تعیین مبدأ سال نو در کشورهای گوناگون اساس و بنیانی خاص و متمایز دارد. گاه واقعه ای تاریخی یا اسطوره ای، گاه واقعه ای دینی، گاه تأسیس یک مقر حکومتی (مرکز یا شهر اصلی) و … مبدأ تاریخ یک ملت تلقی شده. ارمنستان نیز به منزله سرزمینی تاریخی و کهن از گذشته تا به امروز تقویم های متنوعی داشته است. تقویم خورشیدی از جمله تقویم هایی بوده که در دوره های مختلف در ارمنستان کاربردی ویژه داشته. از آنجا که خورشید جزء خدایان اصلی ارمنیان باستان محسوب می شده استفاده از این تقویم نیز توجیه پذیر است. در مورد تقویم قمری هنوز برای ما مشخص نیست که آیا این نوع تقویم نیز در ارمنستان کاربرد داشته است یا خیر اما به یقین محاسبه حرکات متناوب ماه به دور زمین کار چندان مشکلی نبوده. احتمال داده می شود که تقویم کهن ارمنی هزاران سال پیش تدوین و تثبیت شده باشد که بر اساس آن روز اول سال اعتدال بهاری ( تساوی روز و شب)، برابر ۲۱ مارس؛ یعنی، اول فروردین بوده است. این تقویم خورشیدی تقویمی ثابت نبوده و بر اساس آن تاریخ و روز جشن ها در طی سال به آرامی تغییر می یافتند (با تناوب۱۴۶۱ سال) زیرا یک سال حقیقی خورشیدی تقریباً یک ربع روز از ۳۶۵ روز بیشتر است (۱۴۶۱= ۰٫۲۵ : ۳۶۵٫۲۵).

ستاره شناسان کاراهونج(۲) از ۷٬۵۰۰ سال پیش به این موضوع پی برده بودند و می  دانستند که برای داشتن تقویمی ثابت، که در آن تاریخ جشن ها تغییر نیابد و متناسب با حرکت خورشید باشد، می بایست هر ۴ سال یک بار ۱ روز به این تقویم بیفزایند. با این محاسبات تقویمی ثابت در رصدخانه کاراهونج تدوین شد که مطابق آن روز اول سال از اعتدال بهاری (۲۱ مارس) و ساعت ۶ صبح یا بعد از ظهر شروع می شد. به این ترتیب، یک دوره۱۴۶۱ ساله یک دوره ارمنی نامیده شد. ارمنیان طی ۵٬۰۰۰ سال (تا قرن نوزدهم میلادی) به طور هم زمان از دو تقویم ثابت و متحرک استفاده می کردند و نحوه استفاده از این تقویم را به ملل دیگر نیز آموخته بودند.

گاه شماری ساده و منظم، تقسیم بندی ۳۰ روزه ماه ها، وجود ۵ روز اضافی در آخر سال، نام گذاری روزهای ماه، انتساب هر ماه و هر روز به ایزدی خاص، گرفتن جشن در روزهایی که نام آن روز با نام ماه یکی می شده، نام گذاری روز نوزدهم ماه نخست به نام همان ماه، نگه داشتن کبیسه مخصوصاً از سوی روحانیان و وجود دوره۱۴۶۱ ساله همگی تشابهاتی در گاه شماری های ارمنی، ایرانی و مصری هستند که نشان دهنده نزدیکی و قرابت فرهنگی این ملل باستانی اند.

بدون شک، استفاده از تقویم ثابت راحت تر و مناسب تر بوده است. یولیوس قیصر در ۴۶ق م تغییراتی در گاه شماری مصری ایجاد کرد. او با احتساب سال های کبیسه (یعنی اضافه شدن ۱ روز به سال در هر ۴ سال یک بار) به این نتیجه رسید که ۱ سال به ۳۶۵ روز و ۶ ساعت یا ۳۶۵ و ۴/۱ روز می رسد و مطابق تقویم یولیانی ۱ سال ۱۱ دقیقه و ۱۴ ثانیه از سال حقیقی طولانی تر است. این تفاوت در ۴۰۰ سال حدوداً به ۳ روز می رسید. او این نوع گاه شماری را وارد اروپا کرد. این تقویم اکنون به نام گاه شماری کهن یا تقویم یولیانی معروف است. ارمنستان این گاه شماری یولیانی را در ۱۲۲م (زمان پادشاهی آرداشس دوم) پذیرفت. بعدها، در ۱۵۸۲م، گریگور سوم، پاپ روم، تقویمی را که امروز در بیشترکشورها رایج است و تقویم گریگوری نامیده می شود معمول ساخت.

