تاریخ برگزاری اولین نمایش ها در ارمنستان به دوران پیش از میلاد مسیح باز می گردد. پلوتارکوس، تاریخ نویس یونانی، روایت می کند پادشاه ارمنستان، تیگران دوم، در ۶۹ ق م ساختمانی مخصوص نمایش در پایتخت خود تیگراناگِرد بنا کرد. فرزندنش، آرداوازد دوم، که تحصیلاتش را در یونان گذرانده بود، سنتی را که پدر شروع کرد ادامه داد و به گفتهٔ وی در بارگاه آرداوازد دوم بارها نمایش هایی به زبان یونانی اجرا شد.

هنر نمایش برای ارمنیان به منزلهٔ وسیله ای برای حفظ و نگهداری فرهنگ جایگاهی ویژه دارد. این موضوع در مورد ارامنهٔ ایران نیز صدق می کند. ارمنیان ایران در تمامی شهرهایی که سکونت داشته اند ـ تبریز، اصفهان (جلفای نو)، تهران، رشت، انزلی و دیگر شهرها یا روستاها ـ در کنار کلیساها و مدارس خود تالارهایی نیز برای برگزاری نمایش و مراسم فرهنگی احداث کرده اند.

نمایش در میان ارمنیان ایران قدمتی بیش از یکصد سال دارد. اولین نمایش را ارمنیان تبریز در۱۸۷۹ م در محلهٔ غلهٔ این شهر به همت کشیش مسروپ پاپازیان، که مدیر مدرسهٔ ارمنیان تبریز بود، اجرا کردند. او گروهی از جوانان ارمنی را گرد آورده بود و در حیاط منزلش در زیر چادری به اجرای نمایش می پرداخت. این نمایش ها با استقبال زیادی از طرف مردم مواجه شد. در سال های۱۸۸۰ ـ ۱۸۸۱م بیشتر نمایش هایی که در تبریز به روی صحنه رفت ترجمه هایی از زبان های اروپایی فرانسه و انگلیسی بود، در ضمن، از آنجایی که تمامی نقش ها را مردها اجرا می کردند، بیشتر آثاری برای نمایش انتخاب می شدند که در آنها زنان نقش کمتری داشته باشند. اولین زنی که در تبریز به روی صحنه رفت دختر کشیش مسروپ پاپازیان بود. او در کارهای پشت صحنه به پدرش کمک می کرد.

از۱۸۹۰م تئاتر جایگاه خود را در نزد ارمنیان تبریز استوارتر کرد زیرا گروه های تئاتری در محله های دیگر تبریز نیز مثل لیل آباد شروع به اجرای نمایش کرده بودند. از این تاریخ زنان نه تنها به دیدن نمایش می رفتند بلکه نقش هایی را نیز در نمایش ها به عهده می گرفتند. در۱۹۰۰م، در دو محلهٔ بزرگ ارمنی نشین تبریز، انجمن دوست داران تئاتر بنیان گذاشته شد. در اگوست۱۹۰۹م، گروهی از جوانان ارمنی و غیر ارمنی ساکن تبریز گروه دوستداران تئاتر را برای اجرای تئاترهایی به زبان فارسی پایه گذاری کردند.

بین۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۵م، تالاری با گنجایش پانصد نفر به نام تالار تئاتر آرامیان، در محلهٔ غلهٔ ارامنه، در تبریز، احداث شد که ارمنیان این شهر حدود سه دهه برای اجرای نمایش از آن استفاده می کردند. با احداث این تالار هنر نمایش در نزد ارمنیان تبریز شروع به رشد کرد. از۱۹۱۶ م به جز ارمنیان گروه های نمایشی غیر ارمنی تبریز نیز از این تالار استفاده می کردند.

از۱۹۲۰ ـ ۱۹۲۴م گروه های زیادی از ارمنستان و قفقاز برای اجرای نمایش به تبریز دعوت شدند که از میان آنها نام مگردیچ تاشجیان در هنر نمایش ارمنیان ایران جایگاهی خاص دارد. تاشجیان بین۱۹۱۹ ـ۱۹۲۰م نمایش هایی را در تبریز به زبان ارمنی و آذری اجرا کرد. در۱۹۲۱ م با آمدن مانوئل ماروتیان از ایروان، نمایش ارمنیان تبریز گام دیگری به جلو برداشت.

برخی از هنرمندان بنام ارمنی اولین فعالیت های هنری خود را از این گروه ها شروع کردند؛ هنرمندانی که در شکل گیری نمایش ارمنیان ایران نقشی مهم داشته اند. اشخاصی مانند آرامائیس آقامالیان، یپراد بارویان، یِلِنا آوِدیسیان و … . به غیر از تبریز، در دیگر نواحی آذربایجان، در شهرها و روستا هایی که ارمنیان سکونت داشتند همچون ارومیه، سلماس، خوی، مراغه، اردبیل و قره داغ ارمنیان در عرصهٔ نمایش فعال بودند و از۱۸۹۰م نمایش هایی را به روی صحنه بردند. ارمنیان خوی از۱۹۰۴م دارای تالار و سن نمایش بودند.

