اشاره

گردشگری پدیده ای اجتماعی و اقتصادی است که نقش آن را در دنیای مدرن امروز نمی توان نادیده ‏گرفت.‏ از منظر اقتصادی گردشگری صنعتی عظیم و رو به رشد است که بسیاری از کشورها برای پیشرفت ‏اقتصادی و حل مسائل توسعه ای خود جایگاه ویژه ای برای آن قائل هستند.‏

برای نشان دادن بزرگی و روند رو به رشد این صنعت جهانی کافی است نگاهی گذرا به آمار و ارقام مربوط ‏به گردشگران طی شش دهۀ اخیر بیندازیم که از ۲۵ میلیون نفر در ۱۹۵۰م به ۱/۰۸۷ میلیارد نفر در ۲۰۱۳م رسیده است. از هر یازده شغل در دنیا یک شغل مربوط به گردشگری است. این ‏صنعت تقریباً ۹٪ از سهم تولید ناخالص داخلی کشورها را به خود اختصاص داده است. طبق پیش بینی های ‏سازمان جهانی جهانگردی تا ۲۰۳۰م شمار گردشگران در دنیا به ۱/۸ میلیارد نفر خواهد رسید ‏‏(تقریباً ۳٪ افزایش در سال).‏

گردشگری در نظام اقتصادی کشورها در زمرۀ صادرات یک کشور محسوب می شود چراکه صنعتی ارزآور است. ‏در ۲۰۱۳م، سهم گردشگری در حجم صادرات جهانی ۱/۴ تریلیون دلار بوده؛یعنی، ۶٪ ‏صادرات جهانی از محل گردشگری است.‏

جدول ۱ : روند رو به افزایش گردشگران بین المللی در نیمۀ دوم قرن گذشته تاکنون در طی سالیان ‏مختلف

سال (میلادی)‏ —- تعداد گردشگر بین المللی
۱۹۵۰ – ۲۵ میلیون نفر
۱۹۸۰ – ۲۷۸ میلیون نفر
۱۹۹۵ – ۵۲۸ میلیون نفر
۲۰۱۳ – ۱/۰۸۷ میلیارد نفر
۲۰۲۰ – ۱/۶۰۲ میلیارد نفر
۲۰۳۰ – ۱/۸ میلیارد نفر

نظام گردشگری نظامی متشکل از سه عنصر اصلی گردشگر (میهمان)، جامعه بومی (میزبان) و ‏واسطه ها (افراد یا نهادهایی که در تسهیل گردشگری فعالیت دارند، از قبیل تأمین کنندگان مراکز اقامتی، ‏حمل و نقل و غیره) است. همۀ این عناصر با یکدیگر در تقابل و ارتباط هستند اما مهم ترین بخش این نظام، ‏تقابل دو عنصر گردشگر و جامعۀ محلی است که سبب رشد و شکوفایی ذهنی، شناختی و ادراکی دو ‏طرف می شود و این خود به معنای برآورده شدن عالی ترین نیاز بشری یعنی خود شکوفایی و خودشناسی است. ‏تقابل دو عنصر میهمان و میزبان سبب ایجاد تصویر جامع تری از یکدیگر می شود.‏

گردشگری فرهنگی[۲] نوعی از گردشگری است که از طریق آن یک گردشگر به درکی عمیق از فرهنگ ‏مردمان دیگر دست می یابد. گردشگری فرهنگی تأکید بر بازدید از جوامع یا مناطقی دارد که دارای آداب و ‏رسوم، هنر و آیین های اجتماعی خاصی هستند که با آداب و رسوم و فرهنگ گردشگر متفاوت است و بازدید از آنها تجربه و درک عمیق فرهنگی برای گردشگر به ارمغان می آورد.‏

گردشگری فرهنگی این امکان را فراهم می سازد تا جوامع محلی، فرهنگ ها، خرده فرهنگ ها و اقلیت ها ‏در یک جامعۀ بزرگ تر بتوانند ارزش های فرهنگی خود را به دیگران معرفی کنند. در دنیای امروز، ‏گردشگری فرصتی برای درک متقابل و رابطه با اقوام، فرهنگ ها و هویت هاست. گردشگری فرهنگی دلیلی ‏برای نگهداری از میراث فرهنگی به جای مانده از پیشینیان نیز هست.‏

گردشگری قومی یا گردشگری اقوام[۳] نوعی از گردشگری فرهنگی است که از طریق آن، جامعۀ بومی هنر، ‏مذهب، آیین و ارزش های فرهنگی و تاریخی خود را در معرض دید دیگران قرار می دهد و طی آن گردشگر با همۀ این ‏عناصر تقابل پیدا می کند، به کسب آگاهی و تجربه های جدید می پردازد، شناخت وی از مقصد مورد بازدید، ‏فرهنگ، خرده فرهنگ ها، ارزش ها و دیگر عناصر جامعۀ میزبان افزایش می یابد و تصویری جامع تر و ‏شفاف تر از مقصد در ذهن او شکل می گیرد.‏

