پناهندگی ارامنه باکو به گیلان

واکاوی یک کتاب

رضا نوزاد

متن سخنرانی رضا نوزاد در شب رونمایی کتاب پناهندگی ارامنه باکو به گیلان

پناهندگی سیاسی و کوچ‌های دسته‌جمعی به خاطر نجات خود و فرزندان، قدمتی طولانی دارد، جریانی که این روزها کشورهای مختلف به کرات با آن درگیرند و به صورت معضلی در آمده است که نمونه‌های فراوانی را می‌توان از آن برشمرد. چون قصد تطویل کلام ندارم از آن رد شده و به کتاب ارزشمندی که دوستان عزیز مهندس روبرت واهانیان و مهندس مسعود حقانی به ترجمه‌اش مبادرت ورزیده و امروز شاهد رونمایی آن خواهیم بود می‌پردازم.

کتاب (پناهندگی ارامنه باکو به گیلان) با حجم اندک، دارای مفاهیم و مطالب جالبی است که باید بیش از این‌ها مورد کنکاش قرار گیرد. کتاب، گزارشی دقیق از بیش از ۱۰۰ سال پیش است که می‌باید و می‌تواند سرمشق گزارش‌نویسی‌های امروزه باشد.

از یاد نبریم که نسل‌کشی ارامنه توسط حکومت ترک‌های جوان عثمانی در آوریل ۱۹۱۵م به وقوع پیوست. با حمله حکومت عثمانی به باکو در ۱۹۱۸م، ارامنه این شهر، به مقاومتی ۴ ماهه دست زدند و با شکست مقاومت و بیم تکرار حادثه فجیع عثمانی و قتل‌عام دوباره ارامنه، عده‌ای به ایران کوچیدند، این کتاب گزارشی دقیق از این پناه‌جویان و آوارگان در گیلان است. گزارش فوق را کمیته آوارگان رشت جهت شورای ملی ارامنه باکو و خلیفه‌گری ارامنه و جواب‌گویی به دخل و خرج‌های مدت فوق و برطرف کردن شک و شبهه‌ها و ارائه به تمام ارمنیان جهان، در ۴۶ صفحه تهیه و پس از مدتی در ۱۹۱۹م در ۱۰۰۰ نسخه در باکو چاپ شد که به علت ناآرامی‌های منطقه اکثر نسخه‌ها در زیرزمین ساختمان خلیفه‌گری باکو، قبل از پخش از بین رفتند و خوشبختانه از معدود نسخ باقی‌مانده، یک نسخه هم به دست ارمنی‌برار ما، مهندس واهانیان، رسید.

این گزارش در ۱۸بند تنظیم شده که از آغاز کار کمیته شروع و به اقامت‌گاه‌های جمعی و خانه‌های استیجاری، بیمارستان و پزشک، شرایط بهداشتی، آشپزخانه، کودکان یتیم، هیئت حل اختلاف، کارگشایی، مذاکره با مقامات محلی، انتظامات، کمک انگلیسی‌ها، نیازمندی‌ها، منابع مالی، جلسات، کمک هزینه‌ها، اسامی فوت‌شدگان، مسئله گورستان و سخن پایانی پرداخته که هر بند حاوی اطلاعات ارزشمندی است. در بند مذاکرات با مقامات محلی، از همراهی و همگامی میرزا کوچک خان جنگلی و حسن نیت وی در کاهش آلام آوارگان تقدیر شده. منابع مالی کمیته با ۲۰ صفحه بیشترین حجم کتاب را به خود اختصاص داده و به دقیق‌ترین حالت ممکن، کوچک‌ترین مداخل و هزینه‌ها را نیز ضمیمه کرده است. در حالی که امروزه دکل‌های بزرگ نفتی و … ناپدید می‌شوند و هیچ کس پاسخگو نیست، در فهرست، اسامی ۳۵۰ تن از فوت‌شدگان، از کودک یک‌ساله تا سالمند ۷۵ ساله با نام و تاریخ فوت و سن و محل تولد، مشخص و فهرست شده. در بند مسئله گورستان، از خرید زمین‌های اطراف (ارمنی‌بولاغ رشت) جهت تکمیل گورستان، به علت اشباع سخن رفته و در انتها نویسنده سپاس خود را نثار ملتی کرده که قومی را که به آنها پناه آورده در زیر آسمان ایران مهربانانه و با مهمان‌نوازی پذیرا شدند.

