آنان که با حیات فرهنگی و تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان الفتی دارند، یا کسانی که به گذشته پربار اصفهان علا قه مندند، بدون شک با نام لئون میناسیان آشنا بوده و در واقع اگر کسی نسبت به گذشتۀ پرفراز و نشیب جلفای نو در اصفهان و ابعاد مختلف فرهنگی، هنری، مردم شناختی و تاریخی آن کنجکاوی نماید، از مراجعه به لئون میناسیان و یا آثار قلمی وی بی نیاز نخواهد بود. او بی اغراق از معدود افرادی است که در زمرۀ نمادهای زندۀ فرهنگ و تاریخ ارمنیان جلفا است.

میناسیان در ۱۹۲۰میلادی برابر با ۱۲۹۹ شمسی در قریه خویگان از شهرستان فریدن اصفهان زاده شد. بخشی از تحصیلات ابتدایی را درمدرسه روستای محل تولد و بخش دیگر را در مدارس ملی ارمنیان اصفهان گذراند و سپس به ادامه تحصیل در کالج اصفهان ــــ دبیرستان ادب فعلی ــــ پرداخت. از ۱۹۴۱ م./ ۱۳۲۰ ش. به عنوان معلم در روستای خویگان آغاز به کار کرد. شغلی که چهل سال به آن پرداخت و حاصل آن آموزش جمع کثیری دانش آموز است که در طی سال ها وارد عرصه های کار، فرهنگ و اجتماع شده اند. او از اوان نوجوانی به ادبیات، تاریخ و فرهنگ عشق می ورزید و از همان زمان شروع به تحقیق و تتبُع و نوشتن نمود. اشعار اولیه اش در نشریات مختلفی چون آیگ، آلیک، لوسابر، هاسک و سیون به چاپ رسیده است. ده سال اول تدریس را در مدارس روستایی فریدن گذراند و در همین دوران نیز به عنوان مدیر منطقه ای مدارس ارمنیان شهرستان فریدن منصوب گشت. از۱۹۵۱ م. / ۱۳۳۰ ش. در مدارس ارمنیان در اصفهان آغاز به کار نمود. وی در کنار تدریس همواره در تلاش برای کسب دانش بوده و اکنون نیز این روحیۀ پی جویی علم را حفظ کرده است.

میناسیان به عنوان فردی علاقه مند به ادب و فرهنگ و درگیر در امر تعلیم و تربیت، با حیات اجتماعی ارمنیان اصفهان ارتباطی تنگاتنگ داشته و دارد. در خلال سال های طولانی خدمات فرهنگی و اجتماعی اش، عضویت نهادها و شوراهای مختلف مذهبی، فرهنگی، آموزشی و اداری را داشته و حتی در مدیریت امور خیریه نیز فعال بوده است.

پس از تأسیس و افتتاح موزه کلیسای وانک در سال ۱۹۵۷ م./ ۱۳۳۶ ش. سرپرستی آن را به عهده گرفت که تا زمان حاضر نیز این مسئولیت ادامه دارد.

پس از تأسیس رشته زبان در دانشگاه اصفهان، میناسیان از سال۱۹۶۱ م./۱۳۴۰ ش. به مدت سه سال به عنوان مستمع آزاد در کلاس های آن شرکت کرده و در جهت ارتقای دانسته هایش به کسب علم پرداخت.

از سال ۱۹۷۲ م./۱۳۵۱ ش. مدیریت چاپخانه، و از سال۱۹۸۰ م./۱۳۵۹ ش. سرپرستی کتابخانۀ کلیسای وانک نیز به وی سپرده شد. بدینسان میناسیان بیش از چهار دهه است که با سه نهاد با اهمیت فرهنگ و تاریخ ارمنیان جلفا و ایران یعنی موزه، چاپخانه و کتابخانه ارتباطی مستمر و تأثیرگذار دارد.

او در طی سال هایی که به تحقیق و مطالعه مشغول بوده بارها از سوی نهادها و سازمان های مختلف محلی، ملی و مذهبی مورد تجلیل و تکریم قرار گرفته است. در سال ۱۹۷۲ م./ ۱۳۵۱ ش. شورای تعلیم و تربیت ارمنیان اصفهان از وی به پاس خدمات فرهنگی اش تجلیل نمود و در سال ۱۹۷۳ م./ ۱۳۵۲ ش. خورِن اول جاثلیق و پیشوای مذهبی وقت ارمنیان (در کیلیکیه ) نشان فرهنگی مسروپ مقدس را به وی اعطا کرد. ارمنیان اصفهان نیز در ۱۹۹۶ م./ ۱۳۷۷ ش. به مناسبت هفتاد و ششمین زادروز میناسیان و پنجاه سال فعالیت بی وقفه در عرصه فرهنگ و جامعه مراسم بزرگداشتی را برگزار نمودند، که مشابه چنین مراسمی نیز در تهران، ارمنستان و لس آنجلس برگزار شد. لئون میناسیان در سال ۱۹۹۷م. از طرف مرکز بین المللی زندگینامه های کمبریج انگلستان و در سال های ۱۹۹۷ و ۱۹۹۸م. از سوی مرکز زندگینامه ها در کارولینای جنوبی ایالات متحده به عنوان مرد سال شناخته شد و نامش در زمرۀ چهره های برجستۀ علمی و فرهنگی جهان، در سال های مذکور، به ثبت رسید.