گاه شماری اصلی ارمنی یا گاه شماری هایک

گاه شماری دیگری که در ارمنستان مورد استفاده بوده گاه شماری اصلی ارمنی است که در۲۴۹۲ق م به فرمان هایک، پادشاه ارمنستان، ملقب به کِسار(۳)معمول شد.

همان گونه که موسی خورنی(مورخ قرن پنجم میلادی) در کتاب تاریخ خود شرح می دهد پس از آنکه هایک، پادشاه ارمنی، بر بِل و سپاه او، که به هدف تسخیر و تصاحب سرزمین هایک از بابل به سوی ارمنستان گسیل شده بودند، پیروز شد فرمان داد تا همه ساله روز این پیروزی را گرامی بدارند. او نام  ماه ها را نیز به اسم پسران و دختران خود نام گذاری کرد.

تاریخ ۲۴۹۲ق م را عالیشان، مورخ ارمنی قرن نوزدهم میلادی، بازسازی کرده است. سال نو (روز اول ماه ناواسارد در گاه شماری ارمنی) در تاریخ۴۲۸میلادی مطابق گاه شماری متحرک خورشیدی ارمنی با ۲۳ اوتِ گاه شماری یولیانی (یا ۱۱ اوت مطابق گاه شماری کنونی یا گریگوری) یکسان و برابر است. عالیشان با استناد به این دلایل و با در نظر گرفتن دوران ۱۴۶۰ ساله ارمنی چنین محاسبه کرد:

۲۴۹۲= ۱۴۶۰+۱۰۳۲= ۴۲۸-۱۴۶۰

او تأکید دارد که تاریخ ۲۴۹۲ق م را نویسندگان کلاسیک مانند آفریکانوس(۴) و اوسبیوس(۵) نیز به منزله تاریخ کشته شدن بِل تأیید کرده اند.

گاه شماری اصلی ارمنی شامل ۱۲ ماه و هر ماه نیز شامل۳۰ روز است؛ یعنی، ۳۶۰ روز به اضافه ۵ روز اضافی (احتمالاً برای جشن گرفتن سال نو یا مطابق گاه شماری اصلی ارمنی۶ روز اضافی در هر ۴ سال یک بار). ماه ها، روزهای ماه و اوقات شبانه روز با اسامی ارمنی نام گذاری شده اند. در جدول زیر، اسامی ماه ها را بر اساس گاه شماری اصلی ارمنی آورده ایم و آنها را با گاه شماری کنونی مطابقت داده ایم:

جدول۱ مطابقت گاه شماری اصلی ارمنی با گاه شماری کنونی

ترتیب – ماه ها – نام ماه ها – تعداد روزها – برابربا
اول ناواسارد (دختر هایک )(۱) ۳۰ ۱۱ اوت ـ ۹ سپتامبر
دوم هُری (دختر هایک ) (۲) ۳۰ ۱۰سپـتامـبر ـ ۹ اکتـبر
سوم ساهمی (دختر هایک ) (۳) ۳۰ ۱۰ اکـتبـر ـ ۸ نـوامـبر
چهارم تره (پسر هایک ) (۴) ۳۰ ۹ نـوامـبر ـ ۸ دسـامـبر
پنجم کاقوتس (پسر هایک )(۵) ۳۰ ۹ دسـامـبر ـ ۷ ژانـویه
ششم آراتز (پسر هایک )(۶) ۳۰ ۸ ژانـویـه ـ ۶ فــوریـه
هفتم مهکان (دختر هایک )(۷) ۳۰ ۷ فــوریـه ـ ۸ مـارس
هشتم آرِگ (دختر هایک )(۸) ۳۰ ۹ مــارس ـ ۷ آوریــل
نهم آهکان (اسمی کهن )(۹) ۳۰ ۸ آوریــل ـ ۷ مــه
دهم مارِری (دختر هایک )(۱۰) ۳۰ ۸ مــه ـ ۶ ژوئــن
یازدهم مارگاتس (دختر هایک )(۱۱) ۳۰ ۷ ژوئـن ـ ۶ ژوئـیه
دوازدهم هروتیتس (پسر هایک )(۱۲) ۳۰ ۷ ژوئـیه ـ ۵ اوت
سیزدهم آولیاتس (۱۳) ۵ ۶ اوت ـ ۱۰ اوت
1- navasard
2- hori
3- sahmi
4- treh
5- kaghots
6- aratz
7- mehekan
8- areg
9- ahekan
10- mareri
11- margats
12- hrotits
13- aveliats

هر یک از روزهای این ۵ روز اضافی با اسامی سیارات مهم آن زمان نام گذاری شده اند. در گاه شماری اصلی و ثابت ارمنی، ۱روز اضافی (در هر۴ سال یک بار) در سال کبیسه به ماه مهکان اضافه می شده است. روزهای ماه ها نیز با اسامی کوه های مقدس و معابد خورشید و خدایان نام گذاری می شد. این اسامی به ترتیب از روز اول تا سی ام عبارت بودند از:

آرگ(۶) ۲. هراند(۷) ۳. آرام(۸)
مارگار(۹) ۵. آهرانک(۱۰) ۶. مازدق(۱۱)
آستغیک(۱۲) ۸. میهر(۱۳) ۹. دزوپابِر(۱۴)
مورتس(۱۵) ۱۱. یِرزکان(۱۶) ۱۲. آنی(۱۷)
پارکار(۱۸) ۱۴. واناتور(۱۹) ۱۵. آرامازد(۲۰)
مانی(۲۱) ۱۷. آساک(۲۲) ۱۸. ماسیس(۲۳)
آناهید(۲۴) ۲۰. آراگاتس(۲۵) ۲۱. گرگور(۲۶)
کُردویک(۲۷) ۲۳. تزماک(۲۸) ۲۴. لوسناک(۲۹)
تسرون(۳۰) ۲۶. نپات(۳۱) ۲۷. واهاگن(۳۲)
سیس(۳۳) ۲۹.واراگ(۳۴) ۳۰. گیشراوار(۳۵)
بر اساس این تقویم روزها از ساعت ۶ صبح شروع می شد و اوقات شبانه روز نیز دارای اسامی ای ارمنی بودند (جدول ۲ و ۳):

جدول ۲ اسامی اوقات روز در گاه شماری اصلی ارمنی

ترتیب – ساعت – نام ساعت – به معنای
۱ ۷-۶ آیگ(۱) بامداد، اول صبح و سحرگاه
۲ ۸-۷ تسایگ(۲) زمان قبل از فرارسیدن صبح
۳ ۹-۸ زُراتسییال(۳) نیرومند و پُرزور
۴ ۱۰-۹ جاراگایتیال(۴) دارای پرتو و تابش نور
۵ ۱۱-۱۰ شاراوِقیال(۵) طلوع خورشید، شعاع و تابش نور
۶ ۱۲-۱۱ یِرکراتِس(۶) بیننده زمین
۷ ۱۳-۱۲ شانتارکوق(۷) صاعقه افکن
۸ ۱۴-۱۳ هراکات(۸) ریزش قطرات آتش، آتش ریزان
۹ ۱۵-۱۴ هورتاپیال(۹) ریزش آتش
۱۰ ۱۶-۱۵ تاقانتیال(۱۰) پوسته و لایه نازک
۱۱ ۱۷-۱۶ آراگُت(۱۱) با شتاب و عجله، شتابان
۱۲ ۱۸-۱۷ آرپُق(۱۲) خورشید تابنده
1- ayg
2- tsayg
3- zoratsyal
4- charagayatyal
5- sharaveghy
6- yerkrates
7- shantarkogh
8- hrakat
9- hurtapyal
10- taghantyal
11- Aragot
12- Arpogh

