اشاره

یکی از رسالت‌های مهم فصلنامۀ پیمان معرفی چهره‌های ادبی، علمی، هنری و فنی ارمنیان ایران و بیان تأثیرگذاری ‏آنان در روند پیشرفت‌های علمی و فنی کشورمان بوده است.‏ در همین راستا، در این شماره از فصلنامه به بررسی زندگی و آثار علمی دکتر مانوئل بربریان، زمین‌شناس و نخستین پایه گذار پژوهش‌های زمین ساخت،[۱] نو زمین ساخت،[۲] زمین ساخت برگه‌ای[۳] و لرزه شناسی زمین‌لرزه‌ها،[۴] در کشور و خاورمیانه می‌پردازیم.‏

پیام دکتر مانوئل بربریان براى دانشجویان و زمین شناسان جوان:
«مهر ورزیدن به کشور، ایرانشهریان، پژوهش و کار به عنوان راه و نه هدف، چون هدف برای رهرو در این راه:
نوشیدن ذره ای از قطرۀ دریای بی کران روشن شدگی،
آگاهی از گوشه ای از راز سرچشمۀ سپندارینه نیروهای گیتیانۀ فرا انسانی و قانون های فیزیکی چیره بر آنها و کهکشان هاست.
خنک، سپندینه رهروانی که این راه زیبا را پیمودند، شعاعی از نور خورشید را به چشم دیدند و بدین سان، راه را به دیگر رهروان نشان دادند و خود به خورشید پیوستند».[۵]
دکتر مانوئل بربریان در آبان ۱۳۲۴ش، در تهران، چشم به جهان گشود. پدرش، قازار، از بازماندگان کشتـار ۱۹۱۵م ارمنـیان بود که در دوازده سالگی پـدر؛ مـادر؛ بـرادر یک سالـه‌اش، بنیامیـن؛ اقـوام و نزدیکانـش در دیاربـکر،[۶] در بـرابـر چشمـان او  و خواهرش، ‏‎به دست جلادان ترکیۀ عثمانی قتل عام شده بودند.‏ پـس از این واقعه، قازار به همراه دیگر بازماندگان این جنایت هولناک با پای پیاده و طی صدهـا کیلومتـر به اردوگـاه پناهنـدگان ارمنـی در شهر ‏حـلب[۷] رسیده و تا هجـده سالگی در یتیم‌خانۀ ارمنیان این شهر، به نام لانـۀ پرنـدگان،[۸] ‏‎‎‏به سر برده بودند.‏ در ۱۳۱۰ش، دست سرنوشت قازار را به همراه تنها بازمانده خانواده‌اش، ماریتسا، به ایران کشاند. او در ۱۳۲۱ش در تهران با ‏ نارگیز هاکوب ازدواج کرد و صاحب دو فرزند پسر به نام‌های مانوئل و ساموئل و یک دختر به نام ماریام شد.‏ قازار در ۱۳۴۲ش به علت بیماری کلیوی در شصت سالگی و در حالی که مانوئل تنها هجده سال داشت درگذشت. در ‏نتیجه، سرپرستی فرزندان بر عهدۀ مادر قرار گرفت.

مانوئـل دوران کودکستـان را در کودکستان ارامنۀ کوشش، گـذراند. دورۀ ‏ابتـدایـی را در دبستـان فـردوسی و دبیرستان را در گروه فرهنگی خوارزمی، با کسب رتبـۀ نخـست در امتحـانات نـهایی سـال تـحصیـلی ۱۳۴۲ ـ ‏‏۱۳۴۳ش، به پایان رساند.‏ سپس، تحصیلات خود را در رشتۀ زمیـن شناسـی در دانشـگاه تهران ادامـه داد و در ۱۳۴۷ش با کسـب رتبـۀ نخـست دورۀ کارشنـاسی‏ از ایـن دانشگـاه فارغ التحصیل شد.

