ســرمقــاله

سال ۲۰۱۹ میلادی مصادف است با صد و چهارمین سالگرد نژادکشی ارمنیان و صدمین ‏سال دادگاه ‏نظامی ترکیه که به دست مقامات وقت ترکیه در ۱۹۱۹ ـ ۱۹۲۰م در ‏استانبول برگزار شد. این واقعه قضایی ‏را در تاریخ، دادگاه ناتمام می نامند زیرا بیشتر ‏احکامی که قوه قضائیه ترکیه صادر کرد هرگز به اجرا در نیامد.

‏‏بیشتر محکومان این دادگاه، که از سردمداران نژادکشی و از عاملان غصب اموال ارمنیان در زمان ‏عثمانی و ‏دوره های بعد بودند و از نزدیکان مصطفی کمال آتاتورک محسوب می شدند، در جمهوری ‏تازه تأسیس ‏ترکیه به مناصب بلندپایه دولتی و نظامی گمارده شدند. جسد ‏دو تن از سردمداران نژادکشی، طلعت پاشا و ‏انور پاشا، سال ها بعد در کنار ‏یادواره شهیدان راه آزادی در شهر شیشلی ترکیه دفن و به مکانی برای اجرای ‏سالیانه ‏مراسم تشریفاتی خاص دولتی تبدیل شد.‏محمد طلعت پاشا (۱۸۴۷ـ۱۹۲۱م)، اسماعیل انور پاشا (۱۸۸۱ـ۱۹۲۲م)، بهاءالدین ‏شکیر (۱۸۷۷ـ۱۹۲۱م) و احمد جمال پاشا (۱۸۷۲ـ۱۹۲۲م)، چهارتن از طراحان اصلی برنامه نژادکشی ‏ارمنیان، که بر اساس لایحه قانونی «تهجیر» ‏نژادکشی را اجرا کردند، در زمره متهمانی بودند که در این ‏دادگاه تشریفاتی ‏به اعدام محکوم شدند.‏طلعت پاشا، رهبر حزب اتحاد و ترقی و وزیر کشور ‏‏(۱۹۱۳ـ۱۹۱۷م) طبق رأی دادگاه به اعدام ‏محکوم شد. او، که از کشور گریخته بود، در۱۹۲۱م به ضرب گلوله سوقومون تهلیریان در برلین کشته شد.‏اسماعیـل انور پاشا، عضو کمیتـه مرکزی حزب اتحاد و ترقی، از فرمانـدهان رده بالای ارتش عثمانی ‏و وزیر جنگ نیز طبق رأی همان دادگاه به اعدام محکوم شد. او که از کشور گریخته و در کشورهای ‏گوناگون به گروه های انقلابی مختلف پیوسته بود، در بخارا در ۱۹۲۲م در حمله گردانی از ‏ارتش سرخ که از ارمنیان بومی شکل گرفته و به فرماندهی هاکوپ ملکومیان دست به ‏حمله زده بود، کشته شد.‏بهاءالدین شکیر، رهبر تشکیلات مخصوص و عضو کمیته مرکزی ‏حزب اتحاد وترقی، طبق رأی دادگاه ‏نظامی عثمانی در۱۹۲۰م به اعدام محکوم شد. او، ‏که از کشور گریخته بود، در دسامبر ۱۹۲۱م به ضرب ‏گلوله آرشاویر شیراکیان در رم از پا در آمد.‏احمدجمال پاشا، از اعضای گروه طراحی نژادکشی ارمنیان، عضو کمیته ‏مرکزی حزب اتحاد و ‏ترقی، وزیر دریاداری و فرمانده ارتش چهارم عثمانی در دادگاه ‏نظامی ترکیه به اعدام محکوم شد. او نیز، که از ‏کشور گریخته بود، ‏در ۱۹۲۲م در تفلیس به دست آرداشس گئورکیان و پطروس دِر بوقوسیان، به ضرب ‏گلوله، اعدام ‏انقلابی شد.‏نظر به اهمیت تاریخی آنچه که یک سده پیش بر ارمنیان در خاستگاهشان، ترکیه ‏امروزی، گذشت و سهم بزرگی که وقایع مرتبط با آن در بی عدالتی ها و نژادکشی های ‏سراسر جهان داشت، سه مقاله تحت عناوین «صحت نامه های بهاء الدین شکیر، رئیس تشکیلات ‏مخصوص ‏ترک های جوان در خصوص دستور نابودی ارمنیان»،«نامه سردبیر روزنامه علمدار ترکیه به دادگاه ‏نظامی استانبول در‏‏۱۹۱۹م» و «اسناد، حقایق و انکار» ـ اقتباس شده از کتاب ‏فرمان کشتار ـ که در ارتباط با همین موضوع هستند، در این شماره ارائه شده اند.

