در روزهای ۶ و ۷ سپتامبر ۲۰۱۹م همایش بین‌المللی تاریخ و فرهنگ سلماس(۲) به همت بخش ایران‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان، آکادمی ملی شرق‌شناسی ارمنستان، بخش ارمنی‌شناسی (نارکاتسی) دانشگاه یو سی اِل اِی(۳) و با همکاری انجمن جهانی فرهنگ سلماس برگزار شد. در مراسم افتتاحیه و جلسه روز نخست، در تالار اجتماعات دانشگاه دولتی ایروان، شخصیت‌های زیر سخنرانی کردند:

آرائیک هاروطونیان، وزیر فرهنگ، هنر و آموزش عالی جمهوری ارمنستان
زاره سینانیان، مسئول دفتر روابط ارمنیان ارمنستان با ارمنیان اقصا نقاط جهان، مستقر در نخست وزیری جمهوری ارمنستان
اسقف اعظم گریگور چفتچیان، رئیس خلیفه‌گری ارمنیان آذربایجان، مستقر در تبریز
روبن سافراستیان، رئیس آکادمی ملی شرق‌شناسی ارمنستان
پیتر کاووی(۴)، رئیس بخش ارمنی‌شناسی (انجمن نارکاتسی) دانشگاه یو سی اِل اِی
آرتور ایسرائیلیان، معاون روابط خارجی دانشگاه دولتی ایروان
وارطان وُسکانیان، رئیس بخش ایران‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان.
نخستین سخنران جلسه، وارطان وُسکانیان به اهداف این همایش اشاره کرد و برگزاری چنین گردهمایی‌هایی را برای گسترش روابط دوجانبه ایران و ارمنستان، در زمینه حفظ سوابق فرهنگی و تاریخی، مهم و بسیار مفید دانست.

آرائیک هاروطونیان، وزیر فرهنگ، علوم و آموزش و پرورش ارمنستان، با توجه به سطح بسیار بالای مقالات ارائه شده، نقش این همایش را در توسعه روابط ارمنستان و جهان بسیار مفید و پراهمیت دانست.

زاره سینانیان، مسئول دفتر روابط ارمنیان ارمنستان با ارمنیان اقصا نقاط جهان، گفت که تاریخ سلماس یا زاره آوان به قرن ششم تا نهم میلادی بازمی‌گردد. وی برگزاری این گردهمایی را در گسترش روابط ارمنیان و ایرانیان بسیار مهم دانست.

اسقـف اعظم ارمنیان آذربایجان، گریگـور چفتچیان، نیز برگـزاری چنین گردهمایی‌ها را از واجبات فرهنگی دانست.

روبن سافراستیان، رئیس آکادمی ملی شرق‌شناسی ارمنستان و همچنین پروفسور پیتر کاووی طی سخنانی بر اهمیت برگزاری چنین جلساتی تأکید کردند.

مقالات علمی ارسال شده شامل مطالبی در حوزه باستان‌شناسی، معماری و تاریخ ـ با توجه به اسناد و مدارک علمی درباره گویش ساکنان ارمنی سلماس ـ بود که پژوهشگران در سخنرانی‌های خود آن را ارائه کردند.

دکتر میکائیل بادالیان، رئیس موزه اربونی ایروان(۵)، درباره نقش سلماس در دوره اورارتو، با ارائه نمونه‌هایی از نقش تاریخی و قدمت این منطقه سخنرانی کرد.

سخنران بعدی دکتر وارطان وُسکانیان، رئیس بخش ایران‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان بود. ایشان مقاله خود را با همکاری دکتر هاسمیک گراگوسیان، کارشناس متون خطی در ماتناداران(۶) و استاد ایران‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان، به رشته تحریر درآورده بودند. وی در سخنان خود به وجود برخی متون خطی به زبان فارسی درباره سلماس در مرکز ماتناداران اشاره کرد.

موضوع سخنرانی دکتر هراچ ماردیروسیان از دانشگاه لیدن(۷) دربارهلهجه ارمنیان سلماس و تفاوت‌های آن با لهجه دیگر نقاط این منطقه بود.

دکتر آندرئا اسکالا از دانشگاه میلان (ایتالیا) درباره زبان‌ ساکنان سلماس د‌ر گذشته سخنرانی و خاطرنشان کردکه عموماً در لهجه ساکنان سلماس پسوند اِر استفاده می‌شود. اسکالا طی اقامت ده روزه‌اش در ایروان و ملاقات با مهاجران اهل سلماس، ساکن آرتاشات(۸)، بر اطلاعات خود در حوزه مطالعاتی‌اش افزود.