در ۱۳۵۰ش، پـس از اتمام دوران سربازی، به استخـدام سازمـان زمیـن شناسـی کشور درآمـد. وی پـس از مدتـی بخش جـدید پژوهشی زمین ساخت و لرزه زمین ساخت این سازمان را برای نخستین بار در کشور و خاورمیانه پایه گذاری کرد.

بربریـان در دو سال نخست کار در سازمان به پژوهش های ارزنده ای در زمینه های زیر دست زد:

زمین‌شناسی سنـگ‌های دگرگونـه و آذریـن، برداشت‌های پیچیدۀ دگرگونه در مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰ بـر ‏روی زمـین، بـررسـی میـکروسکوپـی سنـگ‌هـا، زمیـن ساختـی و ریززمیـن ساختـی‏‎‎‏ و روشن ساخـتن ‏زمان‌های کوهزایی و دگرگونی.‏

دکتـر بربریان در ۱۳۵۲ش بخـش های پژوهـشی بـسیار مهـم زیر را در سازمـان زمیـن‌شناسـی کـشور پایه‌گذاری کرد:

‏۱. زمین‌ساخت

‏۲. لرزه‌شناسی زمین‌لرزه‌ها

‏۳. نو زمین ساخت ‏‎

‏۴. زمین ساخت برگه‌ای ‏‎

لازم به ذکـر است کـه پیش از آن، مرکزی برای مطالعـۀ این موارد در کشور و خاورمیانه وجود نداشت و مطالعـات این حـوزه به دست کارشناسان خـارجـی صورت می پذیرفت.‏

بربریان در ۱۳۵۳ش در نخـستین دورۀ آموزش بیـن‌المـللی کاربـرد نگاره‌هـای ماهـواره‌ای[۹] سازمـان زمین‌شناسی ‏امریکا شرکـت کرد و موفـق به دریافـت گواهی نامه از این سازمان شد.‏ او نخستین کتاب پژوهشی خود را با نام پژوهش و بررسی لرزه زمین ساخت ایران زمین[۱۰] در ۱۳۵۵ش، در سی سالگی، در ۵۱۸ صفحه به ‏زبان انگلیسی به چاپ رساند.‏

در ۱۳۵۴ش، بربریان برای تحصیل در مقطع دکتری در دانشگاه گرِنوبل[۱۱] فرانسه پذیرفته شد اما تحصیل در دانشگاه کمبریج ‏‏ را ترجیح داد و در ۱۳۵۶ش به دعوت گروه ژئوفیزیک[۱۲] (زمین فیزیک) دانشگاه کمبریج انگلستان برای گذراندن دورۀ دکترا رهسپار این کشور شد. او پس از چهارسال پژوهش و گذراندن دورۀ دکترا، با وجود امکان اقامت و تدریس در انگلستان و دانشگاه های معتبر اروپایی و امریکایی، در ۱۳۶۰ش به ایران بازگشت و تا ۱۳۶۹ش در سمت پژوهشگر، کارشناس ارشد زمین شناسی و رئیس بخش پژوهش های صحرایی زمین لرزه به فعالیت پرداخت. وی ضمن اشتغال به کارهای پژوهشی در سازمان ‏زمین‌شناسی کشور به تدریس دو مادۀ جدید درسی به نام‌های زمین ساخت برگه ای و لرزه زمین ساخت جوان در ‏دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس پرداخت که پیش تر در این دانشگاه های ایران تدریس نمی شد.‏

پروفسور بربریان در ۱۳۵۹ش مشاور علمی سازمان ملل متحد و مسئول بررسی های صحرایی و علمی لرزه شناسی و خطر زمین لرزه ـ گسلش در گسترۀ طرح کارخانه ها و شهرک مسکونی معدن مس پورخیری سعیندک پاکستان بود و در۱۳۶۱ش، سرپرستی طرح اکتشافات زمین شناسی و معدنی ناحیۀ ۲ جنوب خاوری ایران (بم، زاهدان، میرجاوه) در سازمان زمین شناسی کشور را برعهده داشت.

