با قدرت گرفتن حکومت صفویه در ایران توجه آنان به منطقۀ قفقاز، که تحت سلطۀ اقوام آق قویونلو و قره قویونلو قرار داشت، معطوف شد. لذا در۱۵۰۲میلادی، شاه اسماعیل اول با شکست سپاهیان آق قویونلو بر مناطق جنوب قفقاز و شرق ارمنستان تسلط یافت و جنگ های طولانی ایران و عثمانی به مدت بیش از ۲۲۰ سال آغاز و طی این جنگ ها شهر ایروان چهارده بار دست به دست شد. سال ها بعد از جنگ چالدران شاه طهماسب اول توفیق یافت با شکست نیروهای عثمانی مجدداً بر مناطق آذربایجان و قفقاز تسلط یابد و در۱۵۵۵میلادی، طی تقسیمات سیاسی جدیدی که در شمال رود ارس صورت داد این منطقه را به چند استان یا خانات مختلف همچون ایروان، نخجوان، شکی، شیروان، قره باغ و غیره تقسیم کرد. دشت آرارات و مناطق همجوار آن با مرکزیت شهر ایروان تشکیل استانی به نام خانات ایروان را داد و محمد خان، معروف به طخماخ خان، نیز به منزلۀ اولین حاکم آن منصوب شد.

پادشاهان ایران از زمان تأسیس خانات ایروان(۱۵۵۵م) تا الحاق آن به امپراتوری روسیه(۱۸۲۸م) در ایروان نیز، همچون دیگر شهرهای مهم ایران، اقدام به ضرب سکه با نام این شهرکردند که بیشترین تعداد سکه های به دست آمده مربوط به دوران صفویه است. البته، پیش از این نیز در دورۀ آق قویونلوها، قره قویونلوها و ایلخانان در شهر ایروان سکه ضرب شده بود. حتی در دوران صفویه هم زمانی که عثمانی ها بر این شهر تسلط یافتند در شهر ایروان به نام خود سکه ضرب کردند. در نوشتار حاضر صرفاً به بررسی سکه های ایرانی ضرب شده در ایروان می پردازیم و بررسی دیگر انواع این سکه ها را به فرصتی دیگر وا می گذاریم.

اجازۀ ضرب سکه را در هر شهر پادشاه صادر می کرد و با به قدرت رسیدن هر پادشاه سکه های جدید به نام وی در کلیۀ ضرابخانه ها ضرب می شد. به مسئول ضرب سکه های شاهی معیرالممالک می گفتند. معیر الممالک سرپرستی کلیۀ ضرابخانه ها را بر عهده داشت و از طریق کارگزاران خود به کار ضرب سکه ها نظارت می کرد. از آنجایی که ضرب سکه دارای اهمیتی خاص بود چنانچه کارگزاری تخلف می کرد به مجازاتی سخت از نابینا شدن تا اعدام محکوم می شد. ضرابخانه های دولتی ایران از زمان صفویه تا اوایل قاجاریه در شهرهای مختلف از جمله اردبیل، آمل، اردوباد، اصفهان، ایروان، بغداد، تبریز، تفلیس، تهران، دامغان، رشت، زنجان، ساری، شیراز، شیروان، شماخی، قزوین، قم، کاشان، کرمان، مشهد، نخجوان، نیشابور، همدان، یزد و بسیاری از شهرهای دیگر دایر بود. تعداد کل این شهرها در زمان صفویه ۶۶ شهر، در دوران افشاریه ۳۴ شهر و در دورۀ زندیه ۲۱ شهر بود.

از آنجایی که خانات ایروان به علت همجواری با رقیب اصلی صفویان؛ یعنی، امپراتوری عثمانی، اهمیتی خاص برای دولت مرکزی داشت و نیز از آنجایی که این منطقه پل ارتباطی مهمی بین امپراتوری عثمانی و منطقۀ قفقاز با ایران بود به دستور طهماسب اول در مرکز این خانات؛ یعنی، شهر ایروان، ضرابخانۀ دولتی تأسیس شد که به نام پادشاهان ایران و با ذکر نام شهر سکه ضرب می کرد.سکه های ایرانی به دست آمده از ضرابخانۀ شهر ایروان مربوط به دوره های صفویه، افشاریه، زندیه و اوایل قاجاریه است. در بعضی دوره ها نیز،که به علت ضعف حکومت مرکزی خانات سیاستی مستقل در پیش گرفتند، تعدادی از خان های ایروان از این فرصت استفاده و اقدام به ضرب سکه هایی از جنس برنز کردند.

