دربارۀ نویسنده

بهروز خـان محـمدی در ۱۳۵۸ خورشیدی در خانواده ای متـدین در شهرستان ارومیـه چشم به جهان گشود. تحصیلات ‏ابتدایـی و متـوسطه را در مدارس ۱۳ آبـان و آیـت الله طالقانـی ‏ارومیـه به پایـان بـرد. در ۱۳۷۷ خـورشیدی برای تحـصیل در مقطـع ‏کارشناسی رشتـۀ باستان شناسی وارد دانـشگاه تهران شـد و در ‏‏۱۳۸۴ خورشیدی، با درجۀ عالی به اخذ درجۀ کارشناسی ارشد ‏از همین دانشگاه نائل آمد. وی به دلیل ‏علاقۀ شخصی و همچنین وجود کلیساهای متعدد تاریخی دراستان آذربایجان ‏غربی و شهرستان ارومیه و به منظور معرفی و تجزیه و تحلیل ‏جزئیات معماری آنها موضوع پایان نامۀخود را بر محور باستان شناسی کلیسا‏[۱] به طور عام و باستان شناسی ‏کلیساهای شهرستان ارومیه به طور خاص قرار داده. خان محمدی پس از پایان خدمت مقدس سربازی در ۱۳۸۷خورشیدی به استخدام سازمان میراث فرهنگی، ‏صنایع دستی و گردشگری درآمد و تا به امروز درسمت های گوناگونی ‏چون مدیر مجموعۀ جهانی قره کلیسا، مدیر کاخ موزۀ باغچه ‏جوق ماکو، کارشناس مرکز باستان شناسی، عضو شورای باستان ‏شناسی، عضو شورای فنی ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی ‏و گردشگری آذربایجان غربی و عضو کمیتۀ علمی کنگرۀ تاریخ ‏معماری و شهرسازی استان فعالیت داشته. او همچنین سرپرست چندین طرح کاوش باستان شناختی و نجات بخشی ازجمله خوانا سازی ‏حصار قره کلیسا، خوانا سازی حصار حسنلو، کاوش نجات بخشی ‏مقبرۀ بایزید آبادنقده، کاوش نجات بخشی مقبرۀ تاچین آباد ‏اشنویه، کاوش تعیین حریم تپۀ لاوین پیرانشهر و غیره بوده. وی ‏از ۱۳۹۳خورشیدی تا کنون در سمت رئیس مرکز آموزش ‏عالی علمی ـ کاربردی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ‏آذربایجان غربی مشغول خدمت است.‏

بهروز خان محمدی، با توجه به ماهیت شغلی خود، تاکنون بیش ‏از پنجاه مقالۀ علمی در زمینۀ آثار تاریخی شامل قلاع، ‏مقابر،بناها، کاخ ها، کتیبه ها، گوردخمه ها و محوطه های ‏تاریخی در مجلات معتبر داخلی و بین المللی، همایش ها و ‏کنگره ها منتشر ساخته است.‏

آشنایی با فصلنامۀ پیمان و زمینۀ گستردۀ فعالیت های ‏فرهنگی آن عاملی شد تا آقای خان محمدی تحقیقات ‏کامل در بارۀ تاریخ معماری اماکن مذهبی ارمنیان در ‏ایران را در مرکز مطالعات علمی خود قرار دهد، تجزیه و ‏تحلیل و مقایسۀ تطبیقی کلیساهای واقع در شمال غرب ایران، ‏به ویژه، استان آذربایجان غربی را با همتی مضاعف و کنکاش ‏در جزئیات فرهنگی پی گیر شود و زمینه ای بسیار مساعد برای ‏آشنایی بیشتر محققان و پژوهشگران فرهنگ معماری ارمنی ‏فراهم آورد. ‏

نتیجۀ این بخش خاص از پژوهش های وی ‏تحریر و انتشار ده ها مقالۀ علمی و تخصصی دربارۀ ‏کلیساهای ارزشمند اما از نظر دور افتاده و گمنام این ‏منطقه در فصلنامۀپیمان و دیگر جراید بوده است.‏