علائق و فعالیت های علمی میناسیان گسترۀ وسیعی را در بر می گیرد. آثار او که به جز ارمنی به زبان فارسی نیز منتشر شده اند، از شعر، ترجمه و سفرنامه تا تاریخ، فهرست نویسی کتب خطی و تنظیم آرشیو اسناد و تقویم نگاری را در بر می گیرند. ویژگی بارز آثار او تنوع مباحث فرهنگی ای است که به آنها پرداخته است. مباحثی که پیش از وی یا به آنها توجهی نشده بود و یا توجه اندکی را برانگیخته بودند. دومین ویژگی کارهای او ــــ که به نوعی برخاسته از ویژگی اول است ــــ ارزش بالقوۀ داده هایی است که او برای محققان آینده فراهم آورده. در واقع آثاری چون “دیرهای ارمنیان ایران”، “تاریخ ارمنیان فریدن”، “چاپخانۀ ارمنیان جلفای اصفهان”، “تاریخچۀ بیمارستان ارمنیان فریدن”، “هنر خطاطی در جلفا”(۱) و “زرگری در جلفا” همگی در زمرۀ آثاری قرار دارند که از حیث پژوهش های مردم شناختی، انسان شناختی، انسان شناسی فرهنگی، جامعه شناسی اقلیت ها و زبان شناسی واجد ارزش بوده و می توانند به مثابه مواد خام پژوهش های آیندگان مورد استفاده قرار گیرند. این آثار در واقع میراث ارزشمند لئون میناسیان محسوب می شوند.

آثار دیگر وی عبارت است از: فهرست نسخ خطی موزۀ کلیسای وانک، فهرست نسخ خطی کتابخانه کلیسای وانک در دو جلد که مجلدات اول و دوم آن به ترتیب در۱۹۷۶ م./ ۱۳۵۵ ش. و ۱۹۸۳ م./ ۱۳۶۲ ش. منتشر شده اند، کلیسای ارمنیان ایران، قبرستان ارمنیان جلفا، تاریخچۀ مدارس ارمنیان جلفای اصفهان۱۸۸۰ــــ۱۹۸۵، راهنمای جلفای نو، تاریخچۀ تئاتر ارمنیان، کلیسای وانک و فهرست نقاشی های آن، مطبوعات ارمنیان ایران، فرهنگ عامه ارمنیان فریدن، و اولین چاپخانه ایران و فهرست چاپخانه های اصفهان.

از کارهای ماندگار لئون میناسیان ترجمه “تاریخ جلفای اصفهان” است که با همکاری محمدعلی موسوی فریدنی انجام گرفته و در سال ۱۳۷۹ انتشار یافت. این کتاب که اولین بار در سال۱۸۸۰ م/ ۱۲۵۹ ش. و نه سال پس از مرگ نویسنده اش هاروتون درهوهانیان منتشر شده از منابع مهم و در اصل مهم ترین منبع تاریخ ارمنیان اصفهان و فراتر از آن، در باب تاریخ عهد صفویه و قاجار نیز مطالب ارزشمندی دارد. ترجمه این اثر گامی دیگر در جهت آشنایی هر چه بیشتر با تاریخ ارمنیان ایران و تعاملات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ــــ اقتصادی ایران است.

میناسیان هم اکنون نیز پی گیرانه در حال تحقیق و پژوهش است. در سال های اخیر به جز تجدید چاپ برخی از آثارش، کتاب هایی چون “کتابشناسی ترجمه های فارسی ادبیات ارمنی” و “نیکوکاران ارمنیان جلفا” را منتشر کرده است.

