده از آجر در تزئین نمای بیرونی و شکل گنبد ها کاملاً نشانگر تأثیر هنر اسلامی است. دیگر وجه مشترک میان کلیساهای جلفا و ساختمان های دوران صفویه، استفاده از طاق های نوک تیز و سطحی است.

کاشی های افریز Frieze موجود در کلیساها نیز در نوع خود از بهترین های ساخته شده در قرن هفدهم و هجدهم میلادی هستند که چه از لحاظ مهارت در نقاشی و رنگ آمیزی و چه از لحاظ ابتکاری که در طراحی آنها به کار برده شده، قابل توجه هستند. این کاشی ها از نوع هفت رنگ هستند که در دورۀ صفویه بسیار رایج بوده است. نمای بیرونی اکثر کلیساها با موزاییک و آجرهای کوچک تزئین شده اند. با توجه به نمای خارجی کلیسا و مساجد می توان به این نتیجه دست یافت که شیوۀ کار و تزئین هر دو به یک شکل بوده است و تنها تفاوت آنها اضافه شدن صلیب به کلیسا ها به عنوان سمبل مسیحیت است.

در ارمنستان کلیساها تماماً از سنگ ساخته شده است و تزئینات آنها نیز بر روی سنگ ها انجام گرفته، ولی در کلیساهای جلفا گچکاری های تزئینی زیبایی دیده می شود. در اینجا نتیجه می گیریم که ارامنه پس از مهاجرت به جلفای نو، با الهام گرفتن از هنر اسلامی کلیساهای خود را ساخته و تزئین کرده اند.

در زمینۀ نقاشی می توان گفت که بنیان و پایۀ آن از جلفای قدیم سرچشمه گرفته و با تأثیرات هنر ایرانی و با برخورداری از جریان هنریِ متأثر از اروپا، توأم گردیده است. نقاشی های هنری ارمنی سده های هفدهم و هجدهم میلادی، به سبک نقاشی های اروپا به ویژه ایتالیا و هلند متمایل شد. با وجود این، نقاشی ها کاملاً شیوه اروپایی ندارند و خصوصیات ملی خود را نیز حفظ کرده اند. در واقع سایه روشن ها و رنگ آمیزی آنها ترکیبی از شیوه های اروپایی، ارمنی و ایرانی است.

نقاشی های کلیساهای جلفا برخی بر روی بوم و تخته انجام شده اند و برخی دیگر نیز نقاشی های دیواری هستند. کامل ترین مجموعۀ باقی مانده از نقاشی های دیواری مربوط به کلیساهای جامع ناجی مقدس (سورب آمناپرگیچ وانک) و بیت اللحم است. نقاشی هایی که دارای حجم هستند تا حدی تحت تأثیر هنر اروپایی قرار گرفته اند در حالی که در دیگر نقاشی ها از مینیاتورهای ایرانی و ارمنی الهام گرفته شده است. موضوع نقاشی ها بر گرفته از روایات عهد قدیم و عهد جدید انجیل هستند. از جمله نقاشان شناخته شده که در جلفا می زیسته اند می توان از میناس، هوانس مرکوز و کشیش استپانوس نام برد.

مهمترین کلیسای جلفا، کلیسای جامع یا وانک ناجی مقدس است که در حقیقت کلیسای اسقف نشین و یا به عبارت دیگر کاتدرال جلفا است. معماری آن شیوه ای ایرانی دارد و مانند مساجد دارای گنبد است. داخل آن تماماً با نقاشی ها، گچکاری ها، کاشی کاری ها و قالی ها پوشیده شده است.کلیسای بیت اللحم نیز از لحاظ تزئینات و نقاشی هایش از اهمیت خاصی برخوردار است. داخل آن دارای انواع گچبری های مطلا ، نقاشی های دیواری، کاشی های هفت رنگ و گچکاری های بسیار زیبا است.

کلیساها و خانه های قدیمی موجود در جلفا گواه این مطلب است که بدون شک ارامنه صنعتگران با ذوق و با استعدادی بودند. برای ارامنه ای که قبلاً در جلفای قدیم ساکن بودند، یعنی شهری که تماماً با استفاده از سنگ ساخته شده بود و ساختن کلیساها از آجر یک تجربۀ نوین بود. به دستور شاه عباس صفوی، معماران ایرانی آنان را در ساختن کلیساها یاری کردند. درون کلیساها وجود گچکاری های تزئینی مطلا و کتیبه های سفالی همه نشانگر آن است که ارامنه در این فنون از مهارت خاصی برخوردار بودند، اغراق نیست اگر گفته شود که کتیبه های سفالی موجود در کلیساهای جلفا در زمرۀ بهترین و اصیل ترین کتیبه های موجود در دوران صفویه است.

