اِجمیادزین، که نام پیشین آن واقارشاپات ( ۱۴۰ ـ۱۱۷ق م) است، مهم ترین شهر مذهبی ارمنستان محسوب می شود که در دشت آراراتیان قرار گرفته. این شهر از قرن چهارم میلادی به مرکز مذهبی ارمنیان تبدیل و اولین کلیسای رسمی ارمنستان؛ یعنی، کلیسای جامع اِجمیادزین، در ۳۰۱ ـ ۳۰۳ م، به دستور گریگور لوساوریچ[۲] و پادشاه ارمنستان، تیرداد سوم، بنیان گذاران دین مسیحیت در ارمنستان، در این شهر بنا شد.

در خصوص نام گذاری این مکان به نام اِجمیادزین، در کتاب مورخ بنام قرن پنجم میلادی، آگاتانگغوس، روایت شده این نام گذاری بر پایۀ رؤیای گریگور لوساوریچ است که در آن حضرت عیسی مسیح از آسمان فرود آمده و نقطه ای را در دشت آراراتیان با عصای طلایی خود نشان می دهد و به اشاره می فهماند که آن مکان محلی است که باید کلیسا در آن بنا شود. در نتیجه، کلیسا در آن مکان ساخته می شود و بر اساس این داستان کلیسا را اِجمیادزین[۳] نام گذاری می کنند. در مرکز صحن این کلیسا جایگاهی با نام ایجمان سِقان یا همان جایگاه فرود ساخته شده است که نماد محل فرود حضرت مسیح در آن مکان محسوب می شود.

کلیسای جامع اِجمیادزین از زمان ساخت تا کنون بارها بازسازی و مرمت شده است. در قرون پنجم و هفتم میلادی این بنا مورد بازسازی قرار گرفته و تغییراتی یافته که تا کنون نیز حفظ شده. در ۱۶۲۷ و ۱۶۵۸م نیز مجدداً برخی از قسمت های داخلی آن و همچنین برج های ناقوس مورد تعمیر قرار گرفتند. در قرن هجدهم میلادی، دیوارهای داخلی بنا به دست چند تن از اعضای خانوادۀ نقاش بنام ارمنی، هوناتانیان، به نام های ناقاش، هاکوپ و هوناتان نقاشی شد. در ۱۹۵۴م کلیسای جامع اِجمیادزین، در زمان جاثلیق وازگن اول،[۴] مجدداً مورد بازسازی قرار گرفت و عملیات مرمت در ۱۹۶۵م به اتمام رسید. هم زمان با این مرمت ها، در قسمت زیرین محراب کلیسا، بخش هایی از معبدی که بر دیوارهای آن نقاشی هایی وجود دارد و در مرکز آن آتشکده ای قرار گرفته کشف شد. محققان، بر اساس نوع معماری، بنا را به دوران پادشاهی اورارتو مربوط دانسته اند. کشف این معبد حکایت از آن دارد که در واقع کلیسای جامع اِجمیادزین بر روی بقایــای معبــدی مربوط بـــه دوران قبــل از مسیحیت بنا شده است.

به منظور حفظ و نگه داری آثار و لوازم کلیسا، که به دست نمایندگان کلیسای ارمنی در طی قرون متمادی جمع آوری شده بودند، ساختمانی جهت نگه داری این آثار با نام موزۀ اِجمیادزین با تلاش های جاثلیق وازگن اول و خیران نامی، خانم و آقای مانوکیان ساخته و تجهیز شد. با احداث این بنا امکان نمایش تمامی آثاری که از اقصا نقاط ارمنستان به اِجمیادزین اهدا شده بود، در محلی واحد، فراهم آمد.با در نظر گرفتن این موضوع که ارمنیان در کل دنیا پراکنده شده اند بیشتر نمونه های این مجموعه از کشورهای مختلف جمع آوری و به اِجمیادزین اهدا شده  است. برخی از این اشیاء در واقع به کلیساهای دیگر اهداء شده بودند لیکن زمانی که در معرض خطر و حملۀ دشمن قرار گرفتند به نحوی به اِجمیادزین مقدس منتقل شدند تا در آنجا نگه داری شوند.