تأکید مستقیم گردشگری قومی بر روی مردمانی است که فرهنگ آنان متمایز از فرهنگ حاکم جامعۀ ‏میزبان است و این منحصر به فرد بودن خود عاملی برای جذب گردشگر است. با گردشگری ‏قومی گردشگر وضعیت و فضای فرهنگی خاصی را در درون یک جامعۀ بزرگ تر تجربه می کند.‏

در بازدید از کلیسای وانک ارمنیان جلفا به غیر از تجربۀ بازدید از یک میراث فرهنگی، توسعه و تأثیر عوامل مربوط به گردشگری فرهنگی و قومی که از آن سخن رفت، برای آن دسته از ‏گردشگران مذهبی نیز که گرایش های مذهبی در آنان قوی تر است تجربۀ منحصر به فرد دیگری نیز رخ می دهد و آن بازدید از یک مکان مذهبی متعلق به ‏مسیحیان در یک کشور اسلامی است.‏

کلیسای وانک اصفهان با قدمت تاریخی و ارزش فرهنگی و هنری خود و به منزلۀ یک مکان مذهبی ‏جاذبه ای است که در هیچ یک از کشورهای اسلامی نمی توان مشابه آن را یافت و شاید جاذبۀ یگانه ای ‏از این دست باشد.‏

تصویر یا انگارۀ مقصد گردشگری[۴]

امروزه هزاران مقصد گردشگری (شهرها، موزه ها، تفریح گاه های ساحلی و غیره) وجود دارد که همگی در ‏رقابت با یکدیگر هستند تا خود را به جهانیان بشناسانند و گردشگران را به سوی خود جلب کنند. پژوهشگران، ‏بازاریاب ها و برنامه ریزان کلان گردشگری یک مقصد یا یک کشور می کوشند تا تصویری مثبت و متمایز از ‏مقصد خود در ذهن گردشگران ایجاد کنند. نشان دادن سواحل زیبا، بناهای تاریخی باشکوه و فعالیت های ‏هیجان انگیز در مقصد در هنگام تبلیغات و فعالیت های پیشبردی فروش (ساخت فیلم، تهیۀ بروشور و غیره) ‏همگی به منظور ایجاد تصویری مثبت و قوی در ذهن گردشگر برنامه ریزی و اجرا می شود. [۵] در این دنیای رقابتی، همه می کوشند تا تصویری منحصر به فرد از مقصد خود به جهانیان ارائه ‏دهند. اما این تصویر چیست و چگونه شکل می گیرد؟

هر گردشگری پیش از بازدید از یک مقصد یا یک کشور تصویری از آن را در ذهن خود ترسیم می کند. ‏تصویر یا انگارۀ یک مقصد گردشگری یکی از مهم ترین عوامل جذب گردشگر به شمار می آید. در یک ‏تعریف کلی، صاحب نظران گردشگری تصویر از یک مقصد را مجموعۀ باورها و برداشت هایی می دانند که ‏یک فرد از یک مکان دارد. تصویر متأثر از جغرافیا، تاریخ، فرهنگ، هنر، اشخاص سرشناس و دیگر ‏ویژگی های آن منطقه است. این تصویر می تواند مربوط به ویژگی های خاص از آن مقصد باشد، جاذبه ای منحصر ‏به فرد که تنها در آن مقصد هست و در هیچ مکان دیگری یافت نمی شود مانند دیوار چین یا تخت ‏جمشید در ایران که سبب شکل گیری تصویری از ایران یا چین در ذهن می شود و یا می تواند ‏متأثر از ویژگی های عمومی آن مقصد باشد از قبیل آب و هوا، وضعیت حمل و نقل و غیره.‏

تصاویر اولیه از یک کشور یا یک مقصد ابتدا از طریق کتاب های تاریخ و جغرافیا، در زمان تحصیل در مدرسه، به دست می آید و ‏سپس، رسانه ها تصاویر بیشتری ارائه می دهند و در مراحل پیشرفته تر، خود کشورها از طریق تبلیغات می کوشند تا تصویر مثبتی از کشور خود در ذهن افراد ایجاد  کنندکه ‏این تصویر سبب ایجاد حالت های عاطفی یا ادراکی در ذهن می شود و این مسئله تأثیر فراوانی بر فرآیند ‏تصمیم گیری و انتخاب مقصد دارد.

تصویر ایران، اصفهان و جلفای نو اصفهان

سابقۀ تاریخی ایران، میراث های فرهنگی بی شمار، سنت ها، ویژگی های طبیعی، تنوع اقلیمی و وجود اقوام ‏مختلف در این سرزمین عواملی هستند که قابلیت ایجاد تصویر مثبت و به تبع آن جذب گردشگر به ایران را ‏داشته و دارند.‏