سیزده سال همکاری بی شائبه با فصلنامۀ پیمان و ارائۀ هفده ‏مقالۀ ارزشمند در چهارده شمارۀ پیمان از بهار ۱۳۸۳ تا بهار ‏‏۱۳۹۶خورشیدی، هیئت تحریریۀ فصلنامه، خوانندگان آن و جامعۀ ‏ارمنیان ایران را رهین منت دانش بهروز خان محمدی ‏قرار داده است.‏ همفکری و همکاری فرهیختگانی چون آقای خان محمدی بی شک زمینه ای به مراتب گسترده تر برای شناسایی و معرفی ‏هرچه بهتر فرهنگ و هنر مشترک پارس و ارمن را در این سرزمین ‏فراهم خواهد آورد.‏

فهرست عناوین، تاریخ نشر و شمارۀ مجلداتی از پیمان ‏که حاوی مقاله های آقای خان محمدی و بعضاً ، همفکران ایشان ‏است برای تسهیل و تسریع در دسترسی، در زیر ارائه شده ‏است:‏

ـ «کلیسای سرکیس مقدس در صورمان‌آباد»، پیمان، ش ۲۸، ‏بهار۱۳۸۳‏.

ـ «پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان غربی»، ‏پیمان، ش ۳۱، بهار۱۳۸۴‏.

ـ کلیسای سورپ گئورگ روستای گردآباد ارومیه»، پیمان، ش‏‏۳۵، بهار۱۳۸۵‏.

ـ «کلیسای سورپ پطروس قره‌باغ ارومیه»، پیمان، ش ۴۱، ‏پاییز۱۳۸۶‏.

ـ «هازاراشن»، پیمان، ش ۴۲، زمستان۱۳۸۶‏.

ـ «کلیساهای خشتی ارومیه»، پیمان، ش ۵۰، زمستان۱۳۸۸‏.

ـ «کلیسای حضرت مریم ریحان آباد »، پیمان، ش ۵۲، ‏تابستان۱۳۸۹‏.

ـ «تحلیلی بر معماری کلیساهای تاریخی ارمنی در ارومیه»، پیمان، ‏ش ۵۶، تابستان ۱۳۹۰‏.

ـ «پژوهش‌های باستان‌شناسی و باستان ژئوفیزیک در قره‌کلیسا»،‏ پیمان، ش۶۰، تابستان ۱۳۹۱‏.

ـ «کلیسای مریم مقدس روستای آفتارخانۀ سلماس»، پیمان، ش ۶۸، ‏تابستان۱۳۹۳‏.

ـ «بررسی مقابر صخره‌ای استان آذربایجان غربی»، (بهروز خان‌محمدی و ‏نادره شجاع‌دل)، پیمان، ش ۶۸، تابستان۱۳۹۳‏.

ـ «نگاهی به کلیسای تاریخی صلیب مقدس روستای مهلذان خوی»، پیمان، ش ۷۲، تابستان ۱۳۹۴‏.

ـ «گزارش لایه‌برداری و مطالعۀ نقش‌های دیواری کلیسای تاریخی ‏هفتوان سلماس »، ‏(بهروز خان‌محمدی و هومن بخشایی)، پیمان، ش۷۲، ‏تابستان۱۳۹۴. ‏

ـ «کتیبه‌های اورارتویی در آذربایجان غربی»، پیمان، ش ۷۳، ‏پاییز۱۳۹۴‏.

ـ «نگاهی به معماری صخره‌ای اورارتویی در اسلام‌تپۀ میاندوآب ‏آذربایجان غربی»، پیمان، ش۷۵، بهار۱۳۹۵‏.

ـ «پژوهشی درکلیسای تاریخی فنایی خوی، آذربایجان غربی»، ‏پیمان، ش ۷۹، بهار۱۳۹۶‏.

ـ «نگاهی به کلیسای تاریخی مریم مقدس روستای قریس خوی، ‏آذربایجان غربی»، پیمان، ش ۷۹، بهار۱۳۹۶‏.

