جایگاه جغرافیایی

کلیسای تاریخی استپانوس قدیس[۱]، در کنارۀ جنوبی رود ارس، در حدود ۱۶ کیلومتری باختر شهر مرزی جلفا، در درّۀ سرسبز و خرم درّّه شام (داراشامب)، در دامنۀ رشته کوه‌های ماقار­ت بنا شده است [۲]و ۴۵۰ متر مربع مساحت دارد. در حدود ۴ کیلومتری آن، روستای ویران شدۀ درّّه شام، در دهستان گِچلَراتِ بخش پلدشتِ شهرستان ماکو که در گذشته ارمنی‌نشین بوده است وجود دارد و تنها، کلیسای آجری آن، متعلق به سده های ۱۶-۱۷م و گورستان تاریخی آن برجای مانده است.

در میانۀ درّۀ سرسبز درّه شام، طاق و درونگاه (ورودی) محوطۀ کلیسا، که بیش از چهار متر پهنا دارد، نمایان است. درون محوطه از درختان گوناگون پوشیده شده است. در باختر محوطه، کمی بلند تر از کف درونگاه، استخر بزرگی وجود دارد. در کرانۀ جنوبی استخر، تپۀ پر درختی قرار گرفته که در خاور آن، ناوسنگی آسیابی کهن دیده می شود. چشمۀ صاف و زلالی نیز در پای آسیاب جریان دارد که آب آن به استخر می ریزد[۳].

نام
این کلیسا به نام‌های دیر یا صومعۀ استپانوس، استپانوس قدیس، وانکِ [۴]استپانوس قدیس، وانک ماقارت، سن استپانوس، سنت استفانوس،… معروف است؛ ارمنیان آن را «سورپ استپانوس ناخاوِکا» می‌نامند.

نام کلیسا از نام نخستین شهید مسیحیت، استپانوسِ قدیس گرفته شده است؛ صحنۀ سنگسار شدن قدیس شهید در ضلع خاوری کلیسا، به صورت حجاری برجسته دیده می‌شود. واژۀ ارمنی ناخاوِکا به معنی نخستین شاهدِ مسیحیت است[۵].

وانکِ استپانوس قدیس، چون در دامنۀ رشته کوه‌های ماقارت قرارگرفته، به وانکِِ ماقارت نیز شهرت یافته است[۶].

تاریخ بنا
تاریخ بنای کلیسایِِ استپانوس قدیس بدرستی مشخص نیست. بیشتر پژوهشگران، تاریخ بنای آن را سده های هفتم تا نهم میلادی دانسته اند. بعضی نیز گفته اند که دیرین سند، مربوط به سال ۶۴۹ م است که از وجود دیری در این ناحیه آگاهی می‌دهد[۷]. بعضی‌ها بدون توجه به رویدادهای تاریخی و پیشینه دگرگونی ِ شیوۀ معماری، بنای آن را در نخستین سده‌های میلادی دانسته اند. شماری نیز، چون تاورنیه، زمان بنای کلیسا را به میانۀ دوران صفوی نسبت داده اند. بعضی بر این باورند که این کلیسا متعلق به سدۀ هشتم ه.ق است، در صورتی که نشانه‌های تاریخی، شیوۀ بنا، مصالح ساختمانی، تزیینات هنری،… همه گواهی می‌دهند که بنایِ کلیسای استپانوس قدیس، همانند و همزمان با کلیساهایی چون آختامار و تادئوس به وجود آمده است (سده های چهارم تا ششم هجری یا دهم تا دوازدهم میلادی)[۸].

بر پایۀ روایت های مذهبی مسیحی، این دیر را بارتولمۀ قدیس که یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) بود پی نهاده است[۹]، ولی مسلم است که این کلیسا از سدۀ دهم میلادی به بعد، به صورت کنونی ساخته شده است.جاثلیق (کاتولیکوس) خاچیک، رهبر دینی ارمنیان، در سال ۹۷۶م، اسقفِِ اعظم بابکِِن را به سرپرستی وانکِِ استپانوس قدیس برگزید. او با هزینۀ آشوت باگراتونی (Ashot Bagratuni) پادشاه ارمنستان، کلیسایی در محوطۀ وانک بنا کرد.