این ‏مقالات به شرح اسناد مربوط به طرح نژادکشی ارمنیان، که به دادگاه ‏نظامی ترکیه در سال ‏‏۱۹۱۹م ارائه شده بود و مدارکی که صحت این اسناد را ‏نشان می دهند اختصاص دارند.‏‏ کتاب فرمان کشتار به قلم تانر آکچام، نویسنده و تاریخ نگاربرجسته، استاد ‏دانشگاه وجامعه شناس ترک، در دست ترجمه است و به زودی موسسه ترجمه و تحقیق ‏هور آن را منتشر خواهد کرد.‏بازسازی کلیسای سورپ خاچ (صلیب مقدس)، بنایی با قدمت بیش از ‏هزار سال واقع در جزیره آختامار در دریاچه وان و گفت و گو با معمار ارمنی ‏تبار ترکیه که در مرمت این کلیسای باستانی شرکت مؤثر داشته، ازدیگر ‏مقالات این شماره است. زاده خانواده های ماروتیان و مقدونیان ضمن ‏تشریح شرایطی که خانواده او مجبور به تغییر نام خانوادگی خود به ‏میلدان اوغلوشده بود، از مراحل مرمت کلیسای سورپ خاچ سخن گفته ‏است.‏زندگی نامه آسدواتزادور (به معنی خداداد)،نقاش ارمنی اهل جلفای اصفهان در اوایل ‏سده هفدهم ‏میلادی، در دوره صفویه، موضوع یکی دیگر از مقالات این شماره است. این هنرمند به درخواست تزار ‏روسیه به این کشور رفت و از آن پس، تا پایان عمر در کاخ ‏های روسیه به خلق آثار خود پرداخت. او با نام ‏بوگدان سلطانفـ بر گرفته از نام پدرش، خواجه سلطان، از ‏بازرگانان معتمد شاه عباس ـ هنر خود را ارائه ‏می کرد. ‏مقاله «واسپوراکان،سرزمین یادمان های فرهنگ و تمدن ارمنی»، نگاهی ‏است به تاریخ خیزش ‏خاندان های بزرگ ارمنی که پس از ۴۵۵ سال فرمان برداری از ‏قدرت های زمانه و پایداری و ایستادگی ‏سرانجام ‏حکومتی مستقل و یکپارچه در ارمنستان تأسیس کردند.‏مقاله «قارص، زادگاه یقیشه چارنتس و گئورگ گورجی اف» به ‏تاریخ استان قارص ارمنستان پرداخته ‏که با دسیسه روسیه بلشویکی و ترکیه به جمهوری ترکیه ‏واگذار شد. همچنین، به شرح زندگی نوابغی ‏مانند چارنتس و گورجی اف پرداخته که ریشه در ‏فرهنگ و تاریخ قارص دارند.

‏معرفی کتاب بانک عثمانی به قلم آلکساندر توپچیان، با ترجمه دکتر قوام الدین رضوی زاده ‏و گزارش ‏رونمایی آن در غرفه ارمنستان در سی و دومین نمایشگاه بین المللی کتاب ‏تهران در بخش معرفی کتاب آمده. ‏در پایان ‏نیز گزارشی از مراسم بزرگداشت نقش ارمنیان در تئاتر ایران تقدیم خوانندگان می شود.‏