مهم‌ترين عامل شکل‌گيري هنر حکاکي روي نقره در ايران حضور هنرمندان فلزکار ارمني بود. پس از اتفاقات ۲۴ آوريل ۱۹۱۵م(۲)‏، که به نژاد‌کشي ارمنيان(۳)‏ معروف شد، بسياري از هنرمندان فلزکار ارمني از شهر و ديار خود رانده ‌شدند و به مناطق ديگر مهاجرت کردند.(۴) ‏ گروهي از آنان، که در وان ترکيه زندگي مي‌کردند، از سمت شمال غرب به ايران آمدند و ابتدا، در جلفا و سپس، اندک‌اندک به تبريز و شهرهاي مرکزي ايران رسيدند.

در بين اينان، تعدادي هنرمند نقره‌کار نيز وجود داشتند. اين افراد با ساکن شدن در تبريز حرفه و هنر پيشين خود را دنبال کردند و هنرمندان بسياري نيز پرورش دادند. به اين ترتيب، هستة اوليه هنر حکاکي فلز، که در منطقة آذربايجان به نقره‌کاري معروف است، به دست هنرمندان مهاجر ارمني شکل گرفت.البته، براساس منابع موجود قبل از اين تاريخ نيز ارمنيان بسياري در تبريز سکني گزيده بودند.

«در ۱۸۶۸م / ۱۲۸۵ق(۵)‏ کنسول فرانسه تعداد ارمنيان را در تبريز پنج هزار نفر گزارش داد».(۶)‏ ارمنيان از حدود چهار قرن پيش، در اوايل قرن هفدهم ميلادي (۱۶۰۴م)، در پي کوچ اجباري به دستور شاه‌عباس به ايران آمدند و در اصفهان، در محلة جلفاي نو سکنا گزيدند و بعدها، به تهران و تبريز نقل‌مکان کردند.

ارمنيان نقشي مهم در رشد و توسعة هنر و صنايع ازجمله آهنگري، طلاسازي، نقره‌کاري و ميناکاري ايفا کردند و توانستند جايگاه و احترامي ويژه در ميان ايرانيان به دست آورند و تأثيري بسزا در رشد اقتصاد کشور داشته باشند.(۷) آنها علاوه بر نقره‌کاري در طلاسازي هم تبحر داشتند. از اين هنرمندان برجستة تبريز مي‌توان به مانوک پاليان(۸)‏ و گئورک گالجيان(۹)‏ اشاره کرد.(۱۰) ‏پانوس ژامحاريان(۱۱)‏ و کاراپت بگلريان(۱۲)‏ در ۱۳۳۹ق/ ۱۹۲۱م(۱۳)‏، در محل مغازه‌هاي سنگي(۱۴)‏، زرگرخانه‌اي تأسيس کردند و به ياد شهر و ديار خويش نام آن را وان نهادند. تعداد بسياري از جوانان علاقه‌مند به يادگيري اين فن پرداختند که بعدها از استادان برجستة اين فن شدند. ازجملة اين افراد مي‌توان به هراچ استپانيان(۱۵)‏، آغاسي آراميان(۱۶)، آرتزرون بربريان(۱۷) و بازيگر و کارگردان مشهور تئاتر آرامائيس آقاماليان(۱۸) اشاره کرد.(۱۹) بدين ترتيب، اين هنر بار ديگر و اين بار در تبريز رونق گرفت.

در ۱۳۴۲ق/ ۱۹۲۴م(۲۰)‏، کارگاه زرگري ايران به دست گالوست دردزاکيان(۲۱)‏، هاماياک و ميران آيوازيان(۲۲) ‏و ميناس اميريان(۲۳) ‏تأسيس شد. فرزندان گالوست دردزاکيان، وارطان و واهان(۲۴)، در تهران اقامت کردند و راه پدر را ادامه دادند. فرزند هاماياک آيوازيان، گورگن(۲۵)‏، نيز در تبريز کارگاه ايران‌دوست را داير کرد.(۲۶) اين استادان از اولين پايه‌گذاران هنر نقره‌کاري در تبريز بودند و آن را به همان سبک خاصي که دنبالة سبک هنرمندان وان بود، ادامه دادند.(۲۷)مهارت اصلي هنرمندان ارمني حکاکي بر نقره است. با توجه به پيشينة فرهنگ و هنر در فلات ايران، که به بيش از هشت هزار سال مي‌رسد و آثار فراوان و چشمگيري از دوران پيش‌ازتاريخ در اين ناحيه به دست آمده، مي‌توان ادعا کرد که حکاکي نخستين اثر هنري انسان بدوي است.(۲۸)

