واساک ماداتیان در میان نمایشنامه نویسان اهل ایروان جایگاه خاص خود را دارد. او، که نگران معضل تعامل و رشد فرهنگی بین اقوام گوناگون قفقاز بود، به نوشتن نمایشنامه هایی به زبان آذری نیز پرداخته است.چندین نمایشنامۀ او ده ها سال در جمهوری های آسیای میانه، ایران و دیگر کشورها بر روی صحنه رفته، به ویژه وودویل[۳] کِرت ـ کِرت او که به سه زبان ترکی، ارمنی و روسی است و متن نمایش به گونه ای است که همه به زبان مادری خود سخن می گویند و یکدیگر را درک نمی کنند.

واساک ماداتیان، که در ایروان متولد شده (۲۸ مه ۱۸۴۵م) و در همان جا درگذشته (۲۷ نوامبر ۱۹۱۴م)، مترجم دادگاه ایالتی ایروان و به حرفۀ تئاتر مشغول بود. او از مدرسۀ لازاریان، در مسکو، فارغ التحصیل شده و در دوران دانش آموزی (۱۸۶۰م) در چندین نمایش ایفای نقش کرده. سپس خدمت سربازی را در پطرزبورگ به انجام رساند و در ۱۸۷۱م، تنها مجموعۀ اشعارش را به نام پنجیک با نام مستعار ادبی « ناظمی» به چاپ رساند. از ۱۸۸۰م ماداتیان، به دلیل احاطۀ کامل به چند زبان شرقی، در دادگاه ایالتی ایروان در سمت مترجم اشتغال یافت و همین امر سبب شد که او در مراوده با مردم ملیت های مختلف، که دارای ویژگی های اخلاقی گوناگونی بودند، برای نمایشنامه هایش شخصیت هایی از این قبیل خلق کند.

نخستین نمایشنامۀ او به نام کِرت ـ کِرت بر اساس زندگی روزمرۀ مردم آن زمان و در بیان توصیفات صحنه هایی از آن بنا نهاده شده است. خدمتکار پرشجوسکی (درجه دار دولتی) به نام ایوان، الاغ بغوس را، که باغبان و اهل آشتاراک است و مرغ احمد، پسر مراد تُرک، را دزدیده و حالا آنها به دادگاه آمده اند تا اموالشان را پس بگیرند و سرانجام هم می گیرند.

ماداتیـان از زبان یلِنا، همسر پرشجوسکی، به تبلیـغ ایـن اندیشـه می پردازد که « در هر مملکتی که زندگی می کنی باید زبان محلی را بیاموزی تا مورد تمسخر و اتهام بیجا قرار نگیری» .

این نمایشنامه از ۱۸۷۶م به بعد چندین بار در نقاط گوناگون دنیا بر روی صحنه رفته است، از جمله با اجرای بازیگران آذری اهل باکو که در آن از نقش آفرینان ارمنی نیز برای ایفای نقش های ارمنی نمایش دعوت به عمل آوردند. طی سال های ۱۸۸۴٬۱۸۹۳و۱۹۰۹م بازیگـر همیشگی نقش مراد تُرک خود شخص ماداتیان بود. این نمایشنامه در ۱۸۸۰م به چاپ رسیده است. از آثـار ارمنی زبان ماداتیـان می تـوان به نمایشنامه های وصیت نامۀ مادو و بانکدار دروغین و از آثار ترکی وی می توان به نمایشنامۀ طمعکارلق دشمن قازانیر (طمعکار دشمن می تراشد) و همچنین از ۱۸۹۱م به بعد نمایشنامه های باجی و گارداش (خواهر و برادر) و گیوزا گیورمین شال (شالی که به چشمش نمی آید) و نمایشنامه های دیگری که به روی صحنه رفته اند اشاره کرد.

بیشترین آمار نمایشی که اجرا شده مربوط به نمایشنامۀ باجی و گارداش (خواهر و برادر) است که نخستین بار در ۲ فوریۀ ۱۸۸۲م در ایروان، به کارگردانی خود نویسنده، بر روی صحنه رفته و در ۲ آوریل در همان جا تکرار شده و به این ترتیب، بنیاد نخستین تئاتر ترکی ـ آذری در ایروان بنا شده است.

