هاکوب کوجویان[۱] (۱۸۸۳-۱۹۵۹م) از نقاشان مشهور ارمنستان در نیمه اول قرن حاضر است و پایه گذار هنر نوین گرافیک در ارمنستان به شمار می رود. بیشتر آثار او در نگارخانه ملی جمهوری ارمنستان و در خانه او درایروان که از سال ۱۹۷۳۳به موزه تبدیل شده است نگهداری می شود. کوجویان، در سال ۱۹۲۰ به ایران آمد و مدت دو سال در تبریز اقامت گزید و به تدریس نقاشی پرداخت. وی در سال ۱۹۲۲ به دعوت حکومت ارمنستان به زادگاه خود بازگشت. مدرسه هنرهای زیبای کودکان ایروان به نام او نامگذاری شده است. (۱۹۵۹)

هاکوب کوجویان در سال ۱۸۸۳ میلادی در شهر ارمنی نشین «آخالتس خا»[۲] ی گرجستان در خانوادۀ کاراپت کوجویان زرگر متولد.

شد. اجداد کوجویان اهل «ارزروم» بودند و نسل اندر نسل به طلا کاری و نقره کاری اشتغال داشتند. هاکوب هنگام فراگرفتن صنعت پدر خویش، استعداد فراوان خود را نمایان ساخت و در این زمینه چنان مهارت یافت که قادر بود در ده سالگی دست به کارهای ابتکاری بزند. کوجویان تحصیلات مقدماتی حرفه ای خود را در آموزشگاه صنعتی «ولادی قفقاز» (اورجونیکیدزه) به پایان برد (۱۹۰۰م)، سپس در کارگاه طلاکاری-حکاکی پروسُف در مسکو آموزش دید. وی در سال ۱۹۰۳ به مونیخ رفت و در سال‌های ۱۹۰۵-۱۹۰۷۷ دورۀ آکادمی هنرهای زیبای مونیخ را گذراند، سپس مدت دو سال در پاریس به سر برد و به بررسی آثار هنرمندان غربی پرداخت و در سال ۱۹۰۹ به ولادی قفقاز بازگشت.

با این حال فرهنگ مشرق زمین نیز هنرمند را مجذوب خود می کرد. او در سال ۱۹۲۰ همراه باالکساندر تامانیان (۱۸۷۸-۱۹۳۶۶) مهندس معمار، به ایران سفر کرد، در تبریز مستقر شد و در هنرکده ای که تامانیان گشوده بود به تدریس پرداخت. بدینگونه کوجویان با آداب و رسوم ایرانیان که سنت های دیرین در آن ها حفظ شده بود آشنا شد و به بررسی فرهنگ غنی این مرز و بوم که ریشه در اعماق هزاره ها داشت پرداخت. هاکوب کوجویان از اوان نوجوانی در کارگاه پدر، با هنرهای تزئینی شرقی، بخصوص ایرانی آشنا شده بود به طوری که در تبریز، بدون احساس بیگانگی، به دنیای غنی نقوش تزیینی ایرانی گام نهاد و با فراگیری اصول آن به مطالعه در نگارگری و نقاشی سده های میانی ایران پرداخت.

کوجویان در عین حال، با ارمنیان ایران که از زندگی فرهنگی-اقتصادی پویایی برخوردار بودند ارتباط بسیار نزدیکی برقرار کرد. قالیبافی، طلاکاری و سفالگری از حرفه های متداول ارمنیان بودند. در میان آنها نقاشانی نیز وجود داشتند که آثار آنان آمیزه ای خاص از هنر ارمنی و ایرانی بود. کوجویان با بررسی آثار آنان و با به کارگیری سنت های هنری غربی، به شیوۀ هنری تازه و سبک جدیدی دست یافت. «زن خفته ایرانی»، «منادی ارمنی»، «شیوه پردازی ارمنی»، «زنان آخالتس خایی» نمونه هایی از این دست آثار او هستند. سه اثر نخست در نگارخانه های ملی جمهوری ارمنستان نگهداری می شوند. کوجویان در این آثار جهان را به گونه یک نقش تزیینی گسترده مجسم می کند. در «زن خفته ایرانی» زن در وسط قرار گرفته و اطراف او را باغ جادویی احاطه کرده است. بید مجنون، گل‌های رنگارنگ و پرندگان خیال انگیز در پرتو خورشید که چشم و ابروی زن بر آن نقش بسته اند، جان گرفته اند. در این نقش پردازی ها مهارت نقاش و تسلط او به فنون صنعت طلاکاری و نقره کاری مشهود است.