دکتر بربریان در مقام مشاور علمی در طرح های بزرگ عمرانی بسیاری شرکت داشته است. از جملۀ این طرح ها می توان از نیروگاه هسته ای بوشهر(۱۳۵۳ش)؛ خط لولۀ گاز پارس(۱۳۵۷ش)؛ بررسی زمین لرزه و خط زمین لرزه ـ گسلش[۱۳] در تهران و حومه، قزوین و حومه، همدان، قم و زنجان (۱۳۶۲و۱۳۶۳ش)؛ حوضۀ آبریز شمال بندر عباس (۱۳۶۲ش)؛ حوضۀ آبریز باختر جازموریان (۱۳۶۳ش) و پالایشگاه گاز سرخون در شمال بندر عباس (۱۳۶۳ش) نام برد.

مانوئل بربریان تا به امروز خدمات ارزندۀ فراوانی در زمینۀ پژوهش های لرزه شناسی، زمین لرزه ها، زمین ساخت و زمین شناسی انجام داده و در طول سابقۀ پژوهشی خویش تاکنون نوشتارهای علمی متعددی به زبان های انگلیسی و فارسی نگاشته است که تعدادی از آنها در کتاب ها و نشریه های معتبر علمی انگلستان، کانادا، امریکا، شوروی، هلند، فرانسه و ایتالیا به چاپ رسیده و سهم بسزایی در معرفی زمین شناسی و لرزه خیزی ایران به جهانیان داشته است.

کتاب دگرریختی قاره ای در فلات ایران زمین وی، که آن را به زبان انگلیسی نگاشته، در دورۀ دوم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، در ۱۳۶۳ش، به عنوان کتاب سال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده شد.

در ۱۳۶۹ش دکتر بربریان از سوی وزارت مسکن و شهرسازی به عضویت کمیتۀ ایمنی ساختمان در برابر زمین لرزه درآمد ‏تا به بررسی‌های فنی بازسازی مناطق زلزله‌زده و بررسی‌ها و پژوهش‌ها در زمان وقوع زمین‌لرزه و ایجاد ایمنی و وضع مقررات ‏ویژه در طراحی ساختمان‌ها و طراحی شهری بپردازد. هم زمان، در اَمرداد ۱۳۶۹ش، مرکز تحقیقات و معیارهای فنی سازمان برنامه و بودجه ‏نیز از وی برای برنامه ‌ریزی ملی بررسی‌های زمین‌لرزه در ایران و سازماندهی اصولی برای کاهش خطرات ناشی از آن، دعوت به همکاری کرد.‏ در همین سال شورای پژوهش های علمی کشور، مستقر در دفتر ریاست جمهوری، وی را به عضویت کمیتۀ زلزله و وزارت فرهنگ و آموزش عالی به عضویت هیئت امنای مؤسسۀ بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله برگزیدند.

بربریان در پاییز ۱۳۶۹ش/ ۱۹۹۰م به همراه خانواده به ایالات متحده امریکا مهاجرت کرد و در این کشور، به فعالیت‌های خود در زمینه‌های تخصصی و پژوهش ادامه داد.‏ او در دو سال نخست اقامت در امریکا در گروه صحرایی مطالعۀ دیرینه لرزه شناسی گسل سن آندریاس در مؤسسۀ فناوری کالیفرنیا وهمچنین، در تدوین نخستین فهرست زمین لرزۀ ایران در یونسکو شرکت داشت.

در۱۹۹۵م، فرهنگستان علوم نیویورک[۱۴] به پاس پژوهش‌های گسترده در لرزه زمین ساختی و زمین ساخت برگه‌ای دکتر ‏مانوئل بربریان را پژوهشگری خودساخته، پرکار و آشنا به دانش زمین شناسی پیشرفته شناخت و از وی برای عضویت در این فرهنگستان دعوت به عمل آورد. پیش از آن در۱۹۹۳م نیز جامعۀ زمین شناسان حرفه‌ای امریکا دکتر بربریان را به ‏عنوان زمین‌شناس حرفه‌ای این کشور برگزیده بود. بربریان در ۲۰۰۱م نیز به عنوان زمین‌شناس شناخته شدۀ کاربردی در ایالت نیوهمپشایر برگزیده شده بود.‏

در ۱۳۷۷ش به پاس ۲۵ سال پژوهش مستمر در زمینۀ لرزه خیزی ایران و نقش ارزندۀ وی در پیشرفت دانش زمین‌شناسی ‏کشور، انجمن زمین‌شناسان ایران دکتر بربریان را به عنوان زمین‌شناس برجستۀ سال انتخاب کرد.

