اشاره:

در آبان ماه ۱۳۷۶ دو تن از ایران شناسان نامی ارمنستان، پروفسور هاکوب پاپازیان و بابکن چوگاسزیان، به فاصله چند روز در گذشتند. آنها متولد تبریز بودند و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در این شهر گذرانده بودند. علاقه به فرهنگ و ادب ایران در آنها چنان ریشه دار بود که در سراسر عمر با بررسی در آثار و اسناد موجود در ماتناداران گنجینه عظیم کتب و اسناد ارمنستان در ارتباط با مباحث مختلف ایران شناسی در زمینه های تاریخ و ادبیات به پژوهش پرداختند و آثار مهم و با ارزشی را از خود به یادگار گذاشتند.

با گرامیداشت یاد این دو دانشمند، شرح حال کوتاهی از آنها را به نظر خوانندگان می رسانیم.

هاکوب پاپازیان

ایران شناسی ارمنستان با ضایعه ای بزرگ روبرو شد. در ۲۸ اکتبر ۱۹۹۷/۶ آبان ۱۳۷۶، پروفسور هاکوب پاپازیان، ایران شناس، ارمنی شناس و پژوهشگر ارزنده تاریخ چشم از جهان فروبست. پروفسور پاپازیان در زمینه شناخت، قرائت، تفسیر و شرح مآخذ و متون قدیمی به خط عربی، تجربه و مهارت فراوان داشت. او از طریق تلفیق دستاوردهای خود با منابع و مآخذ ارمنی و دیگر زبان ها به شرح و بیان بسیاری از صفحات از یاد رفته و توجیه نشده تاریخ ایران، ارمنستان و کشورهای همجوار پرداخت و آثار علمی ارزشمندی را که در ایران شناسی، ارمنی شناسی و خاروشناسی نادر و ماندگار هستند از خود برجای گذاشت.

پروفسور پاپازیان مدرسی سرشناس بود و سال های متوالی در دانشکده خاورشناسی دانشگاه دولتی ایروان، به تدریس «تاریخ سده های میانه ایران» و «شناخت نسخ خطی ایرانی» پرداخت. هم اکنون بسیاری از دانشجویان او، در زمینه های گوناگون علمی و پژوهشی مشغول به کارند و در راه فراهم ساختن روابط هر چه دوستانه تر بین ایران و ارمنستان می کوشند.

هاکوب پاپازیان در سال ۱۹۱۹ (۱۲۹۸ش) در تبریز متولد شد. دوره ابتدایی را در دبستان «هایکازیان-تاماریان» تبریز و دوره متوسطه را در دبیرستان فردوسی به پایان رسانید. در سال ۱۹۴۶ به ارمنستان مهاجرت کرد و در همان سال در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده خاورشناسی دانشگاه دولتی ایروان مشغول به تحصیل شد. از ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۴ در دوره نامزدی علوم تاریخ، در آکادمی علوم ارمنستان به ادامه تحصیل پرداخت.

در سال ۱۹۶۸ با دفاع از پایان نامه خود، تحت عنوان «مناسبات ارضی در ارمنستان شرقی در سده های ۱۵ تا ۱۷م» به دریافت درجه دکتری نایل شد. پروفسور پاپازیان از سال ۱۹۵۹ تا پایان عمر در پژوهشگاه نسخ خطی قدیمی، در «ماتناداران» ایروان گنجینه متون خطی در مقام ریاست بخش تحقیق در متون سده های میانه و اسناد حقوقی به کار و تحقیق پرداخت.

زمینه اصلی پژوهش های علمی پروفسور هاکوب پاپازیان، که وی ده ها سال از عمر خود را وقف آن کرد، متون بررسی نشده به زبان های فارسی، ترکی و عربی بود که از سال ۱۹۵۶، با عنوان کلی «اسناد فارسی ماتناداران» به انتشار آن ها پرداخت. جلد اول (۱۹۵۶)و جلد دوم (۱۹۵۹) «فرامین فارسی ماتناداران»[۱] حاوی فرمان های شاهان و حکام محلی ایرانی است که به عنوان جوامع ارمنی و کلیساها صادر شده اند. جلد سوم به نام «قبالجات فارسی ماتناداران»[۲] (۱۹۶۸) به اسناد مالکیت اختصاص دارد. این مجلات به زبان های فارسی، ارمنی و روسی انتشار یافته اند.

در پرتو پژوهش ارزشمندی که پروفسور پاپازیان انجام داد، بسیاری از مدارک و اسناد که گمنام و ناشناس مانده بودند، شامل اسناد و مدارک سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مربوط به ایران، ارمنستان و منطقه قفقاز، از اوایل سده میانه تا دهه های اول سده نوزدهم، در مجامع علمی مطرح شدند و این مجموعه توجه بسیاری از خاورشناسان را به خود جلب کرد. روبرت رومر، دانشمند آلمانی، جلد اول فرمان ها را «مهمترین انتشارات سال های اخیر» ارزیابی و عنوان کرد. دانشمندان ایران شناس دیگر، همچون مینورسکی، بوآیه، اُبِر و دیگران نیز این مجموعه را بسیار ارزشمند خواندند.