تجارب و زندگی فرهنگی چند بُعدی او باعث شده تا نگاهش به جوانب مختلف حیات بشری معطوف گشته و از توجه صرف به تاریخ و ادب ارمنیان یا جلفای نو فرا رود. لئون میناسیان، همچون هر اهل فرهنگ راستین، دغدغه حیات انسانی، ارتقای تمام ابنای بشر و صلح را دارد و در همین راستا است که در پاسخ به پرسشی، حاوی پانزده نکته، از مؤسسه صلح ملل در استرالیا مجموعه ای شامل پنجاه نکته را تحت عنوان “جهانی نو بسازیم” ارسال و سپس منتشر نموده است. فارغ از اینکه دیدگاه های او تا چه حد قابلیت اجرائی دارند و به هر حال حاکی از رویکردی آگاه، مسئول و امیدوارانه به حیات بشری است. چنین نگرشی است که کار و فعالیت افرادی چون او را هدفدار، مستمر و سازنده می سازد.

در اینجا برای آشنایی بیشتر با آثار لئون میناسیان بخش هایی از کتاب “اولین چاپخانه ایران و فهرست چاپخانه های اصفهان” را می آوریم.

اولین چاپخانه در اصفهان و ایران

چنان که مشهور است اولین کتاب در دنیا در سال ۱۴۵۵ میلادی توسط یوهان گوتنبرگ به چاپ رسید و اولین کتاب در ایران در سال ۱۶۳۸ میلادی مطابق با ۱۰۱۷ هجری شمسی با جدیت و کوشش یکی از پیشوایان مذهبی ارمنیان جلفای اصفهان به نام خاچادور گساراتسی به چاپ رسیده است.

در اینجا لازم است قبل از پرداختن به تاریخچه اولین چاپخانه بگوییم که اولین کتاب به زبان ارمنی در ۱۵۱۲ در ونیز توسط یک تاجر ارمنی اهل جلفای قدیم به نام هاکوپ چاپ شده است.

اولین بار کتاب های مقدس یعنی تورات و انجیل به زبان ارمنی در سال ۱۶۶۶ میلادی ( ۱۰۴۵شمسی) در شهر آمستردام هلند و اولین مجله در سال ۱۷۹۴ ( ۱۱۷۳ شمسی) در شهر مدرس هند توسط یک روحانی به نام هاروتون شماونیان شیرازی با عنوان “آزدارار” (اطلاعات) به چاپ رسیده است.

دربارۀ اولین کتاب چاپ شده در ایران مقاله هایی به زبان فارسی و ارمنی در مجله ها، نشریه ها و کتاب ها نوشته شده است. درسال ۱۹۱۲ میلادی (۱۲۸۱شمسی) یکی از معلمان ارمنی به نام تیکران آبکاریان جزوه ای با عنوان «چاپخانه کلیسای وانک جلفای اصفهان» در ۲۳ صفحه منتشر کرد. نگارنده نیز در سال ۱۹۷۲ (۱۳۵۱شمسی) کتابی با عنوان «تاریخچه چاپخانه کلیسای وانک و فهرست کتاب های چاپ شده ۱۶۳۶ ــــ۱۹۷۲» به چاپ رساند، که در آن فهرست کتاب هایی که در این سال ها، به چاپ رسیده اند و وصف چند کتاب چاپ شده در سال های ۱۶۳۸ــــ۱۶۴۲ آورده شده است.

اولین چاپخانه ایران

چنان چه گفته شد اولین کتاب در ایران در سال ۱۶۳۸ میلادی توسط پیشوای مذهبی ارمنیان جلفا به نام خاچادور گساراتسی در جلفای اصفهان به چاپ رسید.

وقتی خلیفه شنید که در اروپا کتاب چاپ می شود، وی نیز تصمیم به چاپ کتاب نموده و از سال ۱۶۳۶ــــ ۱۶۳۸ با کوشش همکاران خود و بدون داشتن استاد و راهنما تمام وسایل چاپ را از جمله کاغذ، مرکب، ماشین و حروف می سازند و اولین کتاب را با عنوان «ساغموس» زبور داوود در ۵۷۲ صفحه به چاپ می رسانند.

در پایان این کتاب یادداشتی است که در آخرین قسمت آن آمده است:

«در سال ۱۰۸7 (2) ( ۱۶۳۸میلادی) در دیر جلفای اصفهان توسط خلیفه خاچادور گساراتسی این کتاب به چاپ رسیده که یک سال و پنج ماه است که روز و شب بدون وقفه با همۀ اعضای حوزه علمیه به کار مشغولیم، برای اینکه نه از جایی دیده ایم و نه استادی داشته ایم، مگر فقط کمک روح القدس و دعاهایتان زنده و در غیر حیات که روحشان به خدا پیوسته است با کمک و همیاری فرزند روحی ام استاد هاکوپجان و کشیش هوهانس و کشیش میکائیل و هوسپ، بنا بر این در دعاهای شما خلیفه خاچادور را به یاد بیاورید، همچنین برادران یاری دهنده را و همیشه به یاد حضرت مسیح باشید.آمین»

در زمان خلیفه خاچادور سه کتاب دیگر به چاپ رسیده که عبارتند از: “حارانس وارک (Harants vark) (سرگذشت پدران روحانی) در ۷۰۵ صفحه در سال۱۶۴۱ ، و کتاب دیگر در همان سال به نام “خورهرداددتر” (Khorhrdatetr)، کتابچه دعای خواص، در ۴۸ صفحه و کتاب سوم “ژاماگیرک” (Jamagirk) کتاب دعاها و سرودهای کلیسایی در ۶۹۵ صفحه.