در ۱۳۸۷ش، به پاس خدمات برجستۀ پژوهشی دکتر بربریان در زمینۀ زمین ساختی ایران، سنگوارۀ کشف شدۀ ماهی، که مربوط به ۳۸۳ میلیون سال پیش است، به نام وی مان برادوس[۱۵] (برگرفته از سه حرف نخست نام و نام خانوادگی وی) نام‌گذاری شد.‏

در اکتبر ۲۰۱۳م انجمن زمین‌شناسان امریکا[۱۶] در کنفرانس سالانۀ صد و بیست و ‏پنجمین سال تأسیس انجمن، به پاس بیش از چهل سال خدمات پژوهشی و علمی دکتر بربریان هم اندیشی ویژه‌ای با نام «تکامل تتیسی و لرزه زمین‌ساخت جنوب غرب آسیا»، در شهر دنور[۱۷] ایالات کلرادو،[۱۸] برگزار کرد. در این نشست علمی ـ پژوهشی، دانشمندان مختلفی از کشورهای امریکایی، اروپایی و ‏آسیایی شرکت داشتند و مقالات خود را ارائه کردند.‏ دکتر بربریان نخستین دانشمند زمین‌شناس ایرانی و اولین زمین‌شناس در خاورمیانه است که به چنین افتخاری نائل ‏آمده‌ است. انجمن زمین شناسی امریکا نوزده مقالۀ پژوهشی ارائه شده در این نشست علمی را در کتابی گردآوری کرد و در آوریل ۲۰۱۷ با عنوان تکامل زمین ساختی، برخورد قاره ها و لرزه شناختی جنوب باختری آسیا: بزرگداشت ۴۵ سال خدمات پژوهشی مانوئل بربریان[۱۹] به چاپ رساند.

دکتر بربریان، در مقام یکی از دانشمندان بزرگ لرزه زمین‌ساخت و زمین لرزۀ جهان و یکی از چهره‌های علمی درخشان عصر حاضر، در بسیاری از مجله‌های علمی معتبر جهان داوری مقالات را بر عهده داشته و عضو مؤسسه‌ها و انجمن‌های بسیاری همچون فرهنگستان علوم نیویورک، مؤسسۀ زمین‌شناسان حرفه‌ای امریکا، اتحادیۀ پیشبرد علوم امریکا، مؤسسۀ پژوهش‌های مهندسی زلزلۀ امریکا، انجمن فلسفۀ کمبریج، انجمن زمین‌شناسی لندن، انجمن زمین‌شناسی امریکا، اتحادیـۀ ژئوفیزیـک امریکا، مـؤسسـۀ زمـین‌شنـاسـی امریـکا، انجمـن لرزه شناسی امریکا و مؤسسۀ بیـن‌المـلـلی پیـشگیـری و کاهـش خـطرهـای طـبیـعی اسـت.

پروفـسور بربریـان با بیـش از ۴۵ سال تجربـۀ دانشگاهی، صحرایـی و پژوهشی در علوم مرتبط با زمین لرزه و هشـت سـال تجربـه توأم در علـوم مهندسی محـیط زیست و خـطرهای زمین‌ساخـتی، یازده کتـاب و بیش از سیصد مقالۀ علمی و نقشۀ زمین‌شناسی تألیف و تهیـه کرده که حوزه های زیر را دربر می گیرد:

لرزه شناسی، لرزه زمین‌ساخت، زمین‌شناسی زمین لرزه‌ها، ارزیابی خطر لرزه‌ای، زمین‌ساخت، زمین‌شناسی ناحیه‌ای، زمین‌شناسی ساختاری، زمین‌شناسی صحرایی، نقشه‌های زمین‌شناسی و علوم و مهندسی محیط زیست‏ به دو زبان انگلیسی و فارسی.