هریپسیمه (Hripsime) دختر آشوت باگراتونی، در سال۹۸۱م، شهرک آستاپات (Astapat) را خریداری و وقف وانکِ استپانوس کرد.هاکوب جوقایی (Hakob Jughayetsi) که طی سال‌های۱۶۳۳-۱۶۵۵م، در زمان شاه عباس دوم صفوی (۱۶۴۲-۱۶۶۷م)، خلیفۀ اعظمِ وانکِ استپانوس بود، در۱۶۴۳م به تجدید بنا و بازسازی کلیسا پرداخت و در ۱۶۵۵م آن را به پایان رساند.

شادروان هایک عجمیان، دانشمند ارمنی، گفته است: «به احتمال قوی، ساختمان اصلی کلیسا به دنبال خسارت‌های ناشی از زلزله، در زمان سلطنت شاه عباس دوم مرمت و بازسازی شده است»[۱۰]. در سال های۱۶۸۲-۱۶۹۱م نیز کلیسا تعمیر و بازسازی شد. چهارمین بار، بازسازی آن به دستور عباس میرزای قاجار، نایب السلطنه، در سال۱۸۲۶م اجرا شد[۱۱]. عباس میرزا در۱۸۳۰م/ ۱۲۴۶ه.ق، روستای درّه شام را به سیصد تومان از محبعلی بیگ نخجوانی خریداری کرد و در آمد آن را به وانکِ استپانوس و اُجاق دانیال وقف کرد. به همین مناسبت کتیبه ای به خط نستعلیق، بر روی سنگ آهکی سرخ رنگ کنده شده و بالای درِ ورودی کلیسا نصب گردیده است[۱۲].

جایگاه فرهنگی
کلیسای استپانوس قدیس در دژی استوار قرار گرفته است و به مجموعۀ بناهای موجود در این دژ، وانکِ استپانوس قدیس می‌گویند. این وانک، همانند دیگر وانک‌های ارمنیان، محل اجتماع طلاب، خطاطان و خوشنویسان، نقاشان، تذهیب کاران، نویسندگان، فلاسفه، تاریخنگاران و دانشمندان بود. شمار زیادی خوشنویس و خطاط، در این وانک به بازنویسی کتاب‌ها می‌پرداختند و نقاشان و تذهیب کاران، با هنر خود، بر زیبایی کتابها می‌افزودند. هم اکنون شمار زیادی کتاب که در این کلیسا بازنویسی شده است، در کتابخانه‌های جمهوری ارمنستان و دیگر مراکز کتب خطی ارمنی نگاهداری می شود[۱۳].

برج و بارو
حصار سنگی بلندی که محوطه کلیسا را فرا گرفته، در حقیقت برج و بارویی است بلند و استوار، همانند دژهای سده‌های میانه، با هفت برج بلند و پنج پشت بندِ نیمه استوانه‌ای در گوشه‌های جنوبی، باختری و شمالی مجموعه[۱۴].

دروازۀ بارو که در میانۀ دیوار باختری ایجاد شده است و حدود یک و نیم متر پهنا و دو و نیم متر بلندی دارد، درِ چوبیِ آهنکوبی شده‌ای است، به شیوۀ دروازۀ دژهای دوران صفوی و قاجار. پایه های دو طرف و طاق جناغی بالای دروازه، همه از سنگ آهکیِ سرخ حجاری شده ساخته شده است. نقش برجسته ای از حضرت مریم عذرا و کودکی حضرت عیسی (ع) بر پیشانی طاقنما کنده شده است. این دروازه به دالان تاریکی باز می‌شود که از جنوب به دیر، از شمال به کلیسا و از خاور به اصطبل و انبار علوفه راه دارد. هر سه بخش در سطحی بالاتر از دالان قرار گرفته اند.

برای رسیدن به کلیسا، بایستی راهرو باریکی را پشت سرگذاشت و چند پله بالا رفت و گام در صحن کلیسا نهاد[۱۵].

ساختمان کلیسا
۶- ۱. سبک معماری

کلیسای استپانوس قدیس، همانند سایر کلیساهای ارمنیان، در جهت خاوری- باختری ساخته شده و سبک معماری آن آمیزهای است از شیوه‌های معماری اورارتو، اشکانی و رومی که به شیوۀ ارمنی نیز مشهور است[۱۶].