هرچند در ضرابخانۀ ایروان سکه هایی از جنس طلا، نقره و برنز ضرب می شده تنها شمار محدودی از این سکه های طلا به دست آمده است. سکه های برنز نیز،که بیشترین گردش را در بین مردم داشتند، به علت ساییدگی شدید جزئیاتشان به طورکامل قابل  تشخیص نیست.

در این مقاله کوشیده ایم نمونه هایی از سکه های ضرب شده در ایروان را، که مربوط به چهار دورۀ مختلف است، همراه با ارائۀ اطلاعاتی مختصر معرفی کنیم.

۱- دوران صفویه

سکه های رایج در این دوره از جنس طلا، نقره و برنز بودکه فقط سکه های نقره و برنز با ضرب ایروان به دست ما رسیده. سکۀ طلا را اشرفی، سکۀ نقره را بیستی، محمدی، شاهی یا عباسی و سکۀ برنز را غازی یا فلوس می نامیدندکه اغلب بر روی آنها تصاویرحیوانات مانند فیل و پرندگان و گاهی علامت شیر و خورشید نقش می  شد. بر روی سکه های نقره غالباً عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و بر پشت آنها نام و القاب شاه و ارادت های وی را به امامان و تاریخ و محل ضرب را نقش می کردند. در اوایل دورۀ صفویه، تاریخ در بین نوشته ها پخش بود اما بعدها تاریخ ضرب سکه را پس از نام شهر می آوردند. در اغلب سکه های صفوی نقش هایی به چشم می خورد که برای تزیین سکه به کار رفته. برخی از این نقش ها نیز علامت حک کنندگان و طراحان سکه اند.

دورۀ شاه طهماسب اول (۹۳۰-۹۸۴ ق/ ۱۵۲۴ – ۱۵۷۶ م)

بر روی کلیۀ سکه های مربوط به دوران شاه طهماسب اول عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و بر پشت آنها هفت نوع عبارت با ذکر نام محل ضرب نقش شده که از این هفت نوع عبارت دو مورد آنها با ضرب ایروان به دست آمده است.

این سکه دو شاهی و از جنس نقره با وزن ۶/۱۲ گرم و قطر ۱۸/۵ میلی متر است که در۹۴۱هجــری قمــری ضرب شــده. در پشت سکـه، عبارت ((السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابـوالمظفر سلطـان طهماسب الصفوی الحسینی خلد الله ملکه)) و درپایین و حاشیۀ آن، عبارت ((ضرب ایروان)) نقش شده است.

سکۀ بعدی بیستی و از جنس نقره با وزن ۱/۱۵ گرم و قطر۱۲/۱میلی متر است که در۹۶۲ هجری قمری ضرب شده و در پشت آن عبارت های ((عدل شاه طهماسب)) و ((ضرب ایروان)) را نقش کرده اند.

دورۀ شاه اسماعیل دوم (۹۸۴- ۹۸۵ق/۱۵۷۶ – ۱۵۷۸م)

از زمان شاه اسماعیل دوم به بعد نام و القاب شاه به صورت شعر در سکه ها نقش شده است. هرچند در کتاب راهنمای سکه های ضربی ایران، تألیف هوشنگ فرح بخش، نام ایروان نیز در بین دیگر شهرهای ایران، که در آن سکه به نام شاه اسماعیل دوم ضرب شده، آمده اما نگارنده اطلاعات و تصاویری از این سکه ها به دست نیاوده است.

دورۀ شاه محمد خدابنده (۹۸۵- ۹۹۶ ق/ ۱۵۷۸ – ۱۵۸۵ م)

بر روی کلیۀ سکه های ضرب شده در دوران سلطنت این پادشاه صفوی عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و نام دوازده امام و بر پشت آنها چهارنوع عبارت با ذکر نام محل ضرب نقش شده که از این چهار نوع عبارت یک مورد از آنها با ضرب ایروان به دست آمده است.این سکه شاهی و از جنس نقره با وزن۴/۴۲ گرم و قطر۲۰ میلی متر است که در ۹۸۸ هجری قمری ضرب شده. در پشت سکه، عبارت ((غلام امام مهدی علیه السلام السلطان العادل ابوالمظفر سلطان محمد خلدالله ملکه)) و در بین عبارت و داخل دایره، عبارت ((ضرب ایروان)) را نقش کرده اند.