در جلفای اصفهان نیز، ارمنیان از۱۸۸۶م اقدام به تأسیس گروه های نمایشی کردند که اولین نمایششان، انجیر خچو، در یکی از منازل متعلق به کلیسای وانک با همت بگلر آقایان به روی صحنه رفت. این گروه در ۱۶ مارس ۱۸۸۸م برای تأسیس انجمن نمایش اقدام به جمع آوری اعانه کرد و موفق به جمعآوری مبلغ ۵۵۱ قران شد که آن را برای تأسیس گروه نمایش و ساخت سن متحرک استفاده کردند.

متأسفانه، از آنجایی که خلیفهٔ وقت ارامنه، اسقف یِسایی آسدوازادوریان، با فعالیت های نمایشی موافق نبود در۱۸۹۰م فعالیت های گروه را متوقف کرد. این موضوع هفت سال ادامه یافت تا زمانی که به جای وی اسقف ماقاکیا دِرونیان به سمت اسقفی ارمنیان جلفای اصفهان برگزیده شد. از این تاریخ به بعد، فعالیت های نمایشی نزد ارمنیان جلفای اصفهان جانی دوباره گرفت. در۱۸۹۹م، انجمن دوست داران تئاتر تأسیس شد. این انجمن دارای اساسنامه، هیئت مدیره و قوانین خاص بود. در این زمان در جلفای اصفهان نیز، نقش زنان را مردان ایفا می کردند. از این رو، اسقف دِرونیان نامه ای به پیشوای دینی ارمنیان، جاثلیق مگردیچ خریمیان، نوشت و از وی تقاضا کرد که با ایفای نقش زنان موافقت کند. جاثلیق مگردیچ خریمیان نیز در جواب اعلام کرد در صورتی که ایفای نقش بانوان مغایرتی با دین نداشته باشد بلامانع است. بِه بوُ، اژر گابریل سوندوکیان، اولین نمایشی بود که بعد از این تاریخ با حضور بانوان به روی صحنه رفت. البته، این دوشیزگان تحت شرایط امنیتی خاصی به روی صحنه رفتند.

در۱۹۱۳م، گروهی از دوست داران نمایش برای بزرگداشت بیست و پنجمین سالگرد تأسیس گروه نمایش در جلفای اصفهان مراسم با شکوهی برگزار کردند. از کسانی که در آن سال ها نقشی مهم در احیای هنر نمایش در جلفای اصفهان ایفا کردند می توان به لوسـابِـر گیـورغیـان، ایـشــخــانـوهـی زوهـرابـیـان، آشـخِـن داوتـیـان، گریـگــور ناهـابِـدیــان و تیگران آبگاریان اشاره کرد. در این دوره، گروه های نمایش متعددی نیز از قفقاز به جلفای اصفهان رفت و آمد داشتند. در۱۹۳۰م، گروهی تحت عنوان انجمن هنرپیشه های ارمنی[۱] در جلفای اصفهان تشکیل شد که نمایش های جنگ ملیک ها، کاج نازار، لیلی و مجنون، ناموس، شیرین و فرهاد و سایات نُوا را اجرا کردند. در این نمایش ها، گریگوریس نازلومیان، آرمن مگردومیان، تیگران آبگاریان و … به ایفای نقش پرداختند. برگزاری شانزده نمایش مختلف در۱۹۳۰م در جلفای اصفهان بیانگر آن است که در این سال ها گروه های نمایشی در جلفای اصفهان بسیار فعال بودند. در ۲۳آگوست۱۹۳۰م، برای اولین بار در جلفای اصفهان اُپرای آنوش به روی صحنه رفت.

در۱۹۳۵ م، مگردیچ تاشجیان به جلفای اصفهان آمد و با همت وی تالار مدرسهٔ مرکزی ارامنه مرمت شد و تاشجیان اقدام به اجرای سلسله نمایش هایی با همکاری آروس تاشجیان و آرتوش میـنـاسیان و دیگران کــرد. در۱۹۴۶م، آرمن مگردومیان نمـایش های

عروسی کدخـدا احمـد، آرشیـن مـالالان و خـون بـهای ایران را بـه زبـان فـارسی و برای فارسی زبانان اجرا کرد. قابل ذکر است ارمنیان ساکن پِریا، چهارمحال و روستاهای اطراف اصفهان نیز در آن زمان نمایش هایی را به روی صحنه بردند.

اولین گروه نمایش در تهران در۱۸۸۱م تأسیس شد و از۱۸۸۱ ـ ۱۸۸۳م نمایش ها در منازل به اجرا در می آمد. هوسِپ تادئوسیان از جمله کسانی بود که در منزل خود به اجرای نمایش می پرداخت. او دو نمایش با عنوان اوستا پطروس و شوشانیک و دو درام را به روی صحنه برد. در تهران نیز نقش زنان را همچنان مردان به عهده می گرفتند.

