تاریخچه ای کوتاه از نقوش تزئینی ارامنه

نقش و نگار نزد ارمینان از قدیمی ترین هنرهای خلق شده است، اما در عین حال از زنده ترین آنهاست که یک سر آن به دوران نامنظم تمدن ماقبل تاریخ باز می گردد، و سر دیگر آن نیز امروزه با شکوفایی همواره سیر تکاملی خود را طی می کند. امروزه این فرهنگ گسترده با تمامی قدمتی که دارد، از یک طرف به عنوان سرچشمه اولیه و از طرف دیگر به عنوان یک میراث بی نظیر برای ما باقی مانده است.

باید گفت که این تمدن کهن و ارزشمند می بایست از دیر باز توجه متخصصین را به خود جلب می کرد. در سده های اخیر در این زمینه مجموعه ها و آلبوم های گوناگون که مربوط به نواحی مختلفی هستند جمع آوری شده است. این فعالیت های زمانی که نیروهای روسی در ارمنستان مستقر شدند شدیدتر و به خصوص در دهه های اخیر گسترده تر گردیده است.انواع مختلف موتیف هایی که وجود دارند، از قدیم نقش مهمی در تزئین اندام انسان، لباسها مکان زندگی وسایل خانه ابزار آلات خط کتاب و سنگ قبر داشته اند. انواع گوناگون آن طبق سیر تکاملی خود به عنوان مهرهای پاک نشدنی در فرهنگ و تمدن ارمنیان باقی مانده اند.

در این جا لازم است از دانشمندان روس و. و. استاسوی خط شناس ارمنی، گ. هوسپیان، ن، ه، ماری، آ. و، اربل، ت. ترمانیان، گ. قاپانچیان، گ. لونیان، ب.ب.پیتروسکو، ل. آ. دورنوویی و شخصیت های دیگر که در این راه از کمک و مساعدت خود دریغ نکرده اند، کمال قدردانی درا به عمل بیاوریم، زیرا آنان این نقوش ونگاره ها را از مکان های مختلف به دست آورده و آنها را مطالعه کرده اند. به طور قطع در مورد ارمنی می توان گفت که این خلاقیت ها هنوز بطور کلی مورد مطالعه قرار نگرفته اند و از دید برخی هنرمندان به دور مانده اند و مطالعه و تحقیق بعضی از این نقوش و نگاره ها توسط عکس یا تصویری که از محل اصلی شان به دست آمده صورت گرفته است.

فعالیت های انجام شده در این راستا در ابتدا بر اساس مکان ها و محل هایی که این نقوش درآن جا تصویر شده بودند محدود بوده اند. درست است که در بعضی از موارد به تلاش ها بند و اندرز تعابیر تفاسیر و فرایض بر می خوریم ولی آنها یک جانبه هستند. بنابراین ما امرور با توجه به فعالتیهای کلی می توانیم بگوییم که هنر تزئینی ارمنی هنوز هم جای فراوانی برای بررسی و مطالعه دارد.

طبقه روحانیون و دانشمندان با استفاده از مشخصات کلی این موتیف ها گفته اند: «تمامی آنها متعلق به قوم و طایفه خاصی بوده اند که بعدها در میان طوایفی که به قول خودشان پست تر و پایین تر بوده و خود نتوانسته اند فرهنگ و تمدن شان را پایه گذاری کنند، گسترش پیدا کرده است.»

مارکس و انگلس گفته اند: «تجسمات و تصورات ذهنی مردم و به کارگیری شعور و فهم آنها مستقیماً در ارتباط با زندگی واقعی و فعالتیهای مادی آنها بوده اس.ت»

این طرح راه مطالعه و بررسی نقوش تزئینی را در مقابل ما می گشاید و نشان می دهد که جواب این سوالات را باید در زندگی واقعی و در رابطه متقابل مردم با یکدیگر، در محیط اطرافشان و در مادیات پیدا کرد.

راهی که زندگی اجتماعی روحانیان، عقاید اجتماعی، تئوری های اجتماعی، نگرش سیاسی توسط آن شکل گرفته است، باید نه تنها در همین عقاید و نظریه ها و نگرش های سیاسی کاوش کرد بلکه شرایط زندگی اجتماعی و مادی مردم را نیز در نظر گرفت.در مجموعه سوالاتی که مربوط به منبع اولیه این نقوش و معنا و محتویات آنها است، هنور هم بدون جواب باقی مانده اند.چنین هنری در دست استادان فن ممکن است عواطفی قوی و شدید را در بینندگان برانگیزد که تا عمق وجود آنان تاثیر گذارد و گاهی از تماشای آنها آرامشی لطیف در روح بیننده پدید آید.

اولین ادراک مبهم ولی اساسی که بشر از جهان داشته است با نقوش و اشکال تزئینی صورت ملموس یافت و به وسیله همین نقوش و نگاره ها آدمی با سرنوشت دشوار و راه ناهموار و پربیم و هراس خود همبستگی بیشتری یافت. هر نقش و نگار وسیله ای برای پرستش و مایه ای برای راز و نیاز و آرامش نیروی باطنی گردید. به سبب مجموع این امور هنر تزئینی ارمنی که از تجربیات ضروری آدمی ناشی شده بود به بالاترین درجه کمال رسید و چون پیوسته با تاثیر این عوامل ظریف تر و روشن تر گردید و گسترش یافت امروزه می تواند مستقیما و بی هیچ میانجی با دل آدمی سخن بگوید. از ویژگی های دیگر هنر تزئینی ارمنی به کار گیری پیکره جانوران در آثار هنری به سبب نیازی است که انسان به حیوان و گوشت و پوست و ارتباط زندگی در آن دو با یکدیگر دارد. دلبستگی به نمایش پیکرده جانوران از درندگان و