دورۀ شاه عباس اول کبیر (۹۹۶- ۱۰۳۸ ق/ ۱۵۸۷ – ۱۶۲۹ م)

عبارت نقش شده بر روی سکه ها در دوران شاه عباس کبیر شبیه سکه های ضرب شده در دوران شاه محمد خدابنده است. بر پشت این سکه ها نیز پنج نوع عبارت با ذکر نام محل ضرب نقش شده که یک مورد آنها با ضرب ایروان به دست آمده است. لازم به ذکر است سکه های نقره از زمان شاه عباس با عنوان عباسی نامیده شدند. تنها سکه ای که نگارنده از دوران شاه عباس  کبیر با ضرب ایروان به دست آورده سکه ای است عباسی و از جنس نقره. هر چند این سکه نیز وضعیت مطلوبی ندارد ولی در پشت آن می توان قسمتی از عبارت ((از بهرخیر این سکه را کلب علی عباس زد)) را مشاهده کرد.

دورۀ شاه صفی اول (۱۰۳۸- ۱۰۵۲ ق/ ۱۶۲۹ – ۱۶۴۲ م)

بر روی کلیۀ سکه های ضرب شده در دوران شاه صفی اول عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و بر پشت آنها دو نوع شعر یک بیتی با ذکر نام محل ضرب نقش شده که هر دو نوع این سکه ها با ضرب ایروان به دست آمده است.ایــن سـکه سکه ای است عبـاسی از جنس نقره با وزن ۷/۶ گرم و  قطر ۲۱ میلی مترکه در۱۰۵۲هجری قمری ضرب شده و درپشت آن، عبارت ((هست از جان غـلام شــاه صفـی)) و در داخل دایره ای، عبارت ((ضرب ایروان)) نقش بسته.سکۀ بعدی هم عباسی و از جنس نقره به وزن۷/۷گرم و قطر۲۰ میلی متر است که در۱۰۳۸هجری قمری ضرب شده و عبارت روی آن شبیه سکۀ قبلی است. در پشت این سکه، عبارت ((بنده شاه ولایت صفی)) و نیز عبارت ((ضرب ایروان))نقش شده.

دورۀ شاه عباس دوم (۱۰۵۲- ۱۰۷۷ ق/ ۱۶۴۲ – ۱۶۶۶ م)

از زمان شاه عباس دوم در نوشته های پشت سکه تغییراتی پدید آمد. عناوین و القاب شاه و ارادت های وی به امامان به صورت اشعار فارسی ضرب شد. بر روی کلیۀ این سکه ها، عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) اغلب همراه با نام دوازده امام و در پشت آنها چهار نوع عبارت با ذکر نام محل ضرب نقش بسته که از این تعداد فقط دو مورد آنها با ضرب ایروان به دست آمده است.

این سکه پنج شاهی و از جنس نقره با وزن۸/۸۲گرم و قطر۳۲/۴میلی متر است که در۱۰۶۹هجری قمری ضرب شده و در پشت آن، شعر ((به گیتی سکه صاحبقرانی زد از توفیق حق عباس ثانی)) و در پایین آن، عبارت ((ضرب ایروان)) نقش بسته.سکـۀ بعدی نیـز از جنس نـقره و دارای قطری به اندازۀ ۲۰ میلی متر است که در ۱۰۵۳ هجری قمری ضرب شده. در پشت سکه، عبارت ((بندۀ شاه ولایت عباس)) به همراه عبارت ((ضرب ایروان)) نقش بسته.سکه ای نیز از جنس برنز به دست آمده که در ۱۰۵۷هجری قمری در ایروان ضرب شده. این سکه، که وضعیت چندان مطلوبـی ندارد، دارای ۹/۶ گــرم وزن و ۲۲میلی متر قطر است و بر روی آن تصویر فیلی به چشم می خورد.

دورۀ شاه صفی دوم (سلیمان اول) (۱۰۷۷- ۱۱۰۵ ق/ ۱۶۶۶ – ۱۶۹۴ م) 

بر روی کلیۀ سکه هایی که در دوران این پادشاه ضرب شده عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) اغلب همراه با نام دوازده امام نقش بسته. در پشت سکه ها، نیز از شش نوع شعر دو بیتی و دو نوع عبارت با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها با یک عبارت آن به ضرب ایروان به دست آمده.