مجموعه های ارائه شده در موزۀ اِجمیادزین به گروه های بسیاری تقسیم می شوند که در ادامه به توضیح آنها خواهیم پرداخت. در مجموعۀ اِجمیادزین به جز لوازم و ابزارآلاتی که در مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته اند موارد دیگری نظیر مجموعه سکه ها، نقاشی ها و غیره به نمایش گذاشته شده اند که همگی بخشی از میراث هنری و صنایع دستی ارمنیان هستند که از دوران  مختلف تاریخی به جای مانده اند.

مجموعۀ قلم زنی

ارمنستان یکی از قدیمی ترین مراکزی است که در آن تهیه و کار با ابزارآلات فلزی رایج بوده است. باستان شناسان کوره هایی در مناطق مختلف ارمنستان یافته اند که از آنها برای ذوب فلزات و ساختن لوازم فلزی استفاده می شده. به این موضوع در سنگ نوشت های برجای مانده از آن دوران نیز اشاره شده است.

این صنعت در بین ارمنیان بسیار پیشرفته بوده به طوری که برای تهیۀ لوازم از فلزات گوناگون نظیر آهن، مس، برنز، طلا و نقره استفاده می شده است. نمونه هایی از این هنر و صنعت را می توان در موزۀ اِجمیادزین مشاهده کرد که هر کدام در نوع خود شاهکاری از هنر قلم زنی هستند. عمدۀ لوازم فلزی موجود در مجموعۀ اِجمیادزین به سه گروه زیر تقسیم می شود:

الف) لوازم فلزی ای که در مراسم مذهبی از آنها استفاده می شده مانند پارچ ها، ظروف مخصوص کندر، جام ها، روغن دان ها و غیره.

ب) زیورآلاتی که روحانیان از آنها استفاده می کردند مانند کمربندهای نقره، انگشترها، صلیب های جواهرنشان، تاج ها و عصاها.

ج) لوازمی که برای روشنایی در مراسم مذهبی در داخل کلیسا از آنها استفاده می شده مانند شمع دان ها، لوستر ها، فانوس ها و غیره.

از این مجموعه خوداگِراتس سورپ نشان جعبه ای است نقره ای که تاریخ ساخت آن۱۳۰۰م ثبت شده و در واقع جعبه ای است که در آن تکه ای از چوب صلیبی که حضرت عیسی را بر آن مصلوب کردند نگه داری می شود. برای تزیین جعبه تصویر حضرت عیسی مسیح، که فرشتگان در دو سوی وی قرار گرفته اند، گریگور لوساوریچ و یحیای تعمید دهنده به تصویر کشیده شده اند. در واقع، هنرمند سازندۀ این جعبه به نوعی خواسته تا قدیسان کلیسای ارمنی را کنار دیگر قدیسان کلیسای مسیحی نمایش دهد. همچنین در آن صلیبی جواهرنشان تعبیه شده که نمونه ای بی بدیل از هنر زرگری در قرون وسطا به حساب می آید. سفارش دهندۀ این اثر، یاچی بروشیان است، خاندانی که کلیساها و دیرهای متعددی را در ارمنستان بنا کردند و از بانیان ساخت دانشگاه معروف گلازور[۵] در ارمنستان اند. این اثر هم از نظر تاریخی و هم از نظر هنری بسیار مورد توجه است.

غیر از موارد ذکرشده لوازم دیگری نیز در این مجموعه وجود دارند مانند جلدهای کتاب که از فلزاتی مانند طلا و نقره تهیه شده اند و بر آنها داستان هایی کامل از انجیل حک شده و از لحاظ هنری و نمایش پیش رفت هنر قلم زنی در نزد ارمنیان در نوع خود بی نظیرند.

مجموعۀ منبت کاری

استفاده از چوب نیز از زمان های بسیار دور در بین ارمنیان متداول بوده و به جز لوازمی که برای استفادۀ روزمره از چوب ساخته می شد، پس از قبول مسیحیت به منزلۀ دین رسمی، تهیۀ صلیب هایی از چوب، جلدهایی برای کتاب مقدس و درهای منبت کاری با نقوش بسیار زیبا برای کلیساها نیز رایج شد و در برخی موارد ساختمان های کلیسا را هم از چوب می ساختند. این هنر خصوصاً در قرون وسطا پیش رفت بسیار کرد.

