مقدمه

کتیبه های پیر غار فارسان، در نزدیکی شهرکرد، از این نظر مهم اند که در آنها به اجمال شرحی از وقایع دوران ‏مشروطیت بر روی دیوارۀ آبشار پیر غار، در منطقۀ میزدج بختیاری، که ملک شخصی ‏بوده،حک شده است. این وقایع از امضای فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین شاه قاجار تا پایان شورش دوم سالارالدولۀ قاجار و شکست ‏و تبعید وی به پاریس را دربر می گیرد. کتیبۀ پیرغار به دستور یکی از سران ایل بختیاری به نام خسرو خان سردار ظفر (‏‏۱۲۴۰ـ ۱۳۱۲ش)، فرزند حسین قلی خان ایلخانی و برادر کوچک تر سردار ‏اسعد بختیاری و صمصام‌السلطنه، از مشروطه خواهان، نگاشته شده است.[۱] در این کتیبه، به نقش سردار یپرم خان نیز اشاره شده است (کتیبۀ دوم ابتدای ‏سطر۷). یپرم خان فرمانده مجاهدانی بود که از تهران برای خواباندن غائلۀ سالارالدوله به ساوه آمده بودند. نخستین ‏بار محمد حسن رجائی زفره ای بخشی از این کتیبه را در مجلۀ وحید ‏معرفی کرد[۲] اما در این معرفی به بخش دوم کتیبه، که نام یپرم خان ارمنی نیز در آن آمده، اشاره ای نشده بود. ‏

موقعیت جغرافیایی

کتیبه های پیر غار فارسان، معروف به کتیبه های مشروطیت، در روستای ده چشمه در ‏حدود پنج کیلومتری شهرستان فارسان و حدود چهل کیلومتری شهرکرد، بر دیواره ای صخره ای، درکنار ‏آبشار فصلی پیر غار حک شده اند (شکل۱و۲). این چهار کتیبه را بر اساس تاریخ وقوع رخدادهای ‏مشروطه از راست به چپ بر روی دیوارۀ آهکی تراشیده اند. کتیبۀ اول دربارۀ آغاز مشروطیت تا شکست سالار الدوله در ساوه است که به دستور حاجی ‏خسروخان‌سردار‌ظفر نگاشته شده. دو کتیبۀ دیگر که ‏به نسب ایلخانان بختیاری پرداخته اند، به دستور سردار اسعد بختیاری حک شده اند. کتیبۀ چهارم نیز دربارۀ فرمان لغو القاب و عناوین به دستور مجلس شورای ملی در ۱۳۰۴ش است.‏

این کتیبه ها به خط نستعلیق و شکسته حجاری شده اند. با توجه به متن کتیبۀ سوم و دو بیت شعر که در ‏ابتدای آن آمده است احتمالاً این کتیبه ها بر روی کتیبه های قدیمی تری حجاری شده که آنها را برای ایجاد این کتیبه ها صاف ‏کرده اند.‏

متـن کتیبـۀ اول

کتیبه ای را که به دستور سردار ظفر بر پیشانی پیر غار حک کرده اند به علت کمبود جا در دو بخش نوشته اند. بخش اول در سمت راست و بخش دوم و پایانی کتیبه در سمت چپ نوشته شده است. به علت ‏آهکی بودن صخره و همچنین، قرار داشتن در معرض رطوبت خوردگی هایی در صخره ایجاد و ‏سبب جدا افتادن برخی از کلمات از یکدیگر شده. متن کتیبه چنین است: [۳]