این سکـه شــاهی و از جنس نقره است که در۱۱۰۴هجری قمری ضرب شده. در پشت سکه، جملۀ ((بندۀ شاه ولایت سلیمان)) و عبارت ((ضرب ایروان)) نقش بسته. لازم به توضیح است در دو سال اول حکومت شاه صفی دوم همین جمله با نام صفی ضرب شده که نمونۀ شهر ایروان آن به دست نیامده است.سکۀ دیگری نیز مربوط به این دوران از جنس برنز به دست آمده که دارای ۹ گرم وزن و ۲۱ میلی متر قطر است و در ۱۰۸۲هجری قمری ضرب شده. بر روی این سکه، که وضعیت مطلوبی ندارد، تصویر شیر و خورشید و در پشت آن، به سختی، عبارت ((ضرب ایروان)) به چشم می خورد.

دورۀ شاه سلطان حسین اول (۱۱۰۵- ۱۱۳۵ ق/ ۱۶۹۴ – ۱۷۲۲ م)

بر روی کلیۀ سکه های مربوط به این دوران عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و گاهی همراه با نام دوازده امام نقش بسته و درپشت آنها، از شش نوع شعر یا عبارت با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها با دو عبارت آن به ضرب ایروان به دست آمده است. در سال های پایانی حکومت شاه سلطان حسین سکه های نقرۀ تقلبی رواج یافت. از نظر تعداد و تنوع سکه های به دست آمده از دوران شاهان صفوی، که در ایروان ضرب شده اند، سکه های ضرب شده در دوران شاه سلطان حسین بیشترین تعداد را تشکیل می دهند.

از دو نوع سکۀ ضرب ایروان، که از این دوران به دست آمده، یکی سکه ای عباسی از جنس نقره به وزن۷/۲ گرم است که در۱۱۱۱هجری قمری ضرب و بر روی آن نام امامان ذکرشده. در پشت سکه، شعر((گشت صاحب سکه از توفیق رب المشرقین در جهان کلب امیر المؤمنین سلطان حسین)) و در پایین و حاشییۀ آن، عبارت ((ضرب ایروان)) نقش بسته.

سکۀ بعدی، که آن هم عباسی و ازجنس نقره است، در۱۱۳۰هجری قمری ضرب شده. در پشت این سکه عبارت ((بندۀ شاه ولایت حسین)) و در پایین آن، عبارت ((ضرب ایروان)) نقش بسته.سکـه های پنج شاهی ای نیز از جنس نقره با ضرب ایروان به دست آمده که مستطیلی شکل اند.

این سکه در۱۱۲۶ هجری قمری ضرب شده. بر روی این سکه، فقط عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و در پشت آن، عبارت های ((بندۀ شاه ولایت حسین)) و ((ضرب ایروان)) نقش بسته.

نوع دیگری از این سکه های پنج شاهی در ۱۱۲۹هجری قمری ضرب شده. بر روی این سکه، به جز عبارت سکۀ قبلی نام امامان نیز نقش بسته و در پشت آن، عبارت ((ضرب ایروان)) با ذکر تاریخ ضرب در بین حاشیه ای در وسط سکه آمده که در اطراف آن عبارت ((بنده شاه ولایت حسین)) نقش شده است.

نوع دیگری از سکه های مربوط به این دوران سکه ای است از جنس برنز که در ۱۱۰۸ هجری قمری به وزن۹/۱ گرم و قطر۲۳میلی متر ضرب شده. بر روی این سکه، نقش یک پرنده همراه با خوشۀ گندم و در پشت، آن عبارت ((ضرب ایروان)) به چشم می خورد.

دورۀ شاه طهماسب دوم (۱۱۳۵- ۱۱۴۴ ق/ ۱۷۲۲ – ۱۷۳۱ م)

پس از تصرف اصفهان و کشته شدن شاه سلطان حسین به دست اشرف افغان پسر وی، طهماسب، که بر مناطق شمال، غرب و شمال غرب ایران تسلط داشت، در قزوین برتخت سلطنت نشست و اقدام به ضرب سکه کرد. بر روی کلیۀ این سکه ها، عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و نام دوازده امام نقش بسته و در پشت آنها از چهار نوع شعر یا عبارت با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها یک مورد با ضرب ایروان به دست آمده است.

این سکه عباسی و از جنس نقره است و درپشت، آن شعر ((به گیتی سکۀ صاحبقرانی زد از توفیق حق طهماسب ثانی)) و عبارت ((ضرب ایروان)) نقش شده.

سکۀ دیگری از جنس برنز مربوط به این دوران به دست آمده که در۱۱۴۰ هجری قمری ضرب  شده و دارای ۸/۸۸ گرم وزن و ۱۷میلی متر قطر است. بر روی سکه، نقش شیری به همراه خورشید و در پشت آن، عبارت ((فلوس ضرب ایروان)) به چشم می خورد.