خلیفه خاچادور در ضمن کار متوجه شد که بدون فراگیری فن چاپ نمی تواند چاپ مطلوب داشته باشد، لذا یکی از شاگردان خود به نام هوانس وارتاپت (خلیفه هوانس) را در ۱۶۳۹ به اروپا فرستاد تا از نزدیک با کار و روش چاپ آشنایی پیدا کند، بازگردد و به چاپ کتاب رونق بیشتری دهد.

هوانس وارتاپت مدت هفت سال تا ۱۶۴۶ در اروپا ماند. در سال ۱۶۴۴ در شهر لیورنو کتاب “زبور داوود” را به چاپ رسانید و برای معلم خود خلیفه خاچادور فرستاد. ولی در هنگام بازگشت اش معلم و پدر روحانی اش که ۲۶ سال یعنی از ۱۶۲۰ــــ۱۶۴۶ پیشوای مذهبی ارمنیان جلفای اصفهان را بر عهده داشت دار فانی را بدرود گفته بود.

فعالیت های هوانس وارتاپت

چنان چه گفته شد هوانس وارتاپت در اروپا کتاب به چاپ رسانید و در موقع بازگشت یک ماشین چاپ با حروف و کلیشه های متعدد جهت چاپ کتاب مقدس و غیره همراه خود آورد. ولی چون معلم و یاور خود را از دست داده بود، لذا نتوانست آنچه را که در نظر داشت به انجام رساند.

او در کلیسای وانک با ماشین چاپ خود فقط یک کتاب با عنوان “بارزاتومار” (کتاب راهنمای تقویم) در ۱۶۴۷ در ۸۳ صفحه به چاپ رساند. و در سال ۱۶۵۰ مبادرت به چاپ کتاب مقدس نمود که به علت مخالفت همکاران خود آن را نا تمام گذاشت و حتی مجبور به ترک جلفا شد.

گفته شده که هوانس وارتاپت همراه خود کلیشه هایی آورده بود که تعدادی از آنها قبل از ۱۹۷۲ که مدیریت چاپخانه را اینجانب عهده دار شدم، موقع کاوش و جستجو پیدا شد که عبارتند از:

۱ــــ ۲۰ کلیشه مربوط به گریگور روشنگر و شکنجه او ( ۴عدد مفقود شده اند) که دارای تاریخ ۱۶۴۲ است.

۲ــــ ۲۶ عدد مربوط به حضرت مسیح و روحانیان مقدس.

۳ــــ ۲۴ عدد مربوط به انجیل مقدس.

۴ــــ ۲ عدد نام های روزهای هفته و ماه ها.

۵ــــ۷ عدد مربوط به انجیل.

۶ــــ ۱ عدد حضرت مریم که مسیح کودک را در بغل دارد.

۷ــــ یک عدد حضرت مسیح بر روی صلیب.

نمونه ای از کلیشه مربوط به شکنجه گریگور روشنگر در کتاب «تاریخ چاپخانه کلیسای وانک» ۱۹۷۲چاپ شده است.

شایان ذکر است که تصاویر مربوط به شکنجه گریگور روشنگر در کلیسای وانک از روی این کلیشه ها نقاشی شده اند.

فعالیت در چاپ در اواخر قرن هفدهم

پس از خلیفه خاچادور و هوانس وارتاپت کار چاپ کتاب مدتی تعطیل شد تا در سال ۱۶۸۷ که با کوشش خلیفه وقت، خلیفه استپانوس، دوباره شروع می شود و سه کتاب در سال های ۱۶۸۷ و ۱۶۸۸ به چاپ می رسد. در کتاب تاریخ چاپخانه به طور مفصل در این باب توضیح داده شده و یادداشت های کتاب ها آورده شده است. پس از مدتی، بار دیگر کار چاپ تعطیل می شود، تا در سال ۱۸۷۲ که چاپخانه دوباره شروع به کار می کند و تا امروز ادامه دارد.

یادداشت ها:

۱ــــ این اثر در اصل به زندگی و فعالیت خوشنویسان استنساخ کننده در جلفای نو می پردازد.

۲ــــ این تاریخ کوچک ارمنیان است که از سال ۵۵۱ میلادی شروع می شود.