اکثر کلیساهای ارمنیان، در داخل و خارج از ارمنستان، دارای درهای چوبی بسیار زیبایی هستند که هریک از آنها نمونه هایی از هنر منبت کاری به شمار می آیند. در برخی موارد، بر روی درها به جز نقش و نگار داستان هایی از کتاب مقدس منبت کاری شده است. استفاده از چوب در کلیسا ها در ساخت لوازم دیگر نیز مشاهده می شود، خصوصاً، در تهیۀ کمدهایی از چوب که در آنها لوازم کلیسا یا لباس های مخصوص روحانیان نگه داری می شده. در ساخت این کمد ها نجاران هنرمند ارمنی نهایت سلیقۀ خود را به کار برده اند. ساخت مهر هایی با علامت های زیبا و نقوش مذهبی برای نقش انداختن بر روی نان فطیر نیز از دیگر مصنوعات هنرهای چوبی بوده است. در این مجموعه همچنین صلیب هایی از چوب، که برای تزیینشان از سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی استفاده شده، موجود است.

مورد دیگر استفاده از چوب در کلیساها برای ساخت جایگاه مخصوص مقامات بلندمرتبۀ مذهبی است. نمونۀ زیبایی از این جایگاه ها در اِجمیادزین موجود است که از سوی پاپ روم، در ۱۷۲۱م، به جاثلیق ارمنستان هدیه شده است.

یکی دیگر از آثار منبت کاری معروف این مجموعه اثری است به نام هاووتس تار ای پرکیچ سورپ نشان که به سفارش گریگور ماگیستروس آماده و در ۱۰۱۳م، به اِجمیادزین اهداء شده است. این اثر صفحه ای است منبت کاری شده که نمایش دهندۀ تمامی مراحلی است که در آن حضرت عیسی مسیح را از صلیبی که بر آن مصلوب شده به پایین می آورند. نمای صلیب جواهرنشان است و در بالای سر حضرت روح القدس، به صورت کبوتری نمایان و دستی که نمادی از خداوند است مشاهده می شود. افراد پیرامون حضرت بسیار به او نزدیک اند به گونه ای که بدون استفاده از نردبان در حالت درآوردن میخ ها از دست و پای مسیح مصلوب اند. این تابلو، که در نهایت سادگی صحنه ای بسیار دلخراش را به تصویر کشیده، در نوع خود بی نظیر است.

مجموعۀ فرش

اکثر نمونه های فرشی که در گنجینۀ اِجمیادزین نگه داری می شود متعلق به قرن پانزدهم میلادی است که دوران اوج این هنر در ارمنستان است. در این مجموعه، مخصوصاً، فرش ها و کناره هایی که در قرن هجدهم در منطقۀ آرتساخ (قره باغ) بافته شده بسیار چشمگیر است.

مجموعۀ سوزن دوزی

سوزن دوزی در مجموعۀ هنرهای دستی متداول در بین ارمنیان از جایگاهی خاص برخوردار است و مردان و زنان، در کارگاه های خاص و به طور انفرادی، سوزن دوزی می کرده اند. همچنین، در دیرها و مجتمع های مذهبی نیز، این هنر رواج بسیار داشته است. برای سوزن دوزی از نخ های رنگارنگ، نخ های قیمتی یا نیمه قیمتی و نخ هایی از طلا، نقره و مروارید استفاده می شده. این مجموعه نشانگر مهارت استادان سوزن دوز ارمنستان است.

مجموعۀ اشیای سوزن دوزی شده در این موزه به سه گروه تقسیم می شود: گروه اول جلدهایی که برای کتاب های مقدس تهیه شده و انواع مختلف دارد؛ گروه دوم، پرده ها و رومیزی های مورد استفاده در کلیساها، که بر روی آنها داستان هایی از کتاب مقدس و نقوش مذهبی سوزن دوزی شده و بعضاً، در میان آنها سوزن دوزی هایی در مورد مسائل تاریخی و ملی نیز به چشم می خورد؛ و گروه سوم سوزن دوزی بر روی لباس ها و کلاه هایی که روحانیان در مراسم مذهبی از آنها استفاده می کردند. پردۀ سوزن دوزی شده ای که در ۱۷۰۵ ـ ۱۷۱۵م در کلیسای قسطنطنیه تهیه و بعدها به موزۀ اِجمیادزین اهدا شده یکی از قابل توجه ترین نمونه های سوزن دوزی این مجموعه است.