دورۀ شاه عباس سوم (۱۱۴۴- ۱۱۴۸ ق/ ۱۷۳۱ – ۱۷۳۶ م)

شاه عباس سوم آخرین پادشاه صفوی است که در ایروان سکه ضرب کرده. بر روی کلیۀ سکه های مربوط به دوران وی عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و نام دوازده امام نقش بسته و درپشت سکه ها، از دو نوع شعر با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها یک مورد با ضرب ایروان به دست آمده است.این سکه عباسی و از جنس نقره به وزن ۵/۴۳ گرم و قطر۲۴میلی متر است. در پشت آن، شعر((سکه بر زر زد به توفیق الهی در جهان ظل حق عباس ثالث ثانی صاحب قرآن)) و در پایین آن، عبارت ((ضرب ایروان)) نقش شده.

از ۱۷۲۴م/۱۱۳۷ق تا زمان لشکرکشی نادر شاه افشار به قفقاز و تصرف ایروان در۱۷۳۵م/۱۱۴۶ق منطقۀ قفقاز از کنترل دولت مرکزی ایران خارج شد و خان ها سیاستی مستقل در پیش گرفتند اما پس از مدتی منطقه به تصرف نیروهای عثمانی درآمد و پادشاهان عثمانی با نام ((روان)) ، که همان ایروان است، سکه ضرب کردند.

۲- دوران افشاریه

سکه های رایج در دورۀ افشاریه از جنس طلا، نقره و برنز بود که فقط سکه های نقره با ضرب ایروان به دست ما رسیده.

دورۀ نادرشاه (۱۱۴۸- ۱۱۶۰ ق/ ۱۷۳۷ – ۱۷۴۷ م)

نادرشاه در مورد نوشته های روی سکه ها رویۀ دورۀ صفویه را در پیش نگرفت. بدین معنا که بر روی سکه نام شهر و تاریخ ضرب آن ذکر می شد و در پشت آن، اشعار و عباراتی که حاکی از اقتدار فرمانروایی وی بود. این عبارات بالغ بر هفت نوع بودندکه از بین آنها تنها یک نوع با ضرب ایروان به دست ما رسیده است.

این سکه به مناسبت جلوس نادر بر تخت سلطنت در ایروان ضرب شد. بر روی این سکه عبارت ((به تاریخ الخیر فیماوقع)) ، که با حروف ابجد به معنی ((به تاریخ ۱۱۴۸)) است و عبارت ((ضرب ایروان)) نقش بسته.

در پشت این سکه نیز، شعر ((سکه بر زرکرد نام سلطنت را در جهان نادر ایران زمین و خسروگیتی ستان)) و در پایین آن، عبارت ((ضرب ایروان ۱۱۴۸)) حک شده است.

دورۀ شاهرخ (۱۱۶۱- ۱۲۱۰ ق/ ۱۷۴۸ – ۱۷۹۶ م)

پس از  کشته شدن نادر شاه افشار سراسر ایران دچار هرج و مرج شد و در مدتی کوتاه سه تن از جانشینان وی بر تخت سلطنت نشستند. از بین این افراد تنها شاهرخ، نوۀ نادرشاه، اقدام به ضرب سکه در ایروان کرد، هرچندکه تسلط وی بر منطقۀ قفقاز بسیارکوتاه بود و خان های محلی پس از اندک زمانی مجدداً سیاستی مستقل در پیش گرفتند. سکه  های به دست آمده از دوران سلطنت شاهرخ حاکی از بازگشت به رویۀ دوران صفویه است. زیرا بر روی کلیۀ سکه ها عبارت ((لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله)) و اغلب همراه با نام دوازده امام نقش بسته. در پشت سکه ها نیز، از شش نوع شعر با ذکر نام محل ضرب استفاده شده که از این انواع تنها یک نوع آن به ضرب ایروان به دست آمده است.

این سکه در۱۱۶۴هجری قمری ضرب شده. در پشت آن، شعر ((سکه زد درجهان به حکم خدا شاهرخ کلب آستان رضا)) و در پایین آن، عبارت ((ضرب ایروان)) نقش  شده است.

۳- دوران زندیه

سکه های رایج دردوران زندیه از جنس طلا، نقره و برنز بودند و در بین شاهان این سلسله تنها کریم خان اقدام به ضرب سکه در ایروان کرد.

