در قرن نوزدهم میلادی، با تصویب قانون اساسی در ترکیۀ عثمانی(۱۸۶۳م)،[۱] ارمنیان ارمنستان غربی،[۲] با وجود ممنوعیت ها و محدودیت های بی شمار، در صدد تنظیم اساسنامه ای درون قومی به منظور احیای حیات ملی خود برآمدند. کاملاً مشخص است که دریافت مجوز تأسیس مراکز آموزشی ـ فرهنگی برای ارمنیان ساکن در حکومت عثمانی کاری آسان نبوده و مشکلات بسیاری به همراه داشته است.

اولین کودکستان ارمنیان، بین ۱۸۸۸ ـ ۱۸۸۹م، در روستای گاته (محله ای در استانبول)، به دست گایانه ماداکیان، مربی آموزش و تربیت کودکان، که از ارمنستان شرقی به استانبول آمده بود، پایه گذاری و با همت و پشتکار او در اندک زمانی مراکز آموزشی مشابه و متعددی در نقاط مختلف استانبول، ارمنستان غربی و برخی استان های ارمنی نشین ترکیۀ عثمانی احداث شد.

از آغاز قرن بیستم میلادی، ابتدا در مراکز استان ها و سپس در روستاها، در کنار تمامی مدارس متعلق به ارمنیان، کودکستان ها نیز فعالیت خود را آغاز کردند که در آنها به کودکان پنج تا هفت ساله به صورت مختلط آموزش داده می شد؛ برای مثال، در خاربرد، از ابتدای قرن بیستم، کودکستان ها جزء جدایی ناپذیر مدارس و نظام آموزشی محسوب می شدند. مربیان این مراکز از دانش آموختگان رشتۀ آموزش و تربیت کودکان، از آموزشگاه های دخترانۀ سمبادیان، مِزره و کالج یپراد بودند. در آن زمان حتی از سوی مدیریت کل آموزش و پرورش ملی ارمنیان، شورای آموزشی، گواهی نامه هایی معتبر و مخصوص به مدیران برتر کودکستان ها اهدا می شد.

تصویب قانون اساسی شور و هیجان فراوانی در میان ارمنیان ساکن ارمنستان غربی ایجاد کرد و این امکان را فراهم آورد تا رشد و بالندگی نظام آموزشی به واقعه ای کاملاً ویژه تبدیل شود و ارمنیان شهامت بیشتری در تشکیل و گسترش چنین مراکز آموزشی ای پیدا کنند. در این زمینه، همکاری ها و کمک های برخی از سازمان ها و انجمن های آموزشی ـ فرهنگی بسیار چشمگیر بوده است. این نهادها به دست جوانان متجدد تشکیل می شدند و هدف بنیادی آنها همانا ساخت کودکستان ها، مدارس و گسترش دانش، معرفت و روشنگری در استان های ارمنی نشین حکومت عثمانی بود. برخی از این انجمن ها عبارت اند از:

انجمن جان نثار،[۳] در استانبول

انجمن سنکریمیان ،[۴] در سباستیا، سیواس کنونی

انجمن های سمباتیان و روح پرور،[۵] در خاربرد

انجمن جان نثار ، در حُسینیک

انجمن های دوستدار علم[۶] و دوستدار ملت،[۷] در مِزره(جنوب خاربرد)

انجمن وارتانیان ، آموزشگاه آراراتیان و مدرسه دوست شرقی،[۸] در چمشکازاگ[۹] (شمال خاربرد)

انجمن های آرزینان، دوستدار علم، دوستدار مطالعه و سیساکان، در ارزروم

انجمن دوستدار علم، در بروسا یا بورسا(در جنوب شرقی دریای مرمره)

در ساخت مراکز آموزشی و مدارس باید به کمک های مالی هیئت های مبلغان مسیحی خارجی نیز اشاره کرد. این هیئت ها در بدو ورود خود به ترکیه دست به ساخت تعداد زیادی کودکستان، مراکز پیش دبستانی و مدارس به صورت مختلط زدند و با این کار برای خانواده های ارمنی ساکن آن مناطق حق انتخاب بیشتری ایجاد کردند.

اگرچه در خصوص تعداد کودکستان ها در حکومت عثمانی تحقیق و آمار دقیقی برجای نمانده اما با دانستن این مطلب که بیشتر این کودکستان ها در کنار مراکز پیش دبستانی و مدارس فعالیت داشتند می توان نتیجه گرفت که رقم قابل توجهی (حدود صد کودکستان) را به خوداختصاص داده اند.