بعضی از دست اندرکاران معماری نیز بر این باورند، که معماری کلیسای استپانوس، آمیزهای از سبک رومی باستان و ایرانی است[۱۷].

۶- ۲. نمازخانه

نمازخانۀ کلیسا، در بخش شمالی، بر روی زمینی به درازای ۲۱ و پهنای ۱۶ متر ساخته شده است و به اندازۀ یک بنای سه طبقه بلندی دارد. درِ ورودی آن به پهنای یک متر و نیم و بلندی کمتر از دو متر و نیم، در میانۀ ضلع باختری جاسازی شده است. این در که منبت کاری جالبی دارد، با ده ها گُل و ستارۀ هشت پر که در درونِ خانه های هشت گوشۀ هماهنگ قرار گرفته‌اند، تزیین شده است. این درِ منبت کاری شده، اثر هنرمندان ارمنی شهر آگولیسِ(Agulis) نخجوان است که در حدود دویست سال پیش به کلیسای استپانوس قدیس پیشکش شده است. مقرنس‌کاری سردر و نقش برجسته های بالا و پایین آن به اندازه‌های مناسب و ماهرانه طرح شده است و از شاهکارهای هنری جهان به شمار می‌رود. این زیبایی ویژۀ مقرنسکاری طاق و تزیینات طاقنماهای جناغی درونگاه نیست، بلکه در تمامی طاقنماهای تو در توی دیوار های باختری، پایه ها و نیم ستون‌ها، سرستون‌ها، کلاف ها، زنجیرها و تزیینات درون و بیرون آن ها نیز، این هنر آشکار است[۱۸].

صدها سنگ نبشتۀ ارمنی در بنا دیده می‌شود. همچنین نقش برجسته‌های حواریون، قدیسان و فرشتگان بر پیشانی طاقنماهای پهلوهای شانزده گانۀ منشوری که پاطاق گنبدِ زیبای نمازخانۀ کلیسا به شمار می رود، کنده کاری شده است.

پوشش گنبد، چتری و به صورت هرمِ سنگی سی و دو پهلویی است که برروی قاعده‌ای به شکل یک ستارۀ شانزده پر قرارگرفته است. در دوسوی هر یک از پهلوهای شانزده گانۀ پاطاق، بر روی پایۀ خوش طرحی، ستونی، شامل سه نیمستون ظریفِ کنار هم، بالا آمده است و در بلندیِ حدود یک متر، هر سه، دور ستون بلند تر نازکی پیچیده و نیمستون پیچی زیبایی را ایجاد کرده است که در دو متر و نیمی، به سرستون خوش نقشی ختم میشود. زنجیرۀ پهنی که طاق جناغی طاقنماها را به وجود می‌آورد، بر روی این سرستون‌ها قرار گرفته است. این زنجیره‌ها، پاطاق منشوری گنبد را به دو بخش طاقنماها و بالاتر از آنها تقسیم می کنند. در درون طاقنماها، یک در میان، پنجرهای کار گذاشته شده که طاق هلالی تو در تویی دارد. بالاتر از پنجره، در درون قابی چهار گوش، تصویر یکی از حواریون مجسم شده و در بالای آن ستارۀ هشت پری به طور برجسته کنده شده و در درون هر ستاره چهار گل صلیبی طرح گردیده است. طاقنماهای بدون پنجره را تنها نقش برجستۀ یکی از قدیسان و صلیبی که درون ترنجی قرار گرفته زینت می‌دهند.

در بخش بالاتر از طاقنماها، بر روی سرستون‌ها، تصویر یک فرشته و در بین فرشتگان، زیر گوشه‌های بالاییِ دامنۀ گنبدِ چتری، طرح یک صلیب، و در دو سوی صلیب، دو ستاره یا گل هشت پر دارای نقش برجسته کار گذاشته شده است. این صلیب‌ها، درون قاب‌های چهار گوش قرار گرفته اند و بالای هرقاب، مرغی نشسته است. بر روی هر یک از گوشه های بر آمدۀ دامنۀ گنبد، به جای ناودان، مجسمۀ تمام گرد کلۀ گاو، قوچ یا بزی نهاده شده است که آب برف و باران از دهان آن ها به زمین می ریزد.