پس از کشف فلز و استفاده از آن، بشر براي ايجاد نقش بر روي آن با استفاده از ابزارهاي تيز روي آن حکاکي کرد. بنابراين، به جرئت مي‌توان ادعا کرد که سابقة حکاکي بسيار بيشتر از قلم‌زني است. برخي اسناد و شواهد تاريخي گوياي اين واقعيت است که ارمنيان ايران از ديرباز آفرينندة آثار و سبک‌هاي بسياري در حوزة فرهنگي و هنري بوده‌اند. آنان بخشي از اين ارزش‌ها را با خود از ارمنستان به ايران آورده و در رشد و توسعه و نگهداري آن تلاش کرده‌اند. بخشي از هنر اين هنرمندان حاصل تأثيرپذيري آنها از فرهنگ و هنر ايران‌زمين بوده و بخش ديگر نيز محصول ذهن خلاق و تلاشگر آنان بوده است چنان‌که فرهنگ و هنري جديد در ايران بنا کردند و سلايق و سبک‌هاي نويي پديد آوردند. هنرمندان ارمني ايران، با تأثير از فرهنگ و هنر ايراني، عناصر مشترک و خلاقانه را از ايرانيان فرا گرفتند و طرح‌ها و انديشه‌هاي هنري جديدي را پي‌افکندند. سابقة آشنايي ايرانيان با مقولة تجدد و شکوفايي ايران آن‌چنان با حضور ارمنيان گره‌ خورده است که بررسي مسير گذار از جهان سنت به دنياي معاصر بدون ذکر نام شماري از ايشان ميسر نيست. ازآنجا که ايرانيان ارمني به سبب قرابت مذهبي با اروپاييان روابط نزديک‌تري با مغرب زمين داشتند، در حوزه‌هاي مختلف امکان انتقال فرهنگ و هنر و علوم گوناگون را به ايران فراهم کردند.هنرمندان ارمني بدنة اشيا را به‌وسيلة چکش‌کاري و با دست مي‌ساختند. فرم آنها هم محدود و شامل ظروف چاي‌خوري، جعبة سيگار و انواع بشقاب بود. نقوش حک‌شده بر اين اشيا شامل نقوش گياهي و در مواردي معدود، نقوش حيواني بود. هنرمندان ارمني با استفاده از فن حکاکي، سياه‌قلم(۲۹) ‏و مشبک‌کاري اين نقوش را خلق مي‌کردند. در اين دوره، به علت ارزان و در دسترس بودن، هنرمندان از فلز نقره و گاهي، با عيار پايين(۳۰)‏ استفاده مي‌کردند. به همين دليل، صاحبان اين هنر را نقره‌کار مي‌ناميدند.

هنرمندان فلزکار ارمني از چهار قلم مادر، سايه، جزغلي و رورو براي حکاکي استفاده مي‌کردند. امروزه، استفاده از قلم رورو (تِرتِر) تقريباً منسوخ‌شده است.در آثار دورة متقدم، هنرمندان فلزکار از اين قلم، که اثري زيگزاگ گونه دارد، براي دورگيري نقش‌ها يا براي استفاده در زمينة منفي استفاده کرده‌اند (تصوير ۲).


نقوش گياهي از پرکاربردترين نقش‌ها در هنر ارمني است. اين نقوش، که در هنر اسلامي به اسليمي معروف است، نقش تجريدي درخت زندگي يا صورت عام درخت به‌ويژه درخت تاک است که با گردش‌ها و پيچش‌هاي پي‌درپي و هماهنگ، شاخه‌هاي آراسته به برگ‌ها و نيم برگ‌ها و گره‌هاي آن از پايه‌اي که بند اسليمي خوانده مي‌شود، مي‌رويد و با نظمي خاص و شکلي چشم‌نواز، که ميان اجزاي آن وجود دارد، طرحي ويژه از درخت را ارائه مي‌دهد. درخت نمادي براي گردش زندگي، مرگ و معراج درگذر چهارفصل است. درخت نمايانگر رشد، قدرت خالق، بقا و فناناپذيري و حرکت عمودي آن حاکي از ارتباط ميان زمين و آسمان (بهشت) است. در هنر مسيحي، درختان فقط حالت تزييني داشتند ولي گاه يک درخت مشخص جزء اساسي و اصلي براي رساندن معناي الهي تصوير به بيننده بود؛ براي مثال، درخت بلوط نماد خداي پدر است و درختان هميشه‌سبز نمادي از مسيح عروج کرده‌اند.