«چنین گوید حاجی‌خسروخان‌سردار‌ظفردر سنۀ ۱۳۲۴ آزادی‌خواهان ایرانی از مقام سلطنت تقاضای ‏مشروطه نمودند. مظفرالدین‌شاه‌قاجار طاب‌ثراه حکم مشروطیت را دستخط و بعد از اندک زمانی به ‏رحمت ایزدی پیوست. محمد‌علی‌شاه بر سریر سلطنت برآمد در آنوقت بنده در خدمت برادر والاتبارم ‏حاجی علیقلیخان‌سرداراسعد فرنگستان رفته چهار ماه در آنجا بودیم. بواسطۀ بیمرحمتی محمد‌علی‌شاه ‏اغتشاش در بختیاری فراهم که بنده از مراجعت و کمک بصمصام‌السلطنه که ئیلخانی بود مجبور شده از ‏پاریس بمسکو از مسکو سیزده روزه بختیاری رسیدم. بحمد‌الله با بنی اعمام صلح و پس از یکسال ‏محمد‌علی‌شاه پارلمان را بمبارده نموده و از بختیاری امداد خواست این بنده باتفاق امیر‌مفخم و سردار جنگ و ‏سردار‌اشجع با چهار‌صد سوار طهران رفتیم. هیجان از تمام ایران رفع مگر آذر‌بایجان خصوصاً تبریز که با ‏کمال قدرت مقاومت کردند‌. دومرتبه سوار بختیاری احضار و با سوار طهران رفتیم ولی قصد ما بر ‏طرفداری ملت بود‌. اینموقع در اصفهان و گیلان هم انقلاب و شورش حادث شد ‌… صمصام‌السلطنه در ‏اصفهان و لنجان‌، سپهدار در رشت‌، سردار‌اسعد هنوز در فرنگستان و با مشروطیون در لندن و پاریس ‏اجماع داشتند‌. این اوقات از راه جنوب هندوستان حرکت کرده محمره آمده و از محمره بختیاری وارد ‏شدند.‏ من بنده هم اصفهان و بختیاری آمده سوار زیادی بکمک ملیون تهیه دیده سردار‌اسعد با یکهزار سوار ‏بطهران حرکت. سپهدار هم از رشت عازم …»‏.

متـن کتیبـۀ دوم (ادامۀ کتیبۀ اول):‏

«در طهران پس از جنگ زیاد داخل شهر شدند. محمد‌علی‌شاه در شمیران بودند. همینقدر که طهران اشغال ‏گردید بسفارت روس پناهنده شد ولیعهد را که اعلیحضرت ‌سلطان ‌احمدشاه سلطان حالیه ایران خلدالله ‏ملکه است سردار‌اسعد و سپهدار و ملّیون بر تخت سلطنت نشانیده عضدالملک را بسمت نیابت ‏سلطنت منتخب نمودند. پس از یکسال عضدالملک ‌قاجار مرحوم و ناصرالملک‌ همدانی را بجای آنمرحوم بر گماشته‌. در سنه ‏‏۱۳۲۹ محمد‌علی‌شاه که از طرف دولتین با مواجب زیاد در روسیه اقامت داشت از طرف استر‌آباد و ‏سالارالدوله برادرشان از کردستان و کرمانشاهان با ئیلات زیاد برای پایتخت هجوم کردند در آن عصر با ملت ‏غیر از امین و ئیل بختیاری کسی همراه نبود و به تصویب پارلمان و نایب‌‌السلطنه‌، خوانین از بختیاری با سه ‏هزار سوار برای جلوگیری محمد‌علی‌شاه و سالارالدوله حرکت.‏ امیر‌مفخم و مرتضی‌قلیخان حکمران لرستان بودند هجوم سالارالدوله چون قریب بیست هزار سوار و پیاده همراه داشت آنها را از لرستان عقب نشانید پس از جنگ خونین و تلفات زیاد عراق آمدند ‏این بنده مامور نظم عراق و کرمانشاهان کردستان بودم بقشون آنها ملحق همگی تا قم عقب رفتیم بعد از ‏آنکه سوار بختیاری و مجاهدین محمد‌علی‌شاه را شکست دادند و فرار نمود و سردار ارشد بدست سوار ‏بختیاری دستگیر و تیر باران شد مامور جنگ سالارالدوله شدند که از دو طرف جلوگیری نمائیم از این ‏طرف این بنده و سردار جنگ با یکهزار‌ و‌ سیصد سوار بختیاری و از طهران سردار‌ محتشم و سردار‌ بهادر ‏و مسیو یفرم‌خان ‌ارمنی با یکهزار‌ و ‌سیصد سوار بختیاری و مجاهد بودند در ساوه ملاقات با همدیگر ‏دست داد بخواست خدا سالارالدوله را شکست فاحشی دادیم که با تلفات بسیاری بلرستان فرار نمود ما ‏هم تا همدان او را تعاقب کردیم.‏ بعد از جنگ دیگر‌، چنان شکست خورد که بکلی تاب مقاومت نکرده کرمانشاهان رفت. درین بین از ‏طرف دولت امپراطوری روس الیتماتومی شد که برای ایران خطر عظیم داشت ناچار نایب‌السلطنه قبول ‏نموده. در آنوقت صمصام‌السلطنه رئیس‌الوزرا بود‌. محمد‌علی‌شاه مجدداً روسیه رفته و اردوی بختیاری ‏متفرق گردید‌. بنده مامور اصفهان شدم بعد از یکسال حکومت اصفهان فرنگستان رفتم هشت‌ماه آنجا ‏ماندم با ناصرالملک نایب‌السلطنه بایران آمدم. یکسال بیکار ابتدا بحکومت یزد و بعد بحکومت کرمان ‏منتخب گردیدم. یکسال و نیم کرمان بودم جنگ اروپ شروع دولت عثمانی نیز داخل جنگ شد دامنه ‏جنگ بایران نیز کشیده شد و تا‌کنون هم که اواخر سنه ۱۳۳۴ است پس از مدتی آتش جنگ در اغلب ‏اروپ و نقاط ایران مشتعل و قشون روس و عثمانی در همدان تا نزدیک قزوین مشغول جنگ میباشند ‏خوانین هم صمصام‌السلطنه‌ و سردار‌اسعد و سردار‌جنگ و سردار ‌بهادر در طهران‌، این بنده با سایر خوانین ‏در چهار محال منتظر حوادث روزگار میباشم».‏

