هراچیا آجاریان[۱](۱۸۷۶-۱۹۵۳ میلادی) دانشمند بزرگ و زبان‌شناس برجستۀ ارمنی در شهر استانبول ترکیه پا به عرصۀ وجود نهاد. تحصیلات ابتدائی را در زادگاهش به اتمام رساند و در سال ۱۸۹۳ در آموزشگاه مرکزی ارامنه در شهر استانبول تحصیلات دورۀ متوسطه را به پایان برد. آجاریان در سال ۱۸۹۵ تحصیلات عالی خود را در دانشگاه سوربُن[۲] فرانسه شروع کرد و در همین دانشگاه، زیر نظر استادان بزرگی چون آنتوان میه[۳]، تعلیم یافت و دو سال بعد، یعنی در سال ۱۸۹۷، به خاطر تحقیق جامعش در زمینۀ زبان «لاز»[۴]، زبان یکی از اقوام در قفقاز، به عضویت «انجمن زبان‌شناسی پاریس»[۵] پذیرفته شد.

در همان سال، در یازدهمین کنگرۀ شرق‌شناسان، که در پاریس تشکیل شده بود، شرکت کرد و پژوهش جامع خود را دربارۀ زبان ارمنی به کنگره ارائه داد که توجه بسیاری را برانگیخت. به همین سبب هوبشمان[۶] زبان‌شناس آلمانی و رئیس کنگره، آجاریان را به استراسبورگ دعوت کرد و او در سال ۱۸۹۸ برای حضور در جلسات سخنرانی این زبان‌شناس در دانشگاه، به استراسبورگ سفر کرد.

از آن پس سراسر زندگی این دانشمند بزرگ ارمنی صرف تحقیق و تألیف آثار پرارزش علمی، بویژه دربارۀ زبان ارمنی شد و تمام استعداد علمی و توان کاریش را در راه شناخت و تحقیق ریشه‌ئی در زمینۀ زبان ارمنی برپایۀ زبان‌شناسی علمی به کار برد.

آجاریان یکی از مشهورترین ادبا و زبان‌شناسان ارمنی است که بعدها به عنوان عضو اصلی آکادمی علوم ارمنستان انتخاب شد (۱۹۴۳). او دارای کرسی استادی زبان‌های شرقی در دانشگاه دولتی ایروان و عضو برجستۀ فرهنگستان علوم ارمنستان بود. آثار پرارزش او در جهان بخصوص در بین زبان‌شناسان ارمنی، از اهمیت و اعتبار والائی برخوردار است.

این دانشمند در مجامع علمی بیشتر به عنوان زبان‌شناس معروف است. حال آنکه در رشته‌های دیگر علمی از جمله تاریخ، ادبیات، قوم‌شناسی و غیره نیز پژوهش‌های گسترده‌ئی دارد.

دربارۀ آن بخش از پژوهش‌ها و تألیفات آجاریان که به شرق‌شناسی و بخصوص ایران‌شناسی مربوط است، باید گفت که میراث بجای مانده از او بسیار متنوع است و ارزش و اهمیت این پژوهش‌ها کمتر از تحقیقات زبان‌شناسی او نیست.

بسیاری از پژوهش‌های آجاریان در زمینۀ شناخت زبان‌های ایرانی که مربوط به زبان‌های باستانی و پهلوی است، همچنین آثار او دربارۀ قوم‌شناسی ایرانی، جوامع ارمنیان ایران، زبان کردی و پژوهش در مذاهب ایرانی امروزه نیز از اهمیت خاصی برخوردار هستند. برای مثال می‌توان از پژوهش‌های وی در زمینۀ مذهب طوماری‌ها و گوران‌ها که در کتاب خاطرات او جای گرفته است، نام برد[۷]. البته پیش از او شرق‌شناس مشهور روس و. مینورسکی[۸] نیز در مورد آن‌ها اشاره‌ئی دارد. [۹] ولی با اطمینان می‌توان گفت نوشتۀ آجاریان تنها تحقیقی است که دربارۀ مذهب بسیار جالب طوماری‌ها صورت گرفته است[۱۰]. به نظر می‌رسد این گروه شاخه‌ئی از طریقت اهل حق یا علی‌اللّهی بوده‌اند و اکنون از بین رفته‌اند.