جهانگردانی که از جلفا دیدن می کردند، بی درنگ متوجه گنبدهای بزرگ و بی پیرایۀ کلیساها می شدند. گنبد کلیساهای جلفا بر خلاف مساجد اصفهان بدون تزئینات و سفال های رنگی هستند. سادگی نمای بیرونی کلیساها باعث می شد که شکوه و جلال داخل آنها به مراتب با شکوه تر و چشمگیرتر به نظر بیایند. مخصوصاً کلیسای جامع (وانک) و کلیسای بیت اللحم، که تمام دیوارهای آنها با نقاشی ها، سطوح مطلا و سفال های رنگی پوشانده شده است. برخی از کسانی که در قرن هفدهم میلادی از کلیساهای جلفا دیدن کرده اند اظهار داشته اند که تزئینات و نقاشی های درون کلیساها، متأثر از نقاشی ها و تزئینات کلیساهای اروپایی است که ارامنه طی سفرهایشان آنها را دیده بودند و همچنین تحت تأثیر تصاویر و شمایل هایی که با خود به همراه آورده بودند قرار داشتند و در حال حاضر نیز این تصاویر و شمایل ها در موزۀ وانک جلفا و کلیساها موجود ند.

در اینجا لازم است به این نکته اشاره شود که هنر اسلامی و هنر ارمنی با هم تلفیق شده و در ساخت و تزئین کلیساهای جلفای نو به کار رفته است. در تزئینات کلیساها نقوش اسلیمی arabesque بسیاری دیده می شوند، همچنین دارای گچکاری های زیبایی هستند که از هنرهای ایرانی است.با توجه به این که کلیساهای یاد شده نیز جزیی از میراث فرهنگی کشورمان محسوب می شوند و حفظ و نگهداری از آنها یک وظیفه به شمار می رود، امید است با ارائه این تحقیق و شناساندن این آثار به مردم گامی هر چند نا چیز در این راه برداشته باشم.

کلیساها

باقراوغلی شاعر اهل جلفا، در شعری که در مدح آنجا سروده است، می گوید: «در جلفا بیست و چهار کلیسا وجود دارد، که کلیسای جامع (وانک ناجی مقدس) و دیر راهبه ها نیز در زمرهٔ آنها هستند.»

در حال حاضر از این بیست و چهار کلیسا، شش کلیسا متروک و ویران شده اند ولی بنای آنان به کلی از بین نرفته است، دوکلیسای دیگر نیمه متروک و در حال ویران شدن هستند، شش کلیسا به طور کلی تخریب شده اند و ده کلیسا سالم و پا برجا مانده است که در آنها هنوز مراسم مذهبی انجام می گیرد.[۱]

اسامی شش کلیسای متروکه به شرح زیر است:

۱ــــ کلیسای نازارت پرانشن، در نزدیکی باغ نوراشن که کلیسای نوراشن نیز نامیده می شود.

۲ــــ کلیسای سورب هاکوب یا مرادنتس (سورب هاکوب) جنب اراضی متعلق به کلیسای جامع (وانک ناجی مقدس) که به اسم گنبد پیازی turnir dome نیز معروف است.

۳ــــ کلیسای سورب توماس (تومای مقدس)، در نزدیکی زاینده رود که کلیسای ناقوس نیز نامیده می شود.

۴ــــ کلیسای سورب هوهانس، در نزدیکی پل شفراز، که کلیسای شاولِنتس نیز نامیده می شود.

۵ــــ کلیسای سورب هاکوب، در نزدیکی محلۀ ایروان (یروان) که به نام کلیسای باقاتا نیز معروف است.

۶ــــ کلیسای سورب سرکیس، در محلۀ غنون که وانک اوهانا نیز گفته می شود.

اسامی دو کلیسای نیمه متروکه به شرح زیر است:

۱ــــ کلیسای سورب بتقهم یا بیت اللحم، در نزدیکی میدان جلفا که کلیسای میدان نیز نامیده می شود.

۲ــــ کلیسای سورب گوُرک، در کوچه ای موسوم به غریب که کلیسای خواجه نیز نامیده می شود.

اسامی شش کلیسا که به کلی تخریب شده اند و نشانی از آنها باقی نمانده است، به شرح زیر است:

۱ــــ کلیسای سورب هُکی(روح مقدس)

۲ــــ کلیسای سورب آستواتساتسین (مریم مقدس)

۳ــــ کلیسای سورب میناس

۴ــــ کلیسای سورب هرشتاکاپِتانس

۵ــــ کلیسای سورب آنانیا آراکل

۶ــــ کلیسای خانه خواجه شفراز

اسامی ده کلیسای سالم و پابرجا به شرح زیر است:

۱ــــ سورب آمناپرگیچ وانک (کلیسای جامع یا وانک ناجی)

۲ــــ کلیسای سورب آستواتساتسین(مریم مقدس)، در محله میدان بزرگ.

۳ــــ کلیسای سورب گریگور لوساوریچ، در محلۀ میدان کوچک.

۴ــــ کلیسای سورب هوهانس(یحیی تعمید دهندۀ مقدس)، در محله چهارسو.

۵ــــ کلیسای سورب استپانوس، در محله هاکوب جان.

۶ــــ کلیسای سورب نیکلاس، (نیکوغایوس مقدس)، در محله قاراگِل.