از این میان بیش از ۱۱۰ مقاله در ماهنامه‌های معتبر اروپا، امریکا و ایران به چاپ رسیده است. مقاله های مهم وی در زمینۀ زمین ساخت ایران همچنان مرجع بسیاری از مطالعات زمین شناسی ایران است و از بسیاری از معضلات زمین شناسی ایران گره گشایی کرده است. به علاوه، وی در بیش از دویست طرح پژوهشی و ‏طرح‌های عمدۀ آبادانی برای پایدارسازی سازه‌های بزرگ از نظر آسیب زمین‌لرزه و گسل‌های آن نیز شرکت داشته است.‏

بخشی از فعالیت‌های عمدۀ دکتر بربریان در ایران عبارت است از:

ـ بنیان گذاری گروه پژوهشی زمین‌شناسی و لرزه زمین ساخت.

ـ بنیان گذاری بررسی‌های زمین ساخت برگه‌ای، نو زمین ساخت، لرزه زمین ساخت، باستان لرزه شناسی، کاهش خطر زمین‌لرزه، ‏گسل‌ها.

ـ آماده‌سازی نخستین نقشه گسل‌ها و نقشۀ گسل‌های لرزه‌زا در کشور.‏

ـ بررسی و شناساندن زمین‌لرزه‌های کشور، گسل‌های لرزه‌زا، جایگاه های لرزه‌خیزی و کاربرد نگاره‌های ماهواره‌ای و ‏دورسنجی در دانش زمین شناسی کشور برای نخستین بار.‏

ـ تجزیه و تحلیل ساختاری بافت پیچیدۀ سنگ‌های دگرگونی کشور و روشن ساختن این موضوع که سنگ‌های دگرگونی کشور همگی متعلق به دورۀ پرکامبرین[۲۰] نیست بلکه به دوره‌های تریاس میانی[۲۱] و کرتاسه[۲۲] نیز تعلق دارد.‏

ـ پایه‌گذاری پارسی‌نویسی علمی واژگان دانش زمین‌شناسی در گزارش‌های زمین‌شناسی که الگوی گزارش های پسین زمین‌شناسی کشور شده است.‏

بربریان، به رغم زندگى در ایالات متحده، همچنان علاقه به زبان فارسى و ایران زمین را حفظ کرده و به پژوهش هایی نیز در متن های کهن فارسى دست زده است. از آثار بسیار ارزشمند و خواندنى وى در این زمینه کتابی است با نام جستارى در پیشینۀ دانش کیهان و زمین در ایران وِیج که نتیجۀ عشق و علاقۀ ناگسستنى وى به زادبوم خود و زبان فارسى است. وى در این کتاب پیدایش انگارۀ رانۀ قاره اى را به ابوریحان بیرونی نسبت مى دهد.

آخرین کتاب پژوهشی دکتر بربریان زمین‌لرزه‌ها و گسل‌های هم زمان در پوستۀ ایران زمین (بررسی تاریخی، اجتماعی و فیزیکی) به زبان انگلیسی است که انتشارات السوایر[۲۳] ‏آن را در ۲۰۱۴م در ۷۷۶ صفحه به چاپ رسانده است.‏ دکتر بربریان در ۷۱ سالگی همچنان به کار پژوهش و تدریس در دانشگاه اشتغال دارد.

آثار علمی دکتر مانوئل بربریان را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:‏

‏۱.کتاب‌ها و تک نگاری ها، یازده جلد، ۴۶۰۸ صفحه

‏۲. نقشه‌های زمین‌شناسی، زمین لرزه، گسله و خطر زمین لرزه، ۳۲ برگه

‏۳. مقالات علمی و پژوهشی، بیش از ۳۰۰ مقاله.