یکی از نکات مهم کتاب فوق، نقش منفی انگلیس است، با توجه به اینکه انگلیسی‌ها در آغاز قول همه نوع همکاری را داده بودند اما با ورود کشتی‌ها به انزلی، اجازه پیاده شدن پناه‌جویان را نمی‌دادند، پناه‌جویانی که مدت‌ها بر عرشه کشتی‌ها سرگردان و با گرسنگی و انواع بیماری‌ها درگیر بودند، که این مطلب به طور کامل در پیوست شماره ۲ آمده است و این مسئله با نظر مساعد میرزا کوچک خان برطرف شد، در این گزارش از میرزا با عنوان حاکم کل گیلان نام برده شده و بنا به نوشته گزارش: وی تمام توان خود را در همراهی و کمک به آوارگان به کار برد.

با پایان گزارش، محققان گرامی لازم دیده‌اند که توضیحاتی در مورد بعضی افراد و مکان‌ها و … را جهت خواننده ناآشنا روشن نمایند که بسیار روشنی‌بخش است.

کتاب دارای ۵ پیوست است؛ پیوست نخست، با کنکاش محققان و مترجمان گرامی، (گزارش الحاقی کمیته فراریان ارامنه به رشت)، در آرشیو مدرسه ارامنه رشت یافت شد و از بوته فراموشی به‌در آمد، گزارشی که در چاپخانه اتحاد رشت و به زبان ارمنی، در ۱۹۲۲ به چاپ رسیده بود و بیلان کار کمیته را پس از گزارش چاپی، تا ژوئیه ۱۹۲۰م،که کمیته هنوز پابرجا بود، ارائه می‌دهد، پیوستی که روشنگر بسیاری از مطالب است.

پیوست دوم مقاله‌ (سقوط باکو و مهاجرت ارمنیان به ایران)، برگرفته از مجله پیمان است که به شرح ماجرا از باکو تا بازگشت آوارگان به وطن پرداخته است.

پیوست سوم گوشه‌ای از خاطرات خاچاطورمیناسیان در روزنامه آلیک، از اعضای کمیته گیلان است که برای چاره‌جویی و دریافت مجوز پیاده کردن پناه‌جویان به نزد میرزا کوچک خان رفتند.

پیوست چهارم، راپورت کفیل حکومت گیلان به وزارت داخله و پاسخ آن وزارتخانه است که پناه‌جویان را با نامردی تمام افرادی آدم‌کش و شرارت‌طلب معرفی می‌کند.

در نهایت نامه میرزا کوچک خان به کمیته مهاجران ارامنه انزلی پیوست شده. و سرانجام، تصاویری از مهاجرت، مدرسه ارامنه، افراد دخیل، اعلان‌های برگزاری مراسم جشن به نفع آوارگان و مهر کمیته آمده است.

اسناد، همیشه بازنمایی وقایع و در جهت تکمیل تاریخ است، تاریخی که شاید به عمد یا به سهو به فراموشی سپرده شده و یا به پاراگراف کوچکی از کنارش رد شده باشند، بازیافت و ترجمه گزارش اصلی و الحاقی فوق یکی دیگر از برگ‌های ناگفته تاریخ سرزمین‌مان را بازگشوده و اینک می‌توانیم این رویداد را نیز فصلی مهم در تاریخ‌مان بدانیم، فصلی که تاکنون به آن پرداخته نشده بود.

و سخن آخر اینکه، ورود و اقامت چند ماهه پناه‌جویان فوق، اتفاق مهمی است که در زمان اوج نهضت جنگل به وقوع پیوست و بزرگان تاریخ‌نویسی این دوره چون ابراهیم فخرایی و محمدعلی گیلک که خود در متن وقایع نهضت جنگل دستی داشتند، بدون اشاره‌ای به آن، از کنارش رد شدند، انگار تعمد و قصدی در کار بود که این اتفاق ثبت نشود. ورود بیش از ۲۰٬۰۰۰ نفر و اقامت چند ماهه‌شان در گیلان، اتفاق کوچکی نیست که از دید تاریخ‌نگاران و منشی میرزا کوچک خان دور مانده باشد.

در انتها سپاس خود را نثار مهندس واهانیان و مهندس حقانی می‌نمایم که گوشه کوچکی از تاریخ سرزمین‌مان را روشن کرده‌اند، عزیزانی که با صرف وقت بسیار و کنکاش فراوان و با عشقی که به گیلان و ایران دارند، این هدیه ارزشمند را به جامعه تحویل داده‌اند و سپاس خود را تقدیم انتشارات ایلیا می‌نمایم که در این وانفسای دوران نشر به چاپ چنین آثاری همت می‌گمارد.