درختان نقشي حساس در داستان‌هاي انجيلي، کتاب‌هاي غير‌معتبر و داستان‌هاي افسانه‌اي دارند. درختان، که در روز سوم آفرينش خلق‌شده‌اند، بر اساس وضعيت فيزيکي خود معاني متفاوتي داشته‌اند چنان که درختان داراي شکوفه و رشد‌کننده نمايانگر ارزش‌هاي مثبت زندگي، اميد، قداست و سلامتي بوده‌اند درحالي‌که درختان پژمرده، خشک و مرده حاکي از ارزش‌هاي منفي و قدرت‌هاي نابودکننده و مرگ بوده‌اند.(۳۱)

‏ درخت زندگي نمادي تزييني و نشانگر ابديت است. درخت زندگي با برگ‌هاي سبز و گل نمايش داده مي‌شود. بنا بر باور عمومي براي ساختن صليب عيسي مسيح از درخت زندگي استفاده ‌شده است. در هنر مسيحي اين درخت نماد بهشت و زندگي جاوداني است. در آثار هنرمندان نقره‌کار قديمي‌تر، حاشية کار يا کل فضا با نقوش اسليمي پرشده است (تصوير۳)، شبيه اسليمي‌هايي که در هنر اسلامي شاهد آن هستيم. از آنجايي که باستان‌شناسان و پژوهشگران غربي هنگام بررسي هنر اسلامي، نخستين بار در سرزمين‌هاي غربي تمدن اسلامي مانند فلسطين با نقش اسليمي روبه‌رو شدند، اين نقوش را عربي پنداشتند و آن را اربسک يا عربانه خواندند اما اندکي بعد دريافتند که اين طرح‌ها هيچ‌گونه ارتباطي با عرب‌ها ندارد و از هنر ديگر ملل سرچشمه گرفته و بيش از همه از هنر ساساني، هلني و بيزانس متأثر است.(۳۲) ‏ اين نقش به‌وفور در هنر کتاب‌آرايي و تزيينات وابسته به معماري ارمنيان ديده مي‌شود (تصاوير ۴و ۵).

نقوش آثار نقره‌کاري علاوه بر گل رز شامل گل‌هايي نظير شاه‌عباسي و گل‌هاي چند پر است. اين گل‌ها با قلم سايه (شوت) به‌صورت مورب سايه‌پردازي شده‌اند. در نمونه‌هاي معدود، نيز نقوش حيواني در آثار ديده مي‌شود که شامل طرح گوزن است (تصاوير۶ و ۷).

«در هنر مسيحي حيوانات فقط عناصر آراينده ترکيبات بوده‌اند».(۳۳)‏پس از چند سال، عموم مردم از هنر حکاکي بر نقره استقبال کردند و به علت تقاضاي بسياري که براي سفارش اين آثار وجود داشت، هنرجويان مسلمان تبريزي نيز به اين هنر روي آوردند و نزد هنرمندان ارمني اين حرفه را آموختند. امروزه، هنرمندان بسياري در تبريز و تهران به اين کار اشتغال دارند. در آثار متأخر، هنرمندان بيشتر از طبيعت الهام گرفته‌اند و نقوش اصلي شامل انواع گل فرنگ، گل‌هاي چندپر و گل‌هاي واقعي است که در طبيعت ديده مي‌شود. منبع الهام گل فرنگ، گل‌هاي سرخ طبيعي است. اين نقش تزييني تأثير نقوش غربي را بر نقوش سنتي ايران در دورة قاجار نشان مي‌دهد. نگاه هنرمندان در دورة قاجار مبتني بر هنر غربي، طبيعت‌گرايانه و انعکاس واقعي و عين به‌عين اشيا است. درنتيجه، ظرافت، جزئيات و ريزه‌کاري‌هاي بيشتري در نقوش به‌کار رفته است.(۳۴) ‏نقوش گياهي در ساية طبيعت‌گرايي و طبيعت نگاري اين دوران و با ورود گل فرنگ يا گل‌هاي لندني (گل‌هاي سرخ پرگلبرگي شبيه به گل صدتوماني) متحول شده و گه‌گاه اسليمي‌ها و ختايي‌ها جاي خود را به نقوش گياهي ساده‌تر (گل‌هاي چند پر) و واقع‌گرايانه (گل رز، ميخک، زنبق و اقاقيا) داده‌اند.(۳۵) ‏