نمونۀ مهم دیگر اثری است به نام تاپوری خاچوار،[۶] پارچه ای سوزن دوزی شده در ۱۴۴۸م. خالق اثر با گلدوزی های بسیار زیبا حضرت مسیح را، که در مسند خود نشسته و در چهار سویش شاگردانش دیده می شوند، به تصویر کشیده است. هنرمند به نوعی حس و حال ملی را نیز در اثر دخالت داده زیرا در کنار یحیای تعمید دهنده گریگور لوساوریچ و تیرداد، پادشاه ارمنستان و دیگر قدیسان کلیسای ارمنی نیز مشاهده می شوند. در گلدوزی این اثر از نخ هایی بسیار ظریف استفاده شده که رنگ ها و هماهنگی بسیاری در آنها دیده می شود.

سوزن دوزی هایی که بر روی لباس ها، پرده ها، رومیزی ها و دیگر موارد موجود در مجموعه صورت گرفته به حدی با ظرافت نقش بسته که بیننده را در نظر اول به اشتباه می اندازد و تشخیص این موضوع را که اثر پیش روی بیننده سوزن دوزی است یا نقاشی مینیاتور مشکل می سازد. موضوع اکثر این سوزن دوزی ها شمایل حضرت مریم و عیسی مسیح بوده است.

مجموعۀ قلم کاری

قلم کاری و چاپ پارچه هنری است که با قالب هایی از چوب درخت گلابی و بلوط و با تهیۀ مهرهایی، بر روی پارچه، صورت می گرفته. این هنر از دیرباز در بین ارمنیان متداول بوده و آنها با تهیۀ قالب هایی با طرح ها و نقش های زیبا پارچه هایی بی مانند خلق کرده اند. ارمنیان برای تهیۀ طرح هایی با رنگ های متنوع تر از قالب های بیشتری استفاده می کردند و رنگ های مورد استفاده برای این قالب ها رنگ هایی طبیعی بود که بر روی پارچه هایی از جنس پشم، پنبه و ابریشم نقش می بست. نمونه های بسیاری از هنر قلم کاری از دیر باز باقی مانده. حتی، در بین صفحات کتاب های خطی، شاهد نمونه هایی از این هنر هستیم که هریک بیانگر خلاقیت استادان و هنرمندان قلم کار است.

از موارد استفادۀ این پارچه های قلم کار پرده های کلیساها بوده. در این مجموعه پرده هایی نیز مربوط به قرن هفدهم میلادی و تهیه شده در مَدرَس(هندوستان) و تفلیس وجود دارد. نقش های این پارچه ها عمدتاً بر گرفته از نقاشی های مینیاتور و دیگر نقوش متداول در بین ارمنیان است.

مجموعۀ مینیاتور و کتاب های خطی

از جمله هنرهای رایج در میان ارمنیان، که خصوصاً در قرون وسطا پیش رفت بسیاری کرد و در قرن های نهم تا دوازدهم میلادی به اوج خود رسید، نقاشی مینیاتور است. در این دوران سبک هایی خاص در بین هنرمندان نقاش رواج پیدا کرد. از میان سبک های متداول نقاشی مینیاتور سبک سیلیسیه و واسپوراکان بسیار مهم اند که اولی حدود دویست سال و دومی تا قرن هجدهم میلادی ادامه پیدا کرد. سبک سیلیسیه به دلیل به تصویر کشیدن پیکره های انسانی و استفاده از رنگ های آبی، قرمز، سبز و طلایی از دیگر سبک ها متمایز شده است.