در تبریز، هاکوب کوجویان یکی از شاهکارهای هنر تجسمی ارمنی را که اثر گرافیکی به نام «داویت ساسونی» است. پدید آورد (۱۹۲۲م) این اثر شامل ۳۵ نگاره است که با ظرافت و مهارت زرگرانه ترسیم شده اند و در چهارسوی یک تصویر اصلی قرار گرفته اند و با تماشای آنها گویی سراسر این حماسه ملی ارمنی در برابر دیدگان تماشاگر جان می گیرد. این اثر را کوجویان با به کارگیری اصول هنر تزئینی ارمنی و بهره جستن از آثار نگارگری سده های میانی ایرانی پدید آورده است.

در آثاری که هنرمند در تبریز آورده است می توان تأثیر هنر اروپایی گوتیک و باروک و نگاره های عربی و ایرانی را در کنار تأثیر هنر قالیبافی و هنرهای تزیینی-کاربردی ارمنی مشاهده کرد. به این ترتیب کوجویان در ایران چنان نمونه هایی از آثار گرافیکی خود را پدید آورد که نه تنها در گذشته هنری او، بلکه در تاریخ هنر تجسمی ارمنی نیز منحصر به فرد بوده است.

هاکوب کوجویان در زمان اقامت خود در ایران در کنار آثار گرافیکی به آفرینش آثار نقاشی نیز پرداخت، آثاری مانند «کوچه‌ای در تبریز»، «سفره خانه ای در تبریز»، «سواره نظام» که از جالب ترین پدیده های دوره نوین هنر تجسمی ارمنی به شمار می روند. در پردۀ «کوچه‌ای در تبریز» کوجویان کوچه را با رنگ های متنوع و به گونه ای بارز باز آفرینی کرده است. هنرمند با بهره گیری از تأثرات غنی خود و با بررسی، گزینش و در آمیختن آنها سیمای کلی همه کوچه های تبریز-حتی شاید کوچه های شهرهای ایران-را ارائه کرده است. این پرده بیشتر نمایش گونه است، گویی کوجویان به عنوان کارگران وارد صحنه شده و نقش های میوه فروش، ملا، جوان قرتی، زیبای شرقی، بارکش و غیره را به عهده بازیگران گذاشته است.

با همین شیوه نیز «سفره خانه ای در تبریز» را به تصویر کشیده است. در اینجا افرادی را می بینیم که طبق عادات مرسوم چهارزانو نشسته اند و بادست غذا می خورند. غذا را با اشتها می خورند و رضایت خاطر خود را با حرکات خود می نمایانند. یک نفر هم در حال کشیدن غلیان سنتی است. در این پرده در پرتو طنز صمیمانه نقاش، عادات مردم مشرق زمین ملموس تر و برجسته تر نشان داده شده اند.

در این تصاویر کوجویان به عنوان یک نقاش مردم شناس و تصویرگر فرهنگ مردم مطرح می شود. او زندگی روزانه شهرهای ایران را بررسی کرده و با نگاه دقیق هنرمند، به ویژگی های آن ها پی برده و آنها را در شخصیت های خود به تصویر کشیده است. منتقدانی که می گویند در این آثار کوجویان بر عقب ماندگی آسیایی تأکید داشته است در اشتباهند، چه این تصاویر نه هجوآمیزند و نه نمایشگر عقب ماندگی اجتماع. در انتخاب مضمون و شخصیت ها نقاش دید انتقادی بویژه هزل آمیز ندارد. او مایل نیست دنیایی را که خود آفریده بی اعتبار و کم بها جلوه دهد.

«و. ماتئوسیان»[۳] در کتاب هنر هاکوب کوجویان که در سال ۱۹۷۱ در ایروان منتشر شده می نویسد: «کوجویان دنیای جالب و زیبایی را در برابر تماشاگر می گشاید.» او در «کوچه ای در تبریز» و «سفره خانه ای در تبریز» به شیوۀ گروتِسک [برجسته نمایی] به بیان نمایشی کمدی روی آورده تا بیننده را از فشارهای روزانه و افکار سنگین دور کند و به او آرامش خاطر سبکبالانه ببخشد. در تاریخ هنر تجسمی ارمنی «کوچه ای در تبریز» و «سفره خانه ای در تبریز» نمونه های منحصر به فرد از برجسته نمایی طنز آمیز است.

می توان گفت، دو سالی که درفاصلۀ سال‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۲۲ هاکوب کوجویان در ایران گذراند، سال های بسیار پرثمری بودند و آثار این دوره او هنرهای تجسمی ارمنی را به طور محسوس پربارتر کردند.

ترجمه شده از «ایران نامه»

نشریۀ ایران شناسان جمهوری ارمنستان، شمارۀ ۲-۳، ایروان، ۱۹۹۶

پی‌نوشت‌ها:

1- Hakob Kojoyan

2- Akhaltskha

3- V.Matevosyan