۷ــــ کلیسای سورب نرسس، در محله کوچر.

۸ــــ کلیسای سورب میناس، در محله داورژ.

۹ــــ کلیسای آمناپرگیچ یا سرکیس، در محله ایروان (یروان).

۱۰ــــ دیر سورب کاتارینه(کاترین مقدس)، در محله چهارسو.

کلیسای سورب آمناپرگیچ (وانک ناجی مقدس)

زمانی که ارامنه توسط شاه عباس صفوی به اصفهان کوچانده شدند و در جلفا اقامت گزیدند، به علت وضع نابسامانی که داشتند، در وهلۀ اول کلیسای ساده ای بنا نمودند و آن را به یاد کلیسایی که در زادگاهشان در جلفای قدیم در ارمنستان داشتند، سورب آمناپرگیچ وانک (وانک ناجی مقدس) نامیدند.ساختمان وانک ناجی مقدس در سال ۱۶۰۶م، یعنی در همان اولین سال مهاجرت ارامنه به جلفای نو، بنا نهاده شد.پس از گذشت پنجاه سال از تاریخ بنای کلیسا، بنا بر اصرار و تقاضای اسقف وقت جلفا به نام داوید اول، ارامنۀ جلفا حاضر شدند بنای اولیۀ کلیسا را تخریب و به جای آن با صرف هزینه ای گزاف بنای کلیسای جامع فعلی را با شکوه و عظمت هرچه بیشتر بسازند.

سی و هشت سال پس از ساخت کلیسای جامع،۶۰ / ۳متر دورتر از در ورودی شرقی کلیسا، به همت آقا هوهانجان جمالیانس جایگاه ناقوس کلیسا ساخته شد. داخل کلیسا تماماً با نقاشی های دیواری، تابلوهای رنگ روغن، گچبری های کنده کاری و مطلا، کاشی های افریز Frieze و فرش های گوناگون، تزئین شده است. گذشته از نقاشی های موجود در بیت اللحم، نقاشی های دیواری کلیسای جامع بزرگ ترین مجموعۀ موجود در میان دیگر کلیساها است.

کلیسای سورب هاکوب مرادنتس (هاکوب مقدس)

این کلیسا هیچ گونه تاریخچه ای در مورد این که مشخص کند در چه تاریخی و توسط چه کسی بنا شده، ندارد. ولی در بالای گنبد آن صلیبی نقاشی شده که در حاشیۀ آن چنین نوشته شده است.” این صلیب مقدس یادگاری است از اوستا زادور،۱۶۳۴م” این تاریخ محتملاً تاریخ بنای کلیسا و اوستا زادور معمار و سازندۀ آن بوده است. با اینکه جزئیات مربوط به تاریخچۀ این کلیسا اندک است ولی محتملاً مخارج بنای آن را خانوادۀ مرادیان تقبل نموده و به همین جهت این کلیسا، کلیسای مرادنتس نیز نامیده می شود.از لحاظ بزرگی و بلندی بنا و نقاشی ها و تزئینات گل و گیاه آن، این کلیسا یکی از با شکوه ترین کلیساهای جلفا است.

تعداد سی و پنج صلیب که قدیمی ترین آنها از سال ۱۶۰۶م به جای مانده، در این کلیسا موجود است.

کلیسای سورب گورک (گورک مقدس)

کلیسای گورک مقدس توسط خواجه نظر در سال۱۶۱۰ ــــ ۱۶۱۱م ساخته شد و به همین دلیل این کلیسا که از قدیمی ترین کلیساهای جلفا است به نام کلیسای خواجه نظر نیز نامیده می شود. در حیاط آن تعداد زیادی سنگ های کنده کاری شده وجود دارد.داخل کلیسا بسیار زیبا است. تزئینات کلیسا را کاشی های هفت رنگ با نگاره های گل و گیاه، کاشی های تک رنگ و موازییک تشکیل می دهند.

هیچ گونه نقاشی روی دیوارهای آن وجود ندارد جز نقاشی رنگ روغن بسیار گیرایی از صعود جسمانی مریم مقدس در بالای محراب. مجموعه ای از سنگ ها در محوطه حیاط در قسمت شمال کلیسا قرار دارند که در سال ۱۶۱۴م توسط شاه عباس اول برای دلجویی از ارامنه ای که اماکن مقدس خود را از دست داده بودند، از کلیسای جامع اجمیاتسین در ارمنستان به جلفا آورده شد.روایتی که در مورد این سنگ ها وجود دارد از این قرار است. که آنها را به داخل شهر نبردند، بلکه در یک ساختمان گنبدی شکل در دهکدۀ باتون واقع در خارج از اصفهان قرار دادند، سپس ارامنه به دیدن آن سنگ ها می رفتند و با روشن کردن شمع آنها را محترم می داشتند. این سنگ ها در آنجا باقی ماندند تا این که اهالی مسلمان دهکده پیش شاه شکایت بردند و گفتند که بعد از آوردن سنگ ها به آن دهکده، اهالی ده می میرند و مقدار محصول گندم نیز کم شده است، شاه دستور داد تا آنها را به جلفا حمل کرده و در کلیسای خواجه (گورک مقدس) قرار دهند.