کتاب های خطی بسیاری در مجموعۀ اِجمیادزین موجود است که عمدتاً به قرن چهاردهم میلادی مربوط اند. قدیمی ترین نمونۀ خطاطی و نقاشی موجود در این مجموعه کتاب مقدس با شمارۀ ۱۹۴ است که در تاریخ ۱۲۹۳م نگاشته و به سبک سیلیسیه نقاشی شده است.نمونه ای دیگر از کتب خطی کتاب مقدسی است با شمارۀ ۹۶ که در تاریخ ۱۳۷۴م نگاشته شده. بنا بر نوشتۀ پایانی اثر این کتاب کاری است از هوانس وُرُدنِتسی و شاگردش، گریگور داتواتسی که هر دو از دانشمندان بنام قرن چهاردهم میلادی اند. تصویری نیز از آنها بر روی جلد طلایی کتاب دیده می شود. این نمونه از لحاظ تاریخی و هنری اثری برگزیده است.

مجموعۀ نقاشی رنگ روغن

از قرن هفدهم میلادی کلیسای اِجمیادزین به یکی از مراکز مهم هنر نقاشی تبدیل شد. بخش عمده ای از نقاشی های دیواری داخل کلیسای اِجمیادزین نیز مربوط به قرن هفدهم میلادی و اثر آراکل داوریژتسی است. نقاشی های دیواری کلیسای جامع اِجمیادزین و بناهای دیگر این مجتمع در زمان جاثلیق های مختلف به تصویر کشیده شده لیکن اهم نقاشی های دیواری اِجمیادزین کار نقاشان خانوادۀ هوناتانیان است. بخش داخلی گنبد کلیسا به دست نقاش نامی، ناقاش هوناتان (۱۶۶۱ـ۱۷۲۲م)، نقاشی شده که در عین حال موسیقی دان و عاشوقی برجسته بود. بخش دیگر نقاشی های دیواری داخل کلیسا نیز به دست پسران وی هاکوپ و هاراطون تصویر شده است.

در میان نقاشی های موجود در گنجینۀ اِجمیادزین، نقاشی هایی از مسروپ ماشتوتس مقدس و ساهاک پارتِو، از قدیسان کلیسای ارمنی، نیز اثر استاد نقاش، استپانوس نرسیسیان ( ۱۸۱۵ـ۱۸۸۴م)، از آثار مهم مجموعه به حساب می آیند.در مجموعۀ نقاشی های موجود در موزه، آثار هنرمندان شهیر ارمنی مانند هوانس آیوازوسکی (۱۸۱۷ـ۱۹۰۰م)، گریگور خانجیان، هاکوپ کوجویان و دیگر نامداران هنر نقاشی ارمنیان نیز به چشم می خورد. نقاشی های مجموعۀ اِجمیادزین طی قرون متوالی جمع آوری شده و در حال حاضر مجموعۀ نقاشی های رنگ  روغن این گنجینه از جایگاهی خاص برخوردار است.

مجموعۀ سکه ها
مجموعه سکه هایی از دوران های بسیار دور از جنس فلزاتی چون طلا، نقره، مس و نیکل در این مجموعه نگه داری می شود که قدیمی ترین آنها به قرن پنجم قبل از میلاد و جدیدترین آنها به عصر حاضر تعلق دارد.

قدیمی ترین سکه های این مجموعه عمدتاً به تمدن روم باستان و دوران هلنیزم مربوط اند که در برخی از شهرهای یونان و آسیای صغیر ضرب شده اند و بر روی آنها نماد های دینی قبل از مسیحیت نقش بسته. در بین این سکه ها، خصوصاً، سکه هایی از دوران اسکندر مقدونی نمونه هایی نادر محسوب می شوند.

در مجموعۀ سکه های گنجینۀ اِجمیادزین سکه هایی نیز از جنس برنز با نوشته های فارسی موجود است. این سکه ها از سوی شاهان صفوی، قاجاریه و افشاریه در ایروان ضرب شده  است. همچنین در این مجموعه سکه هایی با نوشته های فارسی، ضرب شده در قرن هفدهم میلادی، در تفلیس و سکه هایی نقره ای با نوشته هایی به زبان گرجی، ضرب شده در گرجستان، در قرن نوزدهم میلادی، به چشم می خورد. این مجموعه شامل سکه هایی از دوران حکومت عثمانی، تزارهای روسیه و سکه هایی از کشور های اروپایی و امریکایی است که تمامی آنها در واقع بیانگر روابط بین المللی گستردۀ اِجمیادزین با سایر ملل و کشورهای جهان اند.