از دیگر آثار هاکوب پاپازیان «ارزش تاریخ شناسی دستنوشته های فارسی ماتناداران»[۳] و «اسناد رسمی سده های ۱۴-۱۹ ماتناداران به زبان های فارسی، عربی و ترکی»[۴] را می توان نام برد. وی آثار و تألیفات فراوانی نیز دارد که به مسائل تاریخ سیاسی و اجتماعی-اقتصادی سده های میانه ارمنستان و مأخذشناسی تاریخی روابط ایران و ارمنستان مربوط است.

یکی از آثار بسیار ارزشمند و مهم پروفسور پاپازیان که با همکاری آکادمیسین لئون خاچیکیان به رشته تحریر در آورد پژوهشی درباره «دفتر روزنامه»[۵] یایادداشت های روزانه هوهانس تر-داوتیان، تاجر ارمنی سده هفدهم است که در زمینه بررسی تاریخ اجتماعی-اقتصادی چندین کشور شرقی از جمله ایران، هند،تبت و نپال حاوی اطلاعات فراوانی است. پاپازیان همچنین، سنگنوشته های عربی مقبره های روستای «آرگاواند» در نزدیکی ایروان را که مربوط به امیران ترکمن در سال ۱۴۱۳ است بررسی و در مسکو منتشر کرد. او، براساس مدارک و اسناد نویافته زبان های فارسی و ترکی، سلسله مقالاتی را تحت عنوان «حکومت بیگانه در سرزمین آرارات، سده ۱۵-۱۷» منتشر کرد که حاوی نکات فراوانی است که در پژوهش های نوین تاریخی درباره ارمنستان شرقی می تواند مفید واقع شود.

پروفسور پاپازیان، به استناد اسناد موجود به زبان فارسی و دیگر زبان ها بیش از صد مقاله و گزارش مربوط به اوضاع سیاسی و اقتصادی ارمنستان و جنبش های آزادیخواهانه ارمنیان، در سده های پانزدهم تا هجدهم در ارمنستان شرقی، انتشار داده است. وی همچنین، در نگارش مجلدات «تاریخ ارمنستان» از انتشارات بخش تاریخ فرهنگستان علوم ارمنستان مشارکت داشته است.

مسائل کردشناسی نیز از دیدگاه او دور نمانده است. به اهتمام او دو نسخه دستنویس از آثار رستم خان دومبُلی برای پژوهش های علمی ارائه شده است.

به سبب اشتهار فراوان او در خاورشناسی، دانشمندان ایران شناس از مراکز علمی شووری سابق و دیگر کشورها، برای تبادل نظر و آگاهی از دیدگاه های وی، به او مراجعه می کردند.

پروفسور پاپازیان در سال ۱۹۶۲ به عضویت هیئت شناخت متون شرقی آکادمی علوم شوروی برگزیده شد. وی با ارائه گزارش و مقاله در بسیاری از مجامع علمی و خاورشناسی شوروی و مراکز بین المللی شرکت داشته است.

بیماری استاد، غده مغزی، در ماه اکتبر گذشته ظاهر شد. او را برای معالجه به پاریس منتقل کردند ولی زمان از دست رفته بود. در همین شهر چند ماه پیش از آن خواهرش و کمی پیشتر برادر کوچکترش نیز در گذشته بودند. در اینجا باید خاطر نشان ساخت که برادر مرحوم او، یرواند پاپازیان، از متفکران بنام جامعه ارمنیان ایران بود و ترجمه های چندی از او به جا مانده است. از آن جمله ترجمه کتاب «چشمه هِقنار» اثر مکرتیچ آرمن که براساس آن فیلمی نیز در ایران ساخته شد و ترجمه ارمنی کتاب «آذربایجان و اران، آلبانیای قفقاز» تألیف دکتر عنایت الله رضا که در سال ۱۹۹۴ در ایروان انتشار یافت.

یادشان گرامی باد.

بابکن چوگاسزیان

در آبان ماه گذشته، چند روزی پس از درگذشت هاکوب پاپازیان، ایران شناس نامی، با کمال تأسف اطلاع یافتیم که ایران شناسی ارمنستان، یکی دیگر از دانشمندان ارزنده خود، بابکن چوگاسزیان را نیز از دست داده است.

چوگاسزیان در سال ۱۹۲۳م ۱۳۰۲ش در تبریز متولد شد. دوره ابتدایی را در مدرسه ارامنه «هایکازیان-تاماریان» تبریز گذراند و دوره متوسطه را در دبیرستان های ابن سینا، سعدی و فردوسی به پایان برد.

بابکن چوگاسزیان در سال ۱۹۴۶، همراه با خانواده خود به ارمنستان مهاجرت کرد. در همان سال وارد دانشگاه دولتی ایروان شد و رشته زبان و ادبیات ارمنی را در سال ۱۹۵۱ به پایان رسانید و دروه نامزدی علوم را در فاصله سال های ۱۹۵۴-۱۹۵۷ در آکادمی علوم ارمنستان سپری کرد.