بدون شک، معرفی کلیۀ آثار علمی و پژوهشی دکتر بربریان در یک شماره از فصلنامه امکان‌پذیر نیست. بنابراین، نگارنده به ارائۀ فهرستی از ‏کتاب‌ها و تک نگاری‌های وی بسنده می‌کند. دسترسی به مقالات علمی دکتر بربریان در پایگاه های اینترنتی زیر امکان پذیر است:

manuelberberian.com

www.academia.edu

www.researchgate.net

orcid.org

www.growkudos.com

www.scopus.com

www.mendeley.com

فهرست کتاب ها و مونوگراف های(تک نگاری ها) پروفسور مانوئل بربریان

ـ M. Berberian, “Earthquakes and Coseismic Surface Faulting on the Iranian ‎Plateau; A Historical, Social, and Physical Approach” Developments in Earth ‎Surface Processes,no.17. (Amsterdam:Elsevier, 2014), 776 p.‎

ـ M. Berberian, M. Qorashi, J. Shoja-Taheri and M. Talebian, “Seismotectonics ‎and Earthquake-Fault Hazard Investigations in the Mashhad-Neyshabur ‎Quadrangle Area”, Contribution to the Seismotectonics of Iran , part VIII, ed: M. Berberian, Geological Survey of Iran, no. 72,(2000), 233 p, (in Persian).‎

ـ M. Berberian, An Investigation into the History of Cosmology and Earth Science ‎in Ancient Iran (Tehran: Balkh/Neyshabur Foundation Publication 1997), 573 p, (in ‎Persian).‎

ـ M. Berberian, M. Ghorashi, M. Talebian and J. Shoja-Taheri, “Seismotectonic ‎and Earthquake-Fault Hazard Investigations in the Semnan Quadrangle Area” Contribution to the Seismotectonics of Iran, Part VII, ed: M. Berberian, ‎Geological Survey of Iran, Tehran, no. 63, (1996), 266 p, (in Persian).‎

ـ M. Berberian, Natural Hazards and the First Earthquake Catalogue of Iran; ‎Vol.1: Historical Hazards in Iran Prior to 1900: A UNESCO/IIEES ‎Publication during UN/IDNDR Period, 649 p (Tehran: International Institute of ‎Earthquake Engineering and Seismology,1995)

ـ M. Berberian, M. Ghorashi, B. Arzhangravesh and A. Mohajer-Ashjai, “Recent ‎Tectonics, Seismotectonics, and Earthquake-Fault Hazard Study of the Greater ‎Tehran region, Tehran Quadrangle Area”, Contribution to the Seismotectonics of ‎Iran, Part V, ed: M. Berberian, Geological Survey of Iran, Tehran, no. 56, (1993), 316p, ‎‎(in Persian).

ـ M. Berberian, M. Ghorashi, B. Arzhangravesh and A. Mohajer-Ashjai,”Recent ‎Tectonics, Seismotectonics, and Earthquake-Fault Hazard Study of the Greater ‎Qazvin region», (1983), Contribution to the Seismotectonics of Iran, part VI, ed: M. Berberian,Geological Survey of Iran, no. 61, (1993), 197 p, (in Persian)

ـ M. Berberian, “Continental Deformation in the Iranian Plateau”, Contribution to ‎the Seismotectonics of Iran, part IV, ed: M. Berberian, Geological Survey of ‎Iran, no. 52,(1983), 625 p (in English) & 74 p (in Persian)

ـ M. Berberian, “Contribution to the Seismotectonics of Iran”, part III, ed: M. Berberian, Geological ‎Survey of Iran, no. 40, (1977), 300 p.‎

ـ M. Berberian, Contribution to the Seismotectonics of Iran, part II, ed: M. Berberian, Geological ‎Survey of Iran, no. 39, (1976), 518 p.‎

ـ M. Berberian; J.S. Tchalenko, Contribution to the Seismotectonics of Iran, ‎Part I, ed: M. Berberian, Geological Survey of Iran, no. 29, (1974), 155 p.‎