اشاره

شهرستان خوی از مناطق نسبتاً پر جمعیت شمالی استان آذربایجان غربی است که در شمال سلماس و غرب شهرستان های تسوج ‏و مرند واقع شده و از طرف غرب با کشور ترکیه همجوار است. این شهرستان، از چهار بخش به نام های ایواوغلی، صفائیه، ‏قطور و مرکزی و یازده دهستان تشکیل شده و یکی از مناطقی است که سابقۀ تاریخی و تمدنی کهن دارد. در این شهرستان و ‏روستاهای حومۀ آن، تاکنون سیزده کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده که بیشتر آنها در محدودۀ زمانی بین قرن های ‏سیزدهم تا نوزدهم میلادی ساخته شده اند. [۲] از این میان، شماری در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و ثبت برخی دیگر از کلیساها که در وضعیت نسبتاً خوبی ‏هستند نیز مراحل اجرایی را طی می کند. متأسفانه، بیشتر این کلیساها به مرور زمان ویران شده اند. کلیسای تاریخی مریم مقدس روستای قریس و کلیسای تاریخی روستای فنایی دو کلیسا از این میان ‏هستند که به لحاظ اهمیت، موضوع نوشتار حاضر قرار گرفته است.

کلیسای تاریخی مریم مقدس روستای قریس

موقعیت جغرافیایی

روستای قریس در حدود ۳۱کیلومتری شمال غرب شهرستان خوی و ۴/۵ کیلومتری جنوب غربی جادۀ خوی به ‏چالدران قرار گرفته است. این روستا در ۱۳۷۹ش از دهستان فیرورق بخش مرکزی خوی جدا و به توابع دهستان سکمن آباد بخش صفائیه خوی پیوست[۳] و بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ش جمعیت آن ۶۲۵ نفر (۱۱۸ خانوار) است. سکونت در ‏قریس در سه دورۀ متمایز صورت گرفته است. الف: دورۀ نخست، مربوط به سال های پیش از قرن دهم هجری است. بخش قدیمی، که به این دوره تعلق دارد، در ضلع شمال غربی روستا واقع شده و در حال حاضر، ‏کاملاً متروکه است و آثار اندکی در آن به صورت دیوارک ها و بقایایی از سفال و دیگر مظاهر زندگی در دامنۀ کوه مشرف به روستا ‏دیده می شود. ب: دورۀ دوم مربوط به دوران سکونت ارمنیان در روستاست. از این مقطع زمانی کلیسایی در ضلع شمالی ورودی روستا و نیز واحدهای ساختمانی ای در جنوب غربی آن برجا مانده. ‏معماری واحدهای ساختمانی چینه ای یا خشتی با پوشش های چوبی است. امروزه، این ساختمان ها متروکه شده و تنها شمار اندکی از آنها باقی ‏مانده است. ج: دورۀ سوم مربوط به وضعیت کنونی بافت جمعیتی روستاست. در این مرحله تمامی ساکنان ‏ارمنی روستا را ترک کردند‎[۴].‎

این کلیسای تاریخی ارمنی، معروف به کلیسای مریم مقدس، به همراه یک گورستان ‏تاریخی ارمنی با سنگ قبرهای حکاکی شده و ارزشمند متعلق به دورۀ دوم سکونت در قریس، در ابتدای ورودی روستا و در ‏حاشیۀ منازل روستاییان ـ در طول جغرافیایی  ۴۴ َ۲۴·۳۹ شرقی و عرض  ۳۸ َ۳۲·۳۹ شمالی واقع شده است. این دو مکان تاریخی در تاریخ ۹ بهمن ‏‏۱۳۸۰ش به شمارۀ ۴۸۴۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.‏