چوگاسزیان از سال ۱۹۶۵ تا ۱۹۹۴ قائم مقام ریاست «ماتناداران» ایروان بود و تا پایان عمر به عنوان پژوهشگر و عضو هیئت علمی در آنجا به کار و تحقیق پرداخت و آثار فراوانی از خود به جای نهاد، از آن جمله اند «پیوندهای ادبی ارمنیان و ایرانیان از قرن پنجم تا هجدهم»[۶] (۱۹۶۳)، «پندنامه نوشیروان»[۷] (۱۹۶۶) و «گئورگ دبیر پالاتی»[۸] (۱۹۹۴). کتاب اخیر شرح احوال و آثار یکی از پیشگامان علم خاورشناسی و ایران شناسی در ارمنستان است که در فاصله سال‌های ۱۷۳۷ تا ۱۸۱۳ می زیست.

چوگاسزیان در سفر به کشورهای دیگر، در راستای گردآوری و بازگردانی دستنوشته های نادر ادبیات ارمنی به «ماتناداران» ایروان کوشش فراوان به کار می بست و دو اثر خود به نام های «در جستجوی دستنوشته ها» (۱۹۸۲) و «در جهان دستنوشته ها» (۱۹۸۵) را در همین زمینه به رشته تحریر در آورد.

در سال‌های اخیر با تلاش فراوان، در کار تنظیم و انتشار «فرهنگنامه ارمنیان ایران» بود که متأسفانه به اتمام نرسید.

«ایرانی تباران بنام ارمنستان» آخرین اثر او بود که به سال ۱۹۹۷ در ایروان منتشر گردید.

بابکن چوگاسزیان در دوم نوامبر ۱۹۹۷/۱۱ آبان ۱۳۷۶، پس از یک دوره بیماری طولانی چشم از جهان فرو بست.

روانش شاد باد.

چوگاسزیان و «پیمان»

شادوران بابکن چوگاسزیان، ادیب و دانشمند ایران شناس مشهور ارمنستان که در آبان ماه ۱۳۷۶ در ۷۴ سالگی در ایروان بدرود زندگی گفت، در سال ۱۳۷۵ پس از دریافت شماره نخست فصلنامه «پیمان» طی نامه ای به تاریخ ۱۴ ژوئیه ۱۹۹۶ با اظهار خرسندی بسیار، انتشار فصلنامه «پیمان» را به مدیر نشریه و همه دست اندرکاران آن تهنیت گفت. وی در نامه خود، با تأکید بر اینکه نبودِ چنین نشریه ای از دیرباز احساس می شد، با دقت و علاقه فراوان، به بررسی یکایک مطالب فصلنامه و اظهارنظر درباره هر کدام از آنها پرداخته و در پایان اعلام داشته بود که در حد توان خود آماده همکاری با فصلنامه است.

چوگاسزیان همچنین در شماره مورخ ۲ اوت ۱۹۹۶ نشریه انجمن نویسندگان ارمنستان-گِراکان تِرت (نامه ادبی)-با معرفی فصلنامه «پیمان» درباره انتخاب نام «پیمان» که در زبان ارمنی نیز دارای تلفظ و معنی مشابه است چنین نوشته بود: «لازمه عهد و پیمان، داشتن دوستی و روابط حسنه بین طرفین هم پیمان است. ما اطمینان داریم که فصلنامه «پیمان»، چنانکه از عنوانش بر می آید، در زمینه تحکیم روابط دوستانه بین دو کشور همسایه موثر واقع می شود». وی سپس با اشاره به گنجینه بزرگ «ماتناداران» –گنجینه متون خطی ارمنستان- که نخستین مقاله شماره اول به معرفی آن اختصاص داشت نوشته بود: «ایران شناسان باید مطلع باشند که چه ثروت هنگفتی در این گنجینه بزرگ گرد آمده است و نسل های بسیار باید به بررسی آن بپردازند. ایرانیان، خود نیز می توانند درباره تاریخ و فرهنگ خود و مناسبات عمیق ملت های ایرانی و ارمنی، «از این گنجینه» اطلاعات نوین و ارزشمندی کسب کنند. اسناد و اطلاعات موجود پایانی ندارد، فقط لازم است به زبان های فارسی و ارمنی آشنایی کافی داشت و همه آن ها را در خدمت تحکیم مناسبات دو ملت قرار داد».

ما در شماره های گذشته «پیمان»، از آثار این استاد سود جسته ایم. در شماره مشترک ۳ و ۴ «پیمان»، مقاله ای تحت عنوان «بازتاب افسانه زال قهرمان حماسی ایران، در تاریخ ارمنستان موسس خورناتسی» از آثار چوگاسزیان ترجمه و همراه با شرحی درباره نویسنده چاپ شده است. همچنین در شماره نخست در تهیه مقاله «ماتناداران» از دفتر کوچکی که چوگاسزیان برای معرفی «ماتناداران» به رشته تحریر در آورده بود، اطلاعات ارزشمندی برگرفته شده است. امیدواریم در شماره های آینده نیز به معرفی بیشتر آثار و مقالات این دانشمند خاورشناس ایرانی تبار بپردازیم.