برای آنکه نشان دهیم که آجاریان در کنار زبان‌شناسی، به پژوهش‌های ایران‌شناسی نیز پرداخته و ایران‌شناس نیز بوده است، در این‌جا به چند نمونۀ دیگر از آثار او اشاره می‌کنیم:

تحقیق او بنام «فرهنگ گویش کردی بایزید نو»[۱۱] که در سال ۱۹۱۱ در مجلۀ انجمن زبان‌شناسی پاریس به چاپ رسید دارای بیش از هزار مدخل کردی است. اهمیت این پژوهش در ریشه‌شناسی مدخل‌ها است. آجاریان و فردیناند یوستی ایران‌شناس نامی از پیشگامانی هستند که به واژه‌شناسی تاریخی زبان کردی توجه خاصّ مبذول داشته‌اند. آگاهی کامل از آوانگاری تطبیقی ایرانی و کردی امکان آن را به مؤلف داده که به ریشه‌یابی‌های بسیار جالب و همه‌جانبه دست یابد. در این اثر به وام واژه‌های ارمنی در کردی نیز اشاره‌هائی شده است.
مقاله‌ئی به نام «هاکوپ مقدس در میان کردهای آرارات»[۱۲] که به منابع ادبی کردها مربوط می‌شود.
«فرهنگ ریشه‌شناسی زبان ارمنی»[۱۳] در این فرهنگ بسیاری از وام‌واژه‌هائی که زبان ارمنی از زبان‌های دیگر از جمله زبان‌های ایرانی گرفته است بطور کامل تشریح و ریشه‌یابی شده است.
«فردوسی»[۱۴]، ارامنه و ارمنستان در شاهنامۀ فردوسی. در این مجموعه تمام اشعار شاهنامه که به گونه‌ئی واژه‌های ارمن و ارمنستان در آن‌ها به کار رفته است جمع‌آوری شده و با ترجمۀ ارمنی آن‌ها به چاپ رسیده است.
«فرهنگ نام‌های ارمنی»[۱۵] تألیفی دیگر از این دانشمند است. بخشی از نام‌های ارمنی دارای ریشۀ ایرانی هستند که آن‌ها را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
الف) نام‌هائی که ریشۀ ایرانی قدیم دارند.

ب) نام‌هائی که ریشۀ ایرانی معاصر دارند.

«ابن بطوطه دربارۀ ارامنه»[۱۶] این کتاب بر پایۀ اطلاعاتی نگاشته شده که جغرافی‌دان و سیّاح عرب دربارۀ ارمنیان و ارمنستان به دست داده است. در این سفرنامه موضوع‌های مربوط به ایران نیز مورد بررسی قرار گرفته است.
آجاریان سفرنامۀ ابن بطوطه را به گونه‌ئی دقیق مورد بررسی قرار داده و بخش‌هائی از آن را با ترجمۀ ارمنی و حواشی و تعلیقات و ملاحظات خویش، در اختیار خوانندگان گذاشته است.

«اسامی ماه‌های ارمنی»[۱۷] در این تألیف آجاریان شرحی دربارۀ سال و تقسیم‌بندی ماه‌های دوازده با سیزده‌گانۀ آن، سال کبیسه و چگونگی محاسبۀ روزهای ماه و انواع تاریخ از قبیل سیار و ثابت و غیره ارائه داده است و ماه‌های ارمنی را با معادل‌های خارجی آن‌ها آورده است. همچنین نام شش ماه ارمنی را که ریشۀ ایرانی دارند با توضیحات لازم ذکر کرده است.
«اسنادی دربارۀ روابط ارمنستان-ایران»[۱۸].
«گلچین فارسی»[۱۹]
«وام واژه‌های ارمنی در زبان فارسی»[۲۰]
«تاریخچۀ حل مسألۀ کتیبه‌های ایرانی»[۲۱]
پیشگفتار «فرهنگ فارسی-ارمنی»[۲۲]، تألیف کشیش گارگین.
نقد: «ولایت فریدن اصفهان»[۲۳]
نقد: «کتیبه‌های به خط میخی آشوری و ایرانی مربوط به تاریخ نائیری و اورارتو»[۲۴]
گذشته از مقاله‌ها و کتاب‌هائی که در بالا از آن‌ها سخن به میان آوردیم، هنگام بررسی دیگر آثار و پژوهش‌های این دانشمند باز هم به نشانه‌هائی در زمینۀ زبان‌های ایرانی و ایران‌شناسی برخواهیم خورد.