مطالعه گذشته سلماس بدون اشاره به رافی (هاکوپ ملیک هاکوپیان)(۹) ، رمان‌نویس و تاریخ‌دان سرشناس ارمنی متولد این شهر، ناممکن است. به همین دلیل، بخش مهمی از این گردهمایی به کندوکاو درباره زندگی رافی و آثار وی اختصاص یافت. دکتر کارن مگردیچیان از دفتر روابط ارمنیان ارمنستان با ارمنیان اقصا نقاط جهان، به بررسی زوایای مختلف آثار این رمان‌نویس تاریخی پرداخت. وی درباره آثار رافی با موضوع عدم همکاری اروپا در حل مسائل و مشکلات ملی و ارضی ارمنیان و مبارزات استقلال‌طلبانه آنان و به‌ویژه، اثر معروف او به نام ملوک خمسه، قره‌باغ و پنج ملیک ارمنی آن سخنرانی کرد.

گزارش بعـدی درباره رافـی، سخنرانـی خانـم آلیس هـوهانیسیان، عضو کانون نویسندگان جمهوری ارمنستان و نویسنده کتاب ردپای رافی بود. وی با اشاره به تأثیرات انکارناپذیرآثار رافی در ادبیات ارمنی، با رویکردی جدید، به شرح جایگاه و نقش رافی در مباحث مردم‌شناختی و فرهنگی سلماس پرداخت.

سلماس در اوایل قرن بیستم میلادی جایگاه و نقشی ویژه در موضوعات مربوط به نژادکشی ارمنیان داشته است. دکتر میکائل نیشانیان، از کتابخانه ملی پاریس، مقاله‌ای در این ارتباط و با عنوان « نقش نیروهای مسلح عثمانی بر زندگی ارمنیان و آشوریان منطقه سلماس در ۱۹۱۵م» ارائه داد. وی در سخنرانی خود به این نکته اشاره داشت که آیا نیروهای عثمانی به بهانه خارج کردن قوای روسیه به این منطقه دست‌درازی کردند یا هدف دیگری داشتند؟

در ادامـه، اسقـف اعظم ارمنیان آذربایجـان، گریگـور چفتچـیان، درباره روستاها و مراکـز ارمنی‌نشین سلماس در اواخر قرن بیستم میلادی سخن گفت.

از سخنرانی‌های مهمی که در این گردهمایی درباره تاریخ سلماس ایراد شد سخنرانی دکتر آبل مانوکیان، مشاور علمی فدراسیون جهانی کلیساهای پروتستان جهان، با عنوان « مارتیروس پیرانیان و یتیم‌خانه کشور سوئیس در سلماس» بود. او در سخنان خود گفت که انجمن جهانی کمک‌رسانی سوئیس در ۱۸۸۷م کمک‌های خود را به ارمنیان منطقه آذربایجان ایران گسترش داد. مارتیروس پیرانیان در ۱۹۰۳م در سلماس یتیم‌خانه‌ای ساخت که تا ۱۹۰۹م با کمک‌های ملی دولت سوئیس به فعالیت خود ادامه داد.

موضـوع سخـنرانی دکتـر مارکـو برامبیـلا « معماری منحصربه فرد کلیساهای ارمنیان سلماس» بود. او گفت: « با توجه به اینکه این کلیساها بخشی انکارناپذیر از معماری ارمنی است متأسفانه کمتر مطالعه شده».

پروفسور ماوریتسیو بوریانی، در سخنرانی خود با عنوان « کلیساهای ناحیه سلماس و خوی متعلق به ارمنیان و آشوریان» بر لزوم نگهداری از این آثار تأکید کردند.

در پایان همایش، ساموئل کاراپتیان، رئیس بنیاد حفظ و نگهداری بناهای تاریخی ارمنیان، به معرفی کتاب سلماس، از مجموعه کتاب‌های معرفی بناهای تاریخی ارمنیان، پرداخت.

روز دوم همایش، به بازدید از مکان‌ها و مناطقی اختصاص یافت که اعقاب ساکنان آن در سده‌های گذشته از سلماس به ارمنستان مهاجرت کرده بودند. از جمله این مناطق روستای آرتاشات بود که شرکت‌کنندگان با استقبال مخیتار آلویان، کدخدای روستا، از آن بازدید کردند و به تماشای برنامه‌های فرهنگی زیبایی پرداختند که در خانه فرهنگ همان روستا تدارک دیده شده بود.

مراسم بازدید در خانه فرهنگ روستا ادامه یافت. در این مراسم ،سرکیس برخورداریان و لئورا آتویان، از اعضای هیئت رئیسه انجمن جهانی سلماس، درباره برنامه‌های آتی این انجمن سخن گفتند. برنامه‌های روز دوم همایش به همت دکتر آرمن ایسرائیلیان و گاریک میساکیان از اساتید بخش ایران‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان ترتیب داده شده بود.