متن کتیبۀ سوم (نسب نامۀ ایلخانان بختیاری):

این کتیبه به دستور سردار اسعد بختیاری نوشته شده است.

شنیدم که جمشید فرخ سرشت به سرچشمه برروی سنگی نوشت

در این چشمه چون مابسی دم زدند برفـتنـد تا چـشم بـر هـم زدنـد

چنین گوید که حاجی علیقلی خان سردار اسعد بن حسینقلیخان ایلخانی بن جعفرقلیخان بن حبیب ‏الله خان بن ابدالخان بن علی صالحخان بن عبدالخلیل آقا بن خسروآقا بن غالب آقا بن حیدر که اجداد ‏من همه وقت بریاست طایفه هفت لنگ بختیاری برقرار بودند تازمان پدرم حسینقلی خان ایلخانی که ‏طوایف چهار لنگ و جوانکی گرمسیر و سردسیر و فلارد ضمیمۀ حکومت او شدند.درسنه ۱۲۹۹ مرحوم ‏برادر ارشدم اسفندیار خان سردار اسعد دراصفهان شش سال محبوس ماند و حکومت بختیاری و مضافات ‏بااعمام گرامم بود. بعد از شش سال برادرم مرخص و به منصب سردار اسعد منصوب شد. چند سال با ‏اعمام و بنی اعمام دشمن و جنگهای خون ریز کردیم عاقبت صلح کرده متحد شدیم. تاکنون، که سنه ‏‏۱۳۲۳ و سال دهم جلوس اعلیحضرت مظفرالدین شاه قاجار خلدالله ملکه میباشد با وجود وفات چهار ‏نفر از بزرگان بکمال اتحاد مشغول ریاست هستیم.از ثمر اتحاد براملاک موروثی افزودیم. الان سه ربع ‏چهار محال و تمام رام هرمز، زیدون و حومه بهبهان، املاک زیادی از عربستان، چندین قریه از بربرود ‏،چندین قریه از لنجان و سمیرم ملک زرخرید این خانواده است. از چهارمحال ناحیه میزدج وچند قریه ‏دیگر ملکی من وگرامی برادرم حاجی خسرو خان سالار ارفع ‏ است امید که اولاد واحفاد ما اتحاد را از دست ‏ندهند» (شکل۵).‏

در انتهای این کتیبه نوشته شده : «درتاریخ هفتم محرم ۱۳۲۶، مطابق اول میزان، مرحوم سردار اسعد در طهران ‏برحمت ایزدی پیوست».‏ در پایین کتیبه نیز فرمان لغو شدن القاب در ۱۳۰۴ ش به امر مجلس شورای ملی را حجاری ‏کرده اند (شکل۶).‏