در مرکز گنبد یک صلیب بلند نصب گردیده است و در پای گنبد، بر روی چهار گوشۀ بام نمازخانه، چهار مجسمۀ کوچک گاو وجود دارد.

درون معبد، طرح صلیب دارد و شامل زیر ایوان، نمازخانه و محراب است. ایوان بر روی دو ستون و دونیم ستون سنگی قرار دارد. نمازخانه در زیر گنبد چتری قرار گرفته است. گوشه‌های مقرنس پا طاق گنبد، تصویرهایی همانند نقاشی‌های مذهبی سدۀ شانزدهم و هفدهم میلادی دارند[۱۹].

محراب در خاور معبد قرار گرفته و ۹۶ سانتیمتر بلند تر از کف نمازخانه است[۲۰]. پوشش کف محراب و ازارۀ دیوارهای آن از سنگ مرمر است و بالای ازاره ها را هفت طاقنمای جناغی دو طبقه تزیین کرده است.

تزیینات و حجاری‌های درون معبد، شامل مقرنسکاری‌های پا طاق گنبد چتری کلیسا و نقاشی‌های بخش درونی گنبد است که شیوۀ ایرانی دارند و همچنین سه نمازگاه سنگی انفرادی است که هریک، چهارطاقِ حجاری شدۀ خوش طرحی است که حدود سه متر بلندی دارد و کلاهک هرمی آن بر روی چهار ستون ظریف قرار دارد. از این نمازگاه ها، یکی در میانۀ محراب و دو تای دیگر در پهلوهای شمالی و جنوبی نمازخانۀ بزرگ، برابر یکدیگر قرار دارند. هرسه نمازگاه به شکل مربع و سطح آن ها سی سانتیمتر بلند تر از محلی است که در آن قرار گرفته اند[۲۰].

۶- ۳. اجاق دانیال

اجاق دانیال، تالاری است پیوسته به دیوار شمالی کلیسا که شش متر پهنا و حدود بیست متر درازا دارد و دارای بخش‌های اجاق، تالار اجتماع و محل غسل تعمید است. اجاق به وسیلۀ دیواری از تالار جدا شده است. تالار اجتماع در وسط قرار دارد و محل غسل تعمید که در انتهای خاوری تالار قرار گرفته، سکوی بلندی است که میز سنگی غسل تعمید در میانۀ آن نهاده شده است. اجاق دانیال به نام دانیالِ قدیس است که در سال۴۱۰ م در سوریه متولد شد و پس از هشتاد سال ریاضت و عبادت، در کرانۀ فرات در روستای «سیمسات» درگذشت.

۶- ۴. برجِ ناقوس

برج ناقوس کلیسا، ساختمانی سه طبقه است که در بخش جنوبی کلیسا بنا شده است. این برج بر روی ایوان دو طبقه‌ای، پیوسته به دیوار جنوبی کلیسا قرار دارد. این گنبد به شکل هرم هشت گوشه‌ای است که بر روی هشت ستون استوانه‌ای قرار دارد.

ستون‌ها همه از سنگ سرخ کلیسا و دارای سرستون‌های خوش طرحی هستند. پیشانی طاق‌های واقع در بین ستون ها یا پاطاق گنبد برج، با نقش برجستۀ فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گُل هشت پر زینت یافته است[۲۲].

نقش برجسته ها
بر چهار دیوار بیرونی کلیسا، نقش برجسته‌های بسیار زیبایی دیده می‌شود. بر نمای خاوری کلیسا، سنگسار کردن استپانوس قدیس، بر نمای باختری، مصلوب شدن حضرت مسیح (ع)، بر نمای شمالی، عروج حضرت مسیح (ع) و بر نمای جنوبی، کودکی حضرت مسیح (ع) در حالی که در آغوش حضرت مریم قرار دارد، دیده می شود[۲۳].

تمامی سنگ های به کار رفته در نمای بیرونی کلیسا، از سنگ های توف و یک در میان از سنگ‌های مرمرین به رنگ سفید، زرد و آجری قرمز است.

اگر راه ارتباطی مناسبی برای این وانک ایجاد شود، این بنای تاریخی بسیار زیبا، می تواند در جلب گردشگران ایرانی و خارجی مؤثر واقع شود[۲۴].