واساک باباجانیان، سردبیر روزنامۀ پساک با نام مستعار «خریوس» نقدی در مورد تاریخچۀ آغاز و محتوای تئاتر ایرانی با عنوان «تئاتر ایران» نوشته است.

مقالۀ او در مورد کمدی در ایران، به نقل از مشهدی اسماعیل، که آموزگار مدرسۀ ایروان است، برگرفته شده. مقالۀ مذکور بازگو کنندۀ این واقعیت است که چگونه وقایع غم انگیز دوران قرون وسطا که در تبریز اتفاق افتاده، هنوز در یاد مردم زنده است. نویسنده هنگامی که در تبریز به سر می برده مطالبی در این خصوص با گوش خود شنیده و آنها را به نگارش درآورده است. مقالۀ « در حین گفتگوی افراد شاخص در مورد تشابه ماوقع»[۴] یک داستان عادی است در مورد آقا فرج، تاجر ثروتمندی که می خواهد میراث باقی مانده از پدر را طمعکارانه مال خود و خواهرش گُل صَنَم را از ارث محروم کند. خواهرش با مراجعه به دادگاه و بیان واقعیت امر، حق موروثی خود را انکار کرده و با پسر دل خواهش ازدواج می کند.

بازیگران به ترتیب اجرای نقش عبارتند از:

نام بازیگر —– در نقش

آقای ناظمی (واساک ماداتیان) — آقا فرج (بازرگان تبریزی)

دوشیزه شهربانو — گُل صَنَم (خواهرش)

رُستُم خان عباسقلی خانُف — فتعلی میرزا، شاهزاده (قاضی تبریز)

حاجی میرزا خلیل — محمد قلی (خدمتکار)

ملا حسین، حبیب، اسماعیل و فراش نیز از دیگر نقش های این نمایشنامه بودند.

واساک ماداتیان نقش آقا فرج را به نحو احسن و شایسته ای اجرا می کند و آقا فرج ها را کسانی می داند که در مقابل ضعفا شجاع و دلیر و در برابر بزرگان خوار و ذلیل هستند. این نمایش نخستین بار به زبان ترکی اجرا شد و اکثر بازیگران آن برای اولین بار روی صحنه رفتند.

بازیگر نقش گُل صَنَم با اینکه در اعلان نمایش خانم شهر بانو قید شده ولی نقش را بانویی ارمنی ایفا کرده، آن هم بسیار موفقیت آمیز. در واقع این نقش را مادر ماداتیان، سونا ماداتیان، اجرا کرده است، کسی که در سال های دهۀ ۷۰ بازیگری می کرده و در صحنه های تئاتر ایروان در سال های ۱۸۸۰ـ۱۸۸۱م با نام یوپیمه ماداتیان نقش آفرین بوده. ماداتیان با تلاش و کوشش فراوان او را راضی و قانع کرده تا در این نمایشنامه در کنارش بازی کند.

نمایشنامۀ طمعکارلق دشمن قازانیر یکی از اجراهای اصلی و همیشگی استپان و آلما صافرازیان در سفرهای نمایشی آنها بوده که به روی صحنه رفته است.

جالب توجـه است که به مناسبت سفر امیـر بخارا، میـر سید میرعبدالاسدخان، به تفلیس، در ۱۸۹۴م، واساک ماداتیان نمایشنامه های کرت ـ کرت و باجی و گارداش را با همکاری بهترین بازیگران تئاتر قفقاز مانند هُوهـانس آبلیان (ارمنی)، لادومسخی شویلی (گرجی) و نیکولای بیازی (روس) به اجرا در آورده است.

ایروان، ۲۰۱۱م.

پی نوشت ها:

۱ـ اصل این مقاله به زبان ارمنی در شمارۀ ۱۱۶ دو هفته نامۀ هویس به چاپ رسیده است. این مقاله می تواند در مورد بنیاد نمایش در ایران منبع و مأخذی مفید برای پژوهشگران تاریخ تئاتر ایران باشد.

۲ـ بختیار هواکیمیان، تاریخ شناس و محقق معاصر تئاتر، اهل جمهوری ارمنستان است. از وی مقالات و کتاب های ارزشمند بی شماری در زمینه های گوناگون تئاتر بر جای مانده.

۳ـ مجموعه ای از بازی ها، آوازها، تصاویر و نمایش های کوتاه شادی آور.

۴ـ پساک، ش۷ (۱۰آوریل ۱۸۸۲م).