جدول ۳ اسامی اوقات شب در گاه شماری اصلی ارمنی

ترتیب – ساعت – نام ساعت – به معنای
۱ ۱۹-۱۸ خاواراک(۱) تاریک و ظلمانی
۲ ۲۰-۱۹ آغجاموقج(۲) گرگ و میش
۳ ۲۱-۲۰ متاتسیال(۳) شب و تاریکی
۴ ۲۲-۲۱ شاهاوت(۴) ـــــــ
۵ ۲۳-۲۲ کاماوت(۵) ـــــــ
۶ ۲۴-۲۳ باواکان(۶) کافی و بس
۷ ۱-۰ خوتاپیال(۷) ـــــــ
۸ ۲-۱ گیزاک(۸) ـــــــ
۹ ۳-۲ لوساکن(۹) چشم های نورانی یا چشمه نورانی
۱۰ ۴-۳ آراوُد(۱۰) صبح و بامداد
۱۱ ۵-۴ لوساپایل(۱۱) درخشندگی و تابش (نور درخشان)
۱۲ ۶-۵ پایلاتزو(۱۲) نام سیاره مرکوری(مریخ) اما در معنای تحت اللفظی به معنی برق زننده
1- Khavarak
2- Aghjamoughj
3- Mtatsyal
4- Shahavot
5- Kamavot
6- Bavakan
7- khotapyal
8- gizak
9- lusakn
10- aravot
11- lusapayl
12- paylatzu

در نزدیکی شهر ساناهین، در ارمنستان، تقویم ـ کمربندی از اسامی ۷ روز هفته، که متعلق به ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد است، یافت شده است. در این تقویم، اسامی روزهای هفته با نام های کهن ارمنی و نیز به نام خورشید، ماه و پنج سیاره نام گذاری شده اند:

جدول ۴ مطابقت اسامی روزهای هفته در تقویمی متعلق به

۲۰۰۰ سال پیش با تقویم ایرانی، انگلیسی و ارمنی

روزهای هفته در تقویم امروزی ایرانی روزهای هفته در تقویم امروزی انگلیسی روزهای هفته در تقویم ارمنی اسامی سیارات
یکشنبه sunday arev sun
دوشنبه monday lucin moon
سه شنبه tuesday hrat mars
چهارشنبه wednesday paylatzu mercury
پنجشنبه thursday lusntag jupiter
جمعه friday arusiak venus
شنبه saturday yerevak saturn
بسیار جالب است که دو روز اول هفته به زبان انگلیسی ساندِی و ماندِی کاملاً با نام های ارمنی آن آرِو (خورشید) و لوسین (ماه) مطابقت دارند.

گاه شماری اصلی ارمنی تا به امروز نیز در ارمنستان معمول و رایج است. بسیاری از مردم سال نوی باستانی(۱۱اوت) را نیز جشن می گیرند و هنوز فرمان ۲۴۹۲ سال پیش از میلاد هایک را از یاد نبرده اند.

پس از پذیرش مسیحیت در ارمنستان، علاوه بر گاه شماری اصلی ارمنیگاه شماری های دیگری نیز مورد استفاده قرار گرفتند، مانند تاریخ بزرگ ارمنی ، که از ۱۱ ژوئیه ۵۵۲م شروع می شود، تقویم کلیسایی و تقویم ثابت دانشمند ارمنی، هوهانس ایماستاسِر،(۳۶) که از ۱۰۸۵م شروع می شود و بر اساس آن سال نو ( اول ماه ناواسارد) طبق گاه شماری یولیانی ۱۱اوت برگزار می شده است.

۱۱ اوت ۲۰۰۸م مصادف بود با سالگرد ۴۵۰۰ سالگی این گاه شماری کهن. گاه شماری اصلی ارمنی یکی از گاه شماری های دقیق و کهن دنیاست که امیدواریم با مداخله سازمان های بین المللی اصالت و ارزش آن در بسیاری از جوامع یادآوری شود.