دورۀ کریم خان (۱۱۶۳ -۱۱۹۳ ق/ ۱۷۵۰ – ۱۷۷۹ م)

هر چندکریم خان زند توانست به هرج و مرج داخلی پایان دهد در ابتدا مجبور شد استقلال خانات منطقه از جمله ایروان را به رسمیت بشناسد اما بعدها آنان را مجبور به اطاعت از دولت مرکزی ساخت و در ایروان سکه ضرب کرد. بر روی سکه های دوران کریم خان از دو نوع شعر استفاده شده و در پشت آنها نام وی به صورت بسیار ساده و بدون القاب به همراه محل ضرب سکه نقش بسته.

این سکه از جنس طلا است و ۲/۷ گرم وزن دارد. بر روی آن، شعر((شد آفتاب و ماه و سیم در جهان از سکه امام به حق صاحب الزمان)) و در پشت آن، عبارت ((یا کریم)) ، که به نام کریم خان اشاره دارد، همراه با عبارت ((ضرب ایروان)) نقش بسته.

۴- دوران قاجاریه

براساس بررسی های صورت گرفته تنها از دوران فتحعلی شاه قاجار سکه هایی با ضرب ایروان به دست آمده. هر چند هوشنگ  فرح بخش، مؤلف کتاب راهنمای سکه های ضربی ایران، نام ایروان را نیز درکنار نام شهرهایی آورده که آقا محمد خان، مؤسس سلسلۀ قاجار، اقدام به ضرب سکه در آنها کرده نگارنده هیچ گونه اطلاعات و تصویری از این نوع سکه ها به دست نیاورده است.

دورۀ فتحعلی شاه (۱۲۱۲ – ۱۲۵۰ ق/ ۱۷۹۷ – ۱۸۳۵ م)

آخرین سکه ای که شاهان ایران در ایروان ضرب کردند مربوط به دوران فتحعلی شاه قاجار است. در این دوران، سکه هایی از جنس طلا، نقره و برنز ضرب شده است. فتحعلی شاه در اوایل حکومت خود از شیوۀ رایج در دوران صفویه برای ضرب سکه های خود استفاده می کرد اما پس از مدتی طریقۀ نادرشاه افشار را در ضرب سکه در پیش گرفت. بدین معنا که بر روی سکه نام و القاب خود و در پشت آن، محل ضرب سکه را نقش می کرد.

یکی از انواع سکه های ضرب شده در این دوران که به دست ما رسیده تومان از جنس طلاست که در۱۲۳۳هجری قمری ضرب شده. وزن این سکه ۴/۶۱ گرم و قطر آن۲۳۱ میلی متر است. بر روی این سکه، عبارت ((الـسلطان ابـن السلطان فتحعلی شاه قاجار)) و در پشت آن، عبارت ((ضرب چخورسعد ایروان)) نقش شده.چخور سعـد نـامی اسـت که جهانشاه قره قویونلو بر منطقۀ ایروان نهاده بود. دربار ایران نیز در تمام دوران حاکمیت ایران بر این منطقه آن را با همین نام می خواند اما هیچ گاه سکه ها را با این نام ضرب نمی کردند. به دلایلی نامعلوم در دوران فتحعلی شاه سکه های طلای ضرب ایروان به این نام ضرب شده اند.

از دیگر سکه های این دوران ریال نقره است که در ۱۲۱۶ هجری قمری ضرب شده و ۱۰/۲۲گرم وزن دارد. بر روی این سکه، عبارت ((السلطان فتحعلی شاه قاجار)) و در پشت آن، عبارت ((ضرب ایروان ۱۲۱۶)) نقش شده.

سومین نوع سکه های مربوط به این دوران نیز فلوس برنزی است که در ۱۲۳۴ هجری قمری با وزن ۱۴/۵گرم و قطر۲۱ میلی متر ضرب شده. بر روی این سکه، تصویر شیر و خورشیــد و در پشت آن، عبـــارت  (( ضرب ایروان)) نقش بسته است.

منابع:

سرفراز، علی اکبر؛ آورزمانی، فریدون. سکه های ایران. تهران: سمت، ۱۳۷۹.

فرح بخش، هوشنگ. راهنمای سکه های ضربی ایران. [بی جا]: [بی نا]، [بی تا].

هوسپیان، شاهن. ((نگاهی مختصر به تاریخ ایروان)) . پیمان. س۱۰. ش۳۷. پاییز۱۳۸۵: ۳۹-۷۱.

www.Zeno.ru