در۱۸۸۴م در مدرسهٔ ارامنه، واقع در دروازه قزوین، تالار بزرگی احداث شد و به این ترتیب هنر نــمایــش در بــین ارمنــیان تهران رونق گرفت. در۱۸۸۸م، انجمن دوست داران تئاتر تهران تأسیس شــد کــه هـاروطــون ماردیــروسیـان از بنیانگذاران این انجمن و رییس هیئت مدیرهٔ آن بود.

در گزارشی که نشریهٔ مشاک چاپ تفلیس در ۳۰ مارس۱۸۸۹م با عنوان ((نامه ای از ایران)) چاپ کرد، با اشاره به فعالیت های نمایشی ارمنیان تهران نوشت: ((… نـمایــش نامه هــایی بــه زبــان ارمــنی و همچنین نمایش نامه هایی از مولیر در تهران اجرا می شود که هوانس خان ماسحیان، مدیر جوان و فعال مدرسهٔ هایگازیان، آنها را به زبان فارسی ترجمه کرده …)). پر واضح است که در آن تاریخ فعالیت های گستردهٔ نمایشی قابل توجه ای در جامعهٔ ارمنیان تهران وجود داشته است.

در۱۹۰۶م، تحت مراسم ویژه ای سالگرد بیـست وپنجمین فعالیت هاروطون ماردیروسیان برگزار شد و از وی تجلیل به عمل آمد. در۱۹۱۰ م، هنرمندان بنام ارمنی از ارمنستان و قفقاز برای اجرای نمایش هایی به تهران آمدند؛ هنرمندانی همچون، آبِلیان، آرمِنیان، مانوئلیان، سیرانوش و … . در۱۹۱۶م، گاسپار ایپکیان به تهران نقل مکان کرد و در مدت سه سالی که در تهران بود اقدام به اجرای نمایش هایی با هنرمندی برادرش، آرمن آرمنیان[۲] و سیرانوش کرد.

از۱۹۱۶م، زوج هنرمند، وارتو و آرتو طریان، بر روی صحنه های نمایش ارمنیان تهران ظاهر شدند. این زوج هنرمند از۱۹۱۴م فعالیت رسمی هنری خود را شروع کردند و در این مدت به دو هنرمند اصلی صحنه های نمایش ارمنیان تهران تبدیـل شدند. از ۱۹۲۰ ـ۱۹۳۰م تئاتر ارمنیان تهران با گروه های بسیاری فعالیت خود را ادامه داد. در این میان، استودیو دراماتیک که آرتو طریان آن را اداره می کرد جایگاه خاصی در بین جوانان تهرانی داشت. وارتو طریان نیز در۱۹۳۳م نمــایش نـامهٔ تهدید را کارگردانی کرد. ظاهراً، او اولین زن ایـرانی اســت که نمایش نامه ای را کارگردانی کرده است.

از دیگر فعالیت های بازیگران ارمنی در دورهٔ مشروطیت برگزاری نمایش به نفع مؤسسات خیریه بود. در این زمان، علاوه بر مدرسهٔ ارامنه از گراند هتل و تالارهای آن نیز برای اجرای نمایش استفاده می شد.

در سال های ۱۹۴۵ و ۱۹۴۶م اجرای نمایش برای کودکان و نوجوانان مورد توجه واقع شد و گروه هایی اقدام به اجرای نمایش برای این گروه سنی کردند که از جملهٔ آنها گروه تئاتر کودکان به سـرپرستی ر. آتایان و ن. آقاسیان و گروه تئاتر کاخ کودکان به سرپرستی سروریان ها بود.

فعالیت های نمایشی ارمنیان تهران در دهه های دیگر با گروه ها، انجمن ها و باشگاه های ارمنیان تهران ادامه پیدا کرد. از بین آنها باشگاه فرهنگی و ورزشی آرارات، باشگاه فرهنگی و ورزشی سیپان، انجمن ارمنیان چهارمحال تهران و دیگر باشگاه ها برای هنر نمایش ارمنیان تهران فعالیت های ارزنده ای کرده اند. در باشگاه آرارات، چند گروه نمایشی هم زمان فعالیت داشتند. از میان این گروه های نمایشی کارگردانان، هنرمندان و افراد صاحب سبکی به عرصهٔ نمایش ایران قدم گذاشته اند؛ اشخاصی از قبیل آرامائیس آقامالیان، ساموئل خاچیکیان، شاهین سرکیسیان، آربی آوانسیان، لوریک میناسیان، گیدوش آرزویان و … که خدمات ارزنده ای نه فقط به هنر نمایش ارمنیان ایران بلکه به هنر نمایش ایران کرده اند.