اهمیت شهر اصفهان، جلفای نو اصفهان و کلیسای وانک به اندازه ای است که بیشتر دانشنامه های ‏شناخته شدۀ جهانی مدخلی را به آنها اختصاص داده اند. سیاحان و ایران شناسان معروفی همچون ‏شاردن[۶] و تاورنیه[۷] در بخش هایی از سفرنامه های خود دربارۀ اصفهان، جلفای ارمنیان، اهمیت این ‏جامعه و شکوه کلیسای وانک نوشته اند. این بخش از جامعۀ اصفهان یعنی جلفای ‏ارمنیان و زندگی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بناهای آنان از جمله کلیسای وانک از دیرباز مورد توجه ‏بازدیدکنندگان خارجی بوده و یکی از عوامل جذب گردشگر به این شهر به حساب میآمده است. اهمیت جلفای نو اصفهان و کلیسای وانک امروز نیز به اندازه ای است که گردشگران آن را جزو هشت ‏جاذبۀ مهم اصفهان تلقی می کنند. [۸] جاذبه های اصلی اصفهان از نظر گردشگران، که در بازدیدهای خود برای آن ‏اولویت قائل هستند، عبارت است از: میدان نقش جهان، مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام، کاخ عالی قاپو، کاخ ‏چهلستون، سی و سه پل، پل خواجو و کلیسای وانک. دیگر جاذبه های این شهر جزو اولویت های بعدی محسوب می شوند.‏ در اصفهان، تقریباً سی ‏جاذبۀ گردشگری وجود دارد.‏

کلیسای وانک ارمنیان اصفهان نماد هویتی یک ملت با پشتوانۀ تاریخی چهارصد سال است. گردشگر از ‏طریق بازدید از این نماد با تاریخ و فرهنگ یک قوم آشنا می شود و از این طریق تصویر جامع تری از ‏اصفهان و ایران در ذهن وی شکل می گیرد.‏

جلفای نو اصفهان منطقه ای است تاریخی واقع در جنوب غربی زاینده رود، منطقه ای که یادگار باشکوه ‏عصر صفوی و شاهد عینی همزیستی مسالمت آمیز و احترام متقابل ایرانیان و ارمنیان است، محله ای با ‏کلیسای ماندگار وانک که مانند نگینی در کنار آثار باشکوه دیگری چون مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام، ‏چهلستون و … به گنجینۀ میراث فرهنگی اصفهان جلوه ای خاص بخشیده است.‏

وجود جلفای نو، با کلیساهای متعدد و در رأس آن کلیسای وانک و از همه مهم تر درهم تنیدگی این ‏عناصر قومی ارمنی با ساخت جامعۀ بومی اصفهان و دیگر بناهای تاریخی این شهر بافتی متمایز به این ‏شهر بخشیده است همچنین، این همزیستی مسالمت آمیز سبب ایجاد تصویری مثبت، خوشایند و متمایز ‏از اصفهان در میان شهرهای تاریخی جهان و ایران در بین گردشگران و در جهان می شود.‏

جدول۲ : تعداد گردشگران بین المللی در سطح جهان، گردشگران ورودی به ایران، و تعداد بازدیدکنندگان از ‏کلیسای وانک[۹]

سال (میلادی)‏ — تعداد گردشگران ‏بین المللی در ‏جهان* — تعداد گردشگران ‏‏ ورودی به ‏ایران* — تعداد گردشگران ‏ خارجی ‏اصفهان — تعداد ‏بازدیدکنندگان از ‏کلیسای وانک***
۲۰۱۱ – ۹۹۵ میلیون‏ – ۳٬۳۵۴٬۰۰۰ – **** – خارجی: ۱۳٬۵۰۰‏ – ایرانی: ۱۰۳٬۹۲۸‏
۲۰۱۲ – یک میلیارد و ۳۵ میلیون‏ – ۳٬۳۸۴٬۰۰۰ – **** – خارجی: ۱۸٬۲۰۰‏ – ایرانی: ۲۰۶٬۰۴۰‏
۲۰۱۳ – یک میلیارد و ۸۷ میلیون‏ – ۵٬۳۰۰٬۰۰۰ – ۵۰ هزار آمار غیر رسمی خارجی: ۲۵٬۸۰۰‏ – ایرانی: ۲۲۵٬۵۶۸‏
۲۰۱۴ – ۷۸۱ میلیون تا ‏اوت ۲۰۱۴م/ ‏شش ماهۀ اول۱۳۹۳ش‏ – بیش از ۵ میلیون** ‏‏(طبق آمار غیر ‏رسمی) – ۱۱۰هزار** تا ‏اوت ۲۰۱۴م/ ‏شش ماهۀ اول۱۳۹۳ش – خارجی: ۱۴٬۸۶۱‏ – ایرانی: ۱۶۸٬۰۲۴

لازم به ذکر است که تقریباً دو سوم گردشگران وارد شده به ایران را گردشگران مذهبی تشکیل می دهند که از کشورهای اسلامی منطقه به ایران سفر می کنند و مقصد عمدۀ این گردشگران شهرهای مقدس مشهد و قم است و یک سوم دیگر گردشگران وارد شده گردشگرانی هستند که با اهداف درمانی، تجاری و ورزشی (به خصوص اسکی) و طبیعت گردی وارد ایران می شوند که تعداد آنها نسبت به دیگر گروه ها کمتر است (در این زمینه هنوز آمار دقیق و موثقی در دست نیست).