مجموعۀ صلیب سنگ ها

تهیۀ صلیب سنگ ها یکی از مهم ترین هنرهای ارمنیان بوده که در سرتاسر ارمنستان رواج داشته. شروع پیدایش این هنر به دوران باستان و پیش از میلاد باز می گردد لیکن رواج و شکوفایی آن مربوط به قرون وسطاست. پس از رسمیت یافتن مسیحیت صلیب به منزلۀ نماد این آیین مورد تقدس قرار گرفت. ساخت صلیب از چوب زمینه ساز پیدایش هنری خاص در نزد ارمنیان شد که بعدها به صورت حجاری صلیب بر روی سنگ در آمد و با نام خاچکار یا همان صلیب سنگ معروف شد. این هنر، خصوصاً، در قرون وسطا، در قرن های نهم و دهم میلادی، در میان ارمنیان رواج یافت و زیباترین انواع صلیب سنگ های ساخته شده مربوط به این دوران است. این صلیب سنگ ها حاکی از پیش رفت و تکامل هنر حجاری ارمنیان هستند.

صلیب سنگ ها موارد استفادۀ گوناگونی داشته اند گاه برای ثبت رویدادهای تاریخی و اطلاعات و اتفاقات رخ داده در زمان پیروزی جنگ و به منزلۀ نماد پیروزی ساخته می شدند و گاه پس از ساخت کلیساها، چشمه ها، پل ها و دیگر بناها آنها را در بخشی از بنا جای می دادند و بر روی آنها تاریخ ساخت بنا را ثبت می کردند. گاه نیز پس از تعمیر و مرمت کلیسا ها و دیرها برای مکتوب کردن تاریخ مرمت صلیب سنگی در بخشی از بنا تعبیه می شد لیکن بیشترین مورد استفادۀ صلیب سنگ ها برای سنگ قبر بوده است.

صلیب سنگ بخشی جدایی ناپذیر از هنر حجاری است که ارمنیان با خلق آنها احساسات مذهبی خود را با بهره گیری از نقوش و طرح های بسیار زیبا و اصیل ارمنی و با سلیقه ای بی مانند بیان کرده اند. این هنر به منزلۀ هنری خاص ارمنیان توانسته است جای خود را در میان انواع هنرهای موجود در جهان باز کند. تعدادی از این صلیب سنگ ها از اقصا نقاط ارمنستان جمع آوری و در محوطــۀ کلیسای جامــع اِجمیادزیــن در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

شاید مجموعۀ اِجمیادزین، مانند دیگر مجموعه هایــی کـه در موزه هـا در معرض نمایش گذاشته می شود، به صورتی اصولی و بر اساس ترتیب تاریخی و با اهداف خاص جمع آوری نشده لیکن به دلیل نوع رابطۀ معنوی و مذهبی این مجموعه با ارمنیان، در کل جهان، ارزش بسیاری برای آنان دارد. لازم به ذکر است شمار بسیاری از اشیای موجود در مجموعۀ موزۀ اِجمیادزین هنوز کاملاً از لحاظ علمی مورد بررسی قرار نگرفته و در انتظار محققانی به سر می برد که به تحقیق در خصوص آنها بپردازند.

منبع:

گنج های اِجمیادزین. به سفارش جاثلیق وازگن اول. فنلاند: اربونی، ۱۹۸۴.

پی نوشت ها:

نوشتار حاضر گزیده ای از مجموعه مقالات منتشر شده در کتاب گنج های اجمیازدین است.
از قدیسان کلیسای ارمنی که مسیحیت با تلاش های او، در ۳۰۱م، به منزلۀ دین رسمی ارمنستان پذیرفته شد.
در زبان ارمنی به معنی مکانی است که در آن یگانه فرزند خداوند از آسمان به زمین فرود آمده.
جاثلیق وازگن اول بسیار مورد احترام مردم بود و کارهای بسیاری برای کلیسا انجام داد.
نام دانشگاهی در ارمنستان قرون وسطا (۱۲۹۱ ـ ۱۳۴۰م) و یکی از مراکز مهم علمی آن دوران که دانشمندان بنامی در آن تحصیل کرده اند.
خاچوار پرچمی است مزین به داستان هایی از کتاب مقدس که در مراسم مذهبی از آن استفاده می کنند.