تاریخچه و سوابق پژوهشی

به رغم ارزش های بالای معماری و هنری این کلیسا چندان مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است. شاید، ‏بتوان بررسی پژوهشی معماران و باستان شناسان ایتالیایی را نخستین مطالعه بر روی این کلیسا دانست.گروه معماران و پژوهشگران ‏دانشگاه پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا به همراه هیئتی از دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی کنونی) طی سال های ‏‏۱۹۷۷ و ۱۹۷۸م، در بررسی گسترده ای برروی استحکام و گونه شناسی (تیپولوژی) کلیساهای ارمنی در ایران، این کلیسا را نیز ‏مورد مطالعه و بررسی قرار دادند و نقشه ها، تصاویر و اطلاعات نسبتاً کاملی از آن منتشر ساختند. [۵] این هیئت تاریخ ساخت ‏کلیسا را قرون شانزده و هفدهم میلادی ذکر کرده است.آندرانیک هویان، باستان شناس و محقق ارمنی، نیز در کتاب خود به نام کلیساهای ارمنیان ایران ضمن اشاره به این کلیسا در خصوص ویژگی های معماری و قدمت آن اطلاعاتی ‏ارائه داده است‏.[۶] هویان نیز تاریخ بنای کلیسا را سدۀ شانزدهم میلادی ذکر کرده است. در گزارش ثبتی که در ۱۳۸۰ش ‏تهیه شده، بنا را با توجه به ویژگی های معماری و مقایسۀ پلان و مصالح به کار رفته در آن به دورۀ ایلخانیان منسوب کرده اند‏.[۷] علاوه ‏بر این، خانم نادره شجاع دل[۸] و نگارنده[۹] نیز در مطالعات خود اشاراتی به این اثر تاریخی داشته اند. پیشینۀ فعالیت های ‏مرمتی کلیسا، به استناد منابع موجود در بایگانی میراث فرهنگی آذربایجان غربی، به ۱۲۵۵ش باز می گردد. ‏بر این اساس، در فاصلۀ سال های ۱۲۵۵ـ ۱۲۹۸ش کلیسا به طور اساسی به دست گروهی از ارمنیان مرمت ‏شده است. نظر به اهمیت تاریخی این کلیسا مدیریت میراث فرهنگی استان آذربایجان ‏غربی در نیمۀ اول ۱۳۷۸ش دست به مرمت کلیسا زد و هم زمان فعالیت های پژوهشی را نیز در مورد آن آغاز کرد. با نظارت بخش پژوهش میراث فرهنگی، برای نمایان ساختن اجزای داخلی کلیسا، از محوطۀ داخلی آن خاک برداری شد. همچنین، برای اطلاع از وضع قرارگیری و استحکام قسمت های زیرین کلیسا در پشت دیوار آن گمانۀ آزمایشی انجام گرفت. در آوار برداری از مدخل سنگی کلیسا بقایای ‏دیوار حائلی مشخص شد که برای جلوگیری از نفوذ مهاجمان به فضای کلیسا احداث شده بود‏.[۱۰] در نیمۀ اول تابستان ۱۳۸۰ش، نیز ‏میراث فرهنگی آذربایجان غربی با هدف احیای بخش های فروریخته و با استفاده از مصالح همگون دست به فعالیت های مرمتی و بازسازی دیگری زد. [۱۱]به رغم گذشت زمان و نزولات جوی، که سبب آسیب به کلیسا شده، بنا در حالت کلی سرپا و به نسبت سالم است اما از آن برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمی ‏شود.

ویژگی های معماری‏

ـ مصالح ‏

مـصالـح اصـلی بـه کار رفتـه در کلـیسا تخـتـه سنـگ و سنـگ های لاشـه ای و در بخـش هایـی از آن، سنـگ هــای تراش خـورده آذرین است. ‏طی مرمت و بازسازی از سنگ های لاشه ای کوچک و گاه قلوه سنگ نیز به منزلۀ مصالح فرعی استفاده شده است. ‏

ـ نقشه ‏

کلیسای مریم مقدس قریس مشتمل بر نمازخانه ای منفرد و مستطیل شکل به طول ۳۰/ ۱۶ و عرض۷۰ / ۹ متر و دارای محور اصلی شرقی ـ غربی است. اجزا و عناصر معماری آن بر اساس این محور انتظام یافته و نقشه نسبت به ‏محور حالت تقارن دارد. کلیسا دارای یک ورودی اصلی در ضلع غربی است. این ورودی بر روی محور شرقی ـ غربی و درست در مقابل محراب واقع شده است. طبق آموزه های مذهبی مسیحی این ورودی ‏راه ورود به کلیساست. تکیۀ کلیسا به دیوارۀ ‏صخره ای طبیعی، که در این قسمت وجود دارد، در استحکام دیوار شمالی و بخشی از دیوار غربی آن نقش عمده ای دارد. ‏در ابتدای ورودی، به مرور زمان توده ای از خاک انباشته شده. همچنین، وجود صخرۀ طبیعی در این قسمت فضای روبه روی ‏ورودی را محدود کرده است. بر روی سردر ورودی کلیسا طاق نمای جناغی زیبایی با استفاده از سنگ های تراش خورده ایجاد ‏و بر بالای آن یک نورگیر کوچک سنگی، به منظور افزایش نور داخلی کلیسا، تعبیه شده است.

سطح داخلی کلیسا ‏پایین تر از زمین های اطراف است و فضای داخلی آن همچون غالب کلیساهای منطقۀ شمال غرب به شیوۀ بازیلیک سه ‏ناوی و ستون دار ساخته شده است.صحن اصلی کلیسا با چهار ستون خوش تراش سنگی شش ضلعی با سرستون هایی به ‏سبک دوریک، که در دو ردیف موازی کنار هم قرار گرفته اند، به سه ناو تقسیم می شود: ناو اصلی میانی و ناو های فرعی ‏جانبی. ناو میانی، به دلیل پذیرش عبادت کنندگان بیشتر، بزرگ تر از ناوهای کناری است. محراب نیم دایره ای شکل کلیسا ‏در منتها الیه بخش شرقی و هم عرض ناو میانی و در راستای آن ایجاد شده است. بر بالای محراب نیز نورگیر ‏سنگی کوچکی به منظور افزایش نور داخلی محراب تعبیه شده است.

در این کلیسا به لحاظ کارکردی سه بخش محل عوام، محل ‏سرود خوانان و محراب وجود دارد ولی با توجه به تخریب های صورت گرفته در بخش محراب تشخیص میزان اختلاف ‏ارتفاع سطح آن با فضای عبادت کنندگان و سرود خوانان امکان پذیر نیست. در دو سمت محراب دو اتاق (آونداتون) [۱۲] با ‏ورودی های تنگ و باریک و دو نوع طاق سنگی جناغی و تخت تعبیه شده که محل نگهداری وسایل کشیش و اشیا و ‏لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی است. نکتۀ جالب توجه در خصوص این اتاق ها این است که بر خلاف بیشتر ‏کلیساهای منطقۀ آذربایجان اتاق های جانبی این کلیسا به صورت دوطبقه ساخته شده است.

دسترسی به طبقۀ تحتانی ‏همانند دیگر کلیساها از درگاه کنار محراب و محل سرودخوانان صورت می گیرد که با سنگ های تراش دار چهار گوش ساخته ‏شده است اما ورود به طبقه های فوقانی از طریق دو راه پلۀ باریک و کم عرض به صورت قرینه، با پله هایی به ارتفاع ۲۵ ‏سانتی متر، امکان پذیر است، که در محل محراب تعبیه شده اند، شیوه ای که در کلیساهای منطقۀ آذربایجان به ندرت به ‏چشم می خورد و از این لحاظ کلیسای مریم مقدس قریس منحصر به فرد است.

به منظور افزایش نور داخلی اتاق های جانبی موجود در طبقات ‏تحتانی و فوقانی چهار نورگیر در ضلع شرقی کلیسا با سنگ های تراش خورده احداث شده است. علاوه بر این، دو ‏ردیف پله به صورت قرینه در دو طرف محراب با چهار پله امکان دسترسی به محراب را فراهم می کند.‏

ـ نماها و تزیینات‏

در این کلیسا، از تزیینات معماری محدودی استفاده شده است. نمای دیواره های خارجی را با استفاده از سنگ های لاشه ای ‏ساخته اند و مابین آنها بندکشی شده است. بخش زیادی از این پوشش و بندکشی مابین سنگ ها براثر مرور زمان و عدم ‏توجه ریخته و از بین رفته است. برخی از سنگ های تراش دار جرزها و طاق ها نیز تخریب شده اند. تزیینات نمای خارجی را ‏بیشتر در دیوار غربی و محل ورودی اصلی ایجاد کرده اند. در دو طرف ورودی، دو نیم ستون سنگی ایجاد شده و بر ‏بالای آن طاق نمای جناغی با استفاده از سنگ های تراش خوردۀ سیاه و سفید به صورت یک در میان ساخته شده است. چهار ‏چوب ورودی اصلی نیز با استفاده از سنگ های آذرین تراش خورده و خوش ساخت ایجاد شده است. در نماهای دیگر ‏اضلاع، تزیین های خاصی به چشم نمی خورد. دیوار خارجی شمالی فاقد نورگیر است ولی در ضلع جنوبی سه نورگیر سنگی ‏با سنگ های تراش خورده و در ضلع شرقی، نیز پنج نورگیر سنگی تعبیه شده است. همچنین، در این اضلاع ناودان های سنگی ‏خوش تراشی برای انتقال آب بام کلیسا ایجاد شده که نمونه های این ناودان ها در بیشتر کلیساهای تاریخی منطقه وجود ‏دارد.

در فضای داخلی کلیسا نیز تزیین خاصی به چشم نمی خورد. لایۀ رویی گنبدها و دیوارهای داخلی دارای اندود گچی ‏بوده که تماماً از بین رفته است. در دیوار شمالی، دو طاقچه ایجاد کرده اند وسنگ آب غسل تعمید به صورت طاقچه ای متشکل ‏از چند سنگ تراش خورده در دیوارۀ شمالی و در نزدیکی بخش محراب، درون دیوار تعبیه شده است. حدفاصل بین ستون ها ‏با استفاده ازطاق های رومی و جناغی باربر به یکدیگر متصل شده و این طاق ها نقش عمده و اساسی را در تحمل بار ناشی از ‏سنگینی سقف دارند. کف کلیسا به دلیل ریزش بخش هایی از گنبدها و آوار آن حدود سی سانتی متر بالا آمده ولی سنگ ‏فرش کف در بیشتر جاها به نسبت سالم باقی مانده است.‏

ـ پوشش سقف‏

سقف کلیسا در بخش ناو میانی با گنبدهای عرقچین سنگی پوشیده شده است.گنبد اصلی را نیز به صورت نیم خیز عرقچین ‏بر بالای بخش عوام ایجاد کرده اند که به صورت یکپارچه با استفاده از سنگ های قلوه ای و لاشه ای ساخته شده. متأسفانه، بخش فوقانی ‏گنبد به مرور زمان و در اثر تخریب های ناشی از بارندگی ویران شده و به هنگام بازدید نگارنده، در فروردین ۱۳۸۷ش، با الوار چوبی و ورقه های فلزی پوشیده شده بود. با وجود این گنبدهای نیم خیز بخش محراب و ناوهای جانبی هنوز ‏هم، پس از گذشت سال های بسیار، همچنان استحکام خود را حفظ کرده است.‏

‏جمع بندی‏

روستای قریس یکی از روستاهای تاریخی و کهن شهرستان خوی محسوب می شود. وجود چند دوره سکونت و استقرار ‏نشان از سابقۀ تاریخی طولانی آن دارد. به نظر می رسد، با توجه به وجود کلیسای مریم مقدس و قبرستان تاریخی ارمنی، ‏این روستا در فاصلۀ زمانی قرن شانزدهم و هفدهم میلادی از مناطق بزرگ ارمنی نشین خوی بوده. این مهم با توجه به قرار ‏گرفتن روستا در مسیر جادۀ مواصلاتی منتهی به کلیسای مهم و تاریخی تادئوس یا قره کلیسا، در نزدیکی چالدران، قابل ‏توجه است.کلیسای مریم مقدس قریس از بناهای ارزشمند تاریخی شمال غرب کشور است و قدمتی چند صد ساله دارد. ‏اهمیت عمدۀ کلیسا به دلیل ویژگی منحصر به فرد آن، یعنی وجود اتاق های جانبی دو طبقۀ آن است که در دیگر کلیساهای منطقۀ ‏آذربایجان به ندرت مشاهده می شود. به علاوه، این کلیسا از معدود کلیساهایی است که تاکنون در وضعیت به نسبت سالمی ‏باقی مانده است.

مرمت های صورت گرفته به دست ارمنیان منطقه در گذشته و مرمت های اساسی دیگر از سوی ادارۀ کل ‏میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی در کلیسا قابل تقدیر است. هرچند این مرمت ها نقشی اساسی در ‏حفاظت و جلوگیری از تخریب و فرسودگی و سرپا نگه داشتن کلیسا داشته است، بنا همچنان در وضعیت ‏حفاظتی اضطراری و نامناسبی قرار دارد و نیازمند حفاظت و مرمت های فوری است. تعیین محدوده های حفاظتی و ‏تعیین عرصه و حریم اصلی کلیسا نیز از دیگر مواردی است که باید صورت گیرد. انجام این موارد سبب خواهد شد تا این کلیسا همچنان به منزلۀ یکی از آثار ‏شاخص هنر معماری ارمنی در منطقۀ شمال غرب باقی مانده، زمینۀ جذب گردشگران داخلی و خارجی و بازدید از کلیسا فراهم و ‏به تبع آن زمینۀ اشتغال برای بخشی از جوانان جویای کار منطقه مهیا شود.‏