در این کلیسا یک صلیب چوبی با ارزش وجود دارد که بر روی آن نقوشی از قدیسین کنده کاری شده و آن توسط هنرمندی چیره دست ساخته شده است. چوب آن متمایل به رنگ سرخ و دارای تزئینات و نقوش بسیار زیبایی است که اکنون به کلیسای جامع (وانک ناجی مقدس) آورده شده و از آن بخوبی مراقبت به عمل می آید.این کلیسا در محله ای به نام غریب واقع شده که در نزدیکی زاینده رود و تا اندازه ای از جلفا دورتر واقع شده است.

با وجود این وضعیت، چون در مورد معجزات گورک مقدس روایات بسیاری وجود دارد، آنجا یکی از زیارتگاه های مهم است و زوار بسیاری به آنجا می روند.

کلیسای سورب آستواتساتسین (مریم مقدس)

کلیسای مریم مقدس توسط خواجه آوتیک باباکیان در سال۱۶۱۲ ــــ ۱۶۱۳م کنار میدان بزرگ جلفا ساخته شد.

یک ردیف کاشی افریزی زیبا در اطراف کلیسا به کار رفته است. کاشی های افریزی ردیف پایین تر جایگاه محراب (chancel)، که محتملاً در نوع خود از بهترین ها در جلفا است.داخل کلیسا دارای تزئینات مختلف با طرح های متنوع از قبیل نقوش فانتزی و خیالی، پرندگان، گل ها، حیوانات واقعی و خیالی و درختان سرو است. بر دیوارهای کلیسا نقاشی هایی که بر روی بوم کار شده آویخته شده است.

به سبب این که کلیسا مریم مقدس نامیده می شود، زنان نسبت به این کلیسا اعتقاد بیش از حدی داشتند و روزهای چهارشنبه از اطراف جلفا و محله های دورتر انبوه زنان جهت خواندن دعا به این کلیسا می رفتند. به خصوص در روز عید پاک کلیسا پذیرای تعداد بی شماری از مردم بود که برای خواندن دعا و انجام مراسم مذهبی به آنجا می رفتند.سنگ قبر خواجه آودتیک سازنده کلیسا نیز در قسمت شرقی محوطه قرار دارد.

کلیسای سورب استپانوس (استپان مقدس)

کلیسای استپانوس مقدس در سال۱۶۱۳ ــــ ۱۶۱۴م به خرج اهالی جلفا ساخته شد. یکی از کلیساهای بزرگ و مرتفع جلفا است که در سال ۱۸۴۸م تحت نظارت کشیش دِرهُوسِپ دِرگریگوریان با جمع آوری اعانه از افراد خیر ارمنی ساکن هندوستان، تعمیر و بازسازی شد.کلیسا دارای ورودی هایی در شمال، جنوب و غرب است. گنبد مرکزی کلیسا از سنگ و آجر ساخته شده است.ساختمان محراب که زمانی با نقاشی ها، گچکاری های تزئینی و کاشی تزئین شده بود اما در حال حاضر از آن تزئینات فقط نقوش توری باقی مانده است و نقاشی هایی بر روی دیوارها وجود دارند که نمونه های کوچکی از کارهای مدرسۀ جلفا است.

نقاشی های دیواری، کارهای استادانه ای نیستند و قسمتی از کلیسا نیز با کاشی های هفت رنگ تزئین شده است.

کلیسای سورب هوهانس مگردیچ (یحیی تعمید دهندهٔ مقدس)

این کلیسا در محلۀ چهارسو واقع شده و در سال۱۶۲۰ ــــ ۱۶۲۱ م ساخته شده است. تاریخچۀ بنای این کلیسا بر روی کاغذی قدیمی و پاره نوشته شده است و در آن این نکته ذکر شده که این کلیسا قبلاً با نام حضرت مریم (سورپ استواتساتسین) ساخته شد ولی بعدها به دلیل یادگاری که از هوهانس مقدس توسط خواجه یغیازار به کلیسا اهدا شد، به نام هوهانس مگردیچ مقدس تغییر یافت.نقاشی های موجود در محراب کارهای خام و ابتدایی از نقاشان محلی است.

در حیاط تعدادی سنگ قبر دیده می شود که بعضی از آنها با نقوش برجسته حکاکی شده اند و شغل و حرفۀ صاحب قبور را نشان می دهد. یکی از آنها که مصور شده تاریخ ۱۷۳۴م را نشان می دهد.داخل کلیسا با سبک جدیدی تزئین شده و به سختی می توان حدس زد که طرح اصلی تزئینات آن قبلاً چگونه بوده است. هیچ نوع نقاشی دیواری یا گچکاری تزئینی باقی نمانده است، به جز آنهایی که در ساختمان محراب وجود دارد و آن نیز محتملاً بعدها اضافه شده است. برخی از صلیب های سنگی بر روی دیوار شرقی محراب توسط پوششی از رنگ طلایی، جدیداً اضافه شده اند.به گفته آقای لئون میناسیان، محقق و مسئول موزۀ کلیسای وانک، این کلیسا دارای یک پردۀ محراب چاپی بسیار زیبا، با نقوشی به رنگ سفید بر زمینه سیاه رنگ بوده است که هنگام عید پاک از آن استفاده می شده است، به نظر می رسد که آن یک پینتادوی هندی بوده است.

این کلیسا دارای زائران بسیاری است که میان آنها افراد بیماری نیز به چشم می خورد که به امید بهبودی به آنجا روی می آورند.

کلیسای سورب کاتارینه (کاترین مقدس )

کلیسای کاتارینه مقدس در سال ۱۶۲۳ م در محله غُنون توسط خواجه یغیازار ساخته شده است.کلیسا در حیاطی کوچک واقع شده و در سمت شمالی آن، دیر خواهران مقدس قرار دارد. حجره های مخصوص دعا در سمت شمال و جنوب محراب وجود دارند.در این کلیسا تصویر دو تن از راهبه هایی وجود دارد که گفته می شود محتملاً متعلق به دو تن از سه راهبه ای است که از ارمنستان به جلفا آمده بودند. این سه تن اوروپسیانا، تاگوهی و هریپسیمه نام داشتند، که تصاویر مذکور متعلق به اوروپسیانا و تاگوهی است.تعدادی نقاشی بی نشان نیز در کلیسا آویخته شده است.

کلیسای سورب بتقهم یا کلیسای میدان بیت اللحم

کلیسای بیت اللحم یکی از با عظمت ترین و با شکوه ترین کلیساهای جلفا است که در محله میدان بزرگ در جنوب خیابان نظر واقع شده است.

این کلیسا در سال۱۶۲۷ ــــ ۱۶۲۸م توسط خواجه پِترُس ولیجانیان ساخته شده است. دربارۀ تاریخچۀ بنای این کلیسا روایات گوناگونی وجود دارد. به روایتی برای این که انگیزۀ ساختن کلیسایی در خواجه پِترُس برانگیخته شود، به سفارش سازندۀ کلیسای مریم مقدس در روزهای عید از ورود خواجه پترس به آن کلیسا ممانعت به عمل می آمده است. و به روایتی دیگر در روز عید، که خواجه پترس برای خواندن دعا و به جا آوردن مراسم مذهبی به کلیسای مریم مقدس رفته بود، با انبوه و ازدحام جمعیت مواجه شد و قادر به ورود به کلیسا نشد و از این رو تصمیم به ساختن کلیسایی با شکوه تر و عظیم تر در جوار کلیسای مریم مقدس گرفت.

حیاط در سمت غربی کلیسا است. در سمت غربی حیاط، سنگ قبرهایی قرار دارند که متعلق به خواجه پترس و نوه اش می باشد. سنگ قبرهای دیگری نیز متعلق به روحانیان، خواجه ها، بازرگانان و صنعتگران در نقاط دیگر حیاط دیده می شود.داخل کلیسا با انواع تزئینات پوشیده شده است. تزئینات داخلی کلیسا ترکیبی است از انواع گچبری های مطلا، گچکاری های نقاشی شده، نقاشی های دیواری و کاشی های هفت رنگ با تصاویری برگرفته از انجیل های عهد قدیم و جدید، قدیسین و نقوش گل و گیاه متنوع که اندکی پوسته پوسته شده اند. کلاً این تزئینات در وضعیت خوبی هستند. کتیبه ها و نوشته های متعدد ارمنی نیز در آنجا وجود دارد. گنبد آن تماماً با نقاشی ها و گچکاری های مطلای بسیار زیبا تزئین شده است. نقاشی ها از لحاظ کیفیت متنوع و ظاهراً کارهایی از نقاشان محلی است.

فقدان تعادل در رنگ آرایی و رنگ های تکراری و ناهماهنگی رنگ های سبز و قرمز در کنار گچکاری های تزئینی، باعث به هم خوردن نظم آنها شده است. نقاشی های ردیف پایین دیوارها شامل جزئیات جالب توجهی از پارچه ها، لباس ها و روسری های متعلق به قرن هفدهم میلادی است.

نقاشی های دیوارهای محراب بیشتر به شیوۀ بومی هستند و تِم و موضوع آنها اغلب پیکره های ایستادۀ قدیسین است.یک نقاشی رنگ روغن از سازندۀ کلیسا، خواجه پتروس ولیجانیان بر روی دیوار شمالی قرار دارد که در سمت چپ تصویر خواجه پترس زانو زده و در حال دعا دیده می شود. دیوار غربی کلیسا شامل نقاشی هایی از شکنجۀ گریگور روشنگر و نقاشی های دیگری از سرکیس مقدس، مرکروس مقدس و تئودوروس مقدس است. در کنار در غربی یک نقاشی تخیلی از جهنم وجود دارد.

صرف نظر از گنبد داخلی، افریزی از کاشی های هفت رنگ، زیباترین تزئینات کلیسا هستند. این تُنُکه ها (Panel) نمونه هایی عالی از کاشی های جلفا که دارای نقوش بسیار زیبایی از گل ها و حیوانات است.بیرون، بالای درب غربی یک تُنُکۀ کاشی کاری شدۀ بسیار زیبا متعلق به تاریخ ۱۸۹۹م قرار دارد.این کلیسا دارای دو جلد کتاب خطی انجیل بسیار ارزشمند، که روی پوست نوشته شده اند، می باشد. یکی از آنها متعلق به سال م و دیگری متعلق به سال ۱۶۳۶م است.

همان طور که گفته شد این کلیسا از زیباترین و با شکوه ترین کلیساهای جلفا است. به گفتۀ برخی صاحب نظران، نقاشی های این کلیسا از نظر سبک حتی با ارزش تر از نقاشی های وانک ناجی مقدس است. ولی سال ها است که به واسطۀ بی توجهی رو به تخریب نهاده و اگر اقدامات لازم در جهت نگهداری آن به عمل نیاید، این کلیسای با شکوه که یکی از افتخارات جلفا است، در ردیف کلیساهای متروکه قرار خواهد گرفت.

دیر

به گفته هوهانیان، دیر در سال ۱۶۲۳م، توسط آقازار پسر خواجه مانوک همزمان با کلیسای کاترین مقدس ساخته شده است.

ساختمان در دو طبقه و دارای هشت اتاق که هر کدام دارای نقشۀ متفاوتی است. تزئینات آن به استثنای یک اتاق که تماماً نقاشی شده، ما بقی محدود است به تُنُُکه های گچکاری و حکاکی شده، شومینه های سنگی و زنجیره های تزئینی ساده که بر روی درها و قفسه ها نصب شده است.

کلیسای سورب سارکیس یا اوهانا وانک (سرکیس مقدس)

این کلیسا جزو کلیساهای متروکه و ویران شده است، دربارۀ این کلیسا هیچ گونه اطلاعاتی مبنی بر این که در چه تاریخی و توسط چه کسی ساخته شده وجود ندارد. ولی در یک کتاب دینی دستنویس که در کلیسای ایروان موجود است در این مورد مطالبی نوشته شده مبنی بر این که این کلیسا از قدیمی ترین کلیساهای جلفا است و در سال ۱۶۰۹م ساخته شده است. سال ها قبل در این کلیسا روحانی ای به نام وارتابد میکائیل زندگی می کرد و توسط او کلیسا نگهداری می شد. وی شخص بسیار متین، با ایمان و متدین و از طرف همه مردم حتی افراد غیر ارمنی، مورد احترام بود. اهالی جلفا کمک های مالی و غیر مالی خود را از این کلیسا دریغ نمی کردند. بعد از فوت وارتابد میکائیل، دیگر کسی در این کلیسا سکنی نگزید و بعد از آن درِ این کلیسا همیشه بسته ماند، تا اینکه رو به ویرانی نهاد. با وجود این هر سال در روز عید سرکیس مقدس، در این کلیسا مراسم مذهبی انجام می گرفته است. ولی بعد از سال ۱۸۴۳م این مراسم دیگر برگزار نشد.

این کلیسا در سمت شمالیِ حیاط واقع شده که عبور و مرور از یک در بزرگ در کوچۀ جنوب غربی انجام می گیرد.در بالای محراب یک نقاشی از مریم مقدس که با فرشتگان و قدیسین احاطه شده وجود دارد که دارای نوشته هایی به زبان ارمنی و تاریخ آن ۱۷۲۵م است و نقاش آن از شاگردان مدرسۀ جلفا بوده و محتملاً به دلیل شبیه بودن سبک این نقاشی با نقاشی آویخته شده در بالای محراب کلیسای کاترین مقدس، می توان چنین برآورد کرد که نقاش هر دو یک نفر بوده است.در قسمت نیمۀ شرقی کلیسا، افریزی از کاشی های هفت رنگ با کیفیت خوب وجود دارد که منحصر به فرد بوده و مشهور است که این نقاشی ها از کلیساهایی که ویران شده اند، جمع آوری شده است.

در قسمت های مختلف کلیسا تزئیناتی از کاشی های لعابی آبی رنگ، آجر و کاشی های موزائیکی وجود دارد. صلیب های حکاکی شده بر سنگ در قسمت های متعدد کلیسا قرار دارد. جنب کلیسا جایگاه ناقوس است. ولی هیچ گونه نوشته ای دربارۀ تاریخ بنای آن موجود نیست. در زیر آن سنگ قبرهایی از سه روحانی و هفت غیر روحانی وجود دارد.

کلیسای سورب لوساوریچ یا سورب میناس (میناس مقدس)

اهالی محلۀ داورژ یا تبریزی ها که در محدودۀ این کلیسا سکونت دارند همان کسانی هستند که شاه عباس اول آنان را ابتدا در محلۀ شمس آباد سکونت داد سپس توسط شاه عباس دوم به محلۀ داورژ کوچانده شدند و در تاریخ۱۶۵۸ ــــ ۱۶۵۹م، این کلیسا را با جمع آوری اعانات بنا نمودند که تا سال۱۶۶۲ ــــ ۱۶۶۳م ساختمان آن به طول انجامید.

بر روی سقف، جایگاه ناقوس کوچکی وجود دارد که دارای یک جفت ناقوس است. بنا به روایاتی این ناقوس ها از طرف بازماندگان خواجه آقازار به کلیسا اهدا شده است.تعدادی نقاشی رنگ روغن بر روی بوم و نقاشی های دیواری در کلیسا وجود دارد. مهمترین نقاشی، ” آخرین داوری” بر بالای دیوار شمالی قرار گرفته است.تعداد زیادی کتیبه و صلیب های حکاکی شده بر سنگ نیز در کلیسا وجود دارد.

کلیسای سورب نرسس یا سورب آودیاتس (نرسس مقدس)

کلیسای نرسس مقدس که با اسامی آودیاتس مقدس و کلیسای گاورآباد نیز نامیده می شود، توسط شخصی به نام آودیک گیلانیان ساخته شده است. بنای این کلیسا در سال۱۶۶۶ ــــ ۱۶۶۷م شروع و در سال۱۶۷۰ ــــ ۱۶۷۱ م خاتمه یافته است. می گویند این شخص به جهت استغفار از گناهانی که انجام داده، اقدام به ساخت این کلیسا کرده است. در کتب دستنویس قدیمی، این کلیسا با نام کلیسای آودیاتس نامیده می شد که از نام سازندۀ آن گرفته شده است، زیرا در جلفا مرسوم بود که کلیساها با نام سازندۀ آن نامیده می شدند. نام این کلیسا بعدها به نرسس مقدس تغییر یافت.

در بالای محراب، نقاشی مریم مقدس، مسیح و دوازده حواری وجود دارد که کار نقاشان مدرسۀ جلفا است و متعلق به سال ۱۷۲۴م است. اتاق دعا دارای صلیب چوبی بلندی است که بر روی آن نقاشی مسیح مصلوب دیده می شود. داخل کلیسا صلیب های متعدد حکاکی شده بر سنگ وجود دارد.

کلیسای نیکلای مقدس یا سورب نیکوغایوس هایراپت (نیکوغایوس مقدس)

از این کلیسا هیچ گونه نوشته ای مبنی بر اینکه در چه تاریخی و توسط چه کسی ساخته شده، به دست نیامده است، ولی در نوشته هایی که دارای تاریخ۱۶۷۰م است نام این کلیسا نیز در ردیف سایر کلیساها آمده است، در نتیجه کلیسا باید قبل از این تاریخ ساخته شده باشد ولی در این کلیسا صلیب هایی حکاکی شده بر سنگ متعلق به سال۱۶۳۰م وجود دارند که نشان می دهد این کلیسا یا در این تاریخ یا کمی قبل از آن ساخته شده است.

یک نمازخانه در سال ۱۷۷۴م با نام استپان مقدس، که دارای نقشه ساده ای است.ورودیه اصلی در سمت غربی حیاط واقع شده است. به گفته آقای ل.میناسیان این خیابان در محل کنونی خود در نقشه ای مربوط به دوران صفویه، وجود داشته است.در محراب کلیسا پرده ای که پینتادو نام دارد و محصول جنوب هندوستان است، دیده می شود که در اندازه های ۳۹۰ * ۴۶۰ سانتیمتر است و تصویر مسروپ مقدس را نشان می دهد که کنار حضرت عیسی مسیح و مریم مقدس ایستاده است. این تصویر متعلق به سال ۱۸۱۰م، دارای نوشته ای به زبان ارمنی و یادگاری است از پسر سرکیس، مرحوم دِرکاراپت.

نمازخانه الحاقی دارای مجموعه ای از نقاشی ها است که اغلب آنها در وضعیت بسیار بدی هستند. همه آنها کار نقاشان مدرسۀ جلفا است. به جز یک صلیب چوبی نقاشی شده که مراسم به صلیب کشیدن حضرت عیسی بر آن نقش بسته است. این صلیب به رنگ ماهاگونی (قهوه ای مایل به قرمز) است و نقاشی های آن محتملاً کار یک نقاش هلندی متعلق به اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم میلادی است.تعدادی صلیب های حکاکی شده بر سنگ نیز در آنجا وجود دارد.

کلیسای سورب لوساوریچ (گریگور لوساوریچ مقدس)

کلیسای گریگور لوساوریچ مقدس، بنا به تاریخی که در بالای محراب نوشته شده، در سال۱۷۲۸ ــــ ۱۷۲۹م ساخته شده است. هیچ گونه اطلاعاتی در مورد تاریخچۀ احداث این کلیسا در دست نیست. زیرا در سال ۱۷۹۰م، هنگامی که این کلیسا توسط کشیش هارطون هاکوپیان مرمت گردید، به علت بی توجهی وی، جزئیات کلیۀ نقوش و نوشته های روی دیوارها در زیر گچ باقی ماندند.

نمازخانه ای الحاقی در سمت جنوب کلیسا در سال۱۷۱۳ ــــ ۱۷۱۴م، توسط آقای ترخان ساخته شده است.این کلیسا دارای ورودی هایی، در سمت جنوب و یک ورودی در سمت غرب است. نقشه این کلیسا درهم و نامشخص است و شبستان آن بلند و غیر معمولی است.کلیسا دارای نقاشی های گوناگون است. در زمینه دیوارها، افریز باریکی از کاشی های سفیدرنگ مورب که با کاشی های مثلثی شکل فیروزه ای رنگی که مابین آنها قرار گرفته تزئین شده است.نمازخانه ای که در شرق حیاط قرار گرفته که بهترین ترکیب معماری کلیسا است، این نمازخانه با دو طبقه ارتفاع و دارای نمای آجری با پنج قوس است.

کلیسای نازارت

این کلیسا که به کلیسای پرانشینی نیز معروف است، از اولین کلیساهای ساخته شده در جلفا است، به همین دلیل نیز به کلیسای نوراشِن (تازه ساز) نیز نامیده می شود.این کلیسا از اولین کلیساهای ساخته شده در جلفا و از اولین کلیساهایی است که تخریب شد ولی چون این کلیسا جزو اراضی موقوفۀ وانک ناجی مقدس بود، بنای آن را به کلی خراب نکرده و از بین نبرده اند و همان طور به صورت متروک و ویران باقی مانده است.

کلیسای سورب توما (توماس مقدس)

این کلیسا توسط خانوادۀ خالداریان در نزدیکی زاینده رود و از دور از محل سکونت مردم جلفا ساخته شده است.

هیچ گونه نقاشی و یا نقوش گل و گیاه در آن دیده نمی شود، فقط با گچ سفید پوشیده شده است. نمای بیرونی کلیسا به علت داشتن شیشه های منقوش رنگارنگ که بر روی دیوارها تعبیه شده بسار جالب و زیبا است. بنای کلیسا هنوز سالم ولی روز به روز بیشتر به طرف ویرانی پیش می رود. اتاق های مخصوص سکونت کشیشان تخریب شده و فقط دیوارهای آن باقی مانده است.این کلیسا، کلیسای ناقوس نیز نامیده می شود و اکنون جزو کلیساهای متروک و ویران شده است.

کلیسای سورب هوهانس یا شاولنس

در مورد تاریخچه بنای این کلیسا، اطلاعات جامعی از وصیت نامۀ بنیان گذار آن، هوسپ آقامارگاریان به دست آمده که در آن نوشته شده «در سال ۱۶۷۷ م این کلیسا را به یادبود و به نام برادرم که در همان مکان دفن شده است، ساخته ام.»

این کلیسا گنبدی شکل و بدون ستون ساخته شده و دارای گنبد نسبتاً بلندی است. محراب و اطراف آن به رنگ طلایی نقاشی شده است، ولی جایگاه مردم بدون هیچ نقاشی و تصویری سفیدکاری شده است. بنای کلیسا تماماً به جا مانده ولی بناهای محوطۀ خارجی آن از بین رفته است. این کلیسا که در نزدیکی پل شفراز قرار دارد، اکنون جزو کلیساهای متروک و ویران است.

کلیسای سورب آمناپرگیچ (سرکیس مقدس)

این کلیسا توسط اهالی جلفا ساخته شده است که از شهر ایروان ارمنستان به جلفا کوچانده شده بودند.

این کلیسا بر روی چهار ستون قرار دارد و دارای گنبد با شکوهی است. در ساحت محراب آن نقاشی هایی وجود دارند که فاقد ارزش هنری هستند و در بالای هرکدام از آنها اسامی کسانی که این نقاشی ها به سفارش آنان کشیده شده، وجود دارد. درجایگاه مردم نیز دیوارها دارای نقاشی های بی ارزشی است.در سمت جنوب کلیسا یک نمازخانۀ کوچک، با نام استپانوس مقدس وجود دارد.

کلیسای سورب هاکوپ باقاطا (هاکوب مقدس)

این کلیسا محتملاً در سال ۱۶۶۶م از طرف خانوادۀ آواکالیان ساخته شده است.

کلیسا نسبتاً بزرگ است، گنبدی شکل و بدون ستون ساخته شده است. محراب و بنای آن تماماً منقوش است ولی جایگاه مردم در بعضی جاها دارای نقاشی است و بقیه دیوار با گچ سفیدکاری شده است.بنای این کلیسا تقریباً ویران شده ولی محوطۀ خارجی آن به کلی از بین رفته و با خاک یکسان شده است.

پی‌نوشت:

۱-این پایان نامه در طی سال‌های ۷۳-۱۳۷۲ تنظیم شده است. در حال حاضر اکثر کلیساهای مذکور با همکاری خلیفه‌گری ارامنه اصفهان و سازمان میراث فرهنگی در حال ترمیم و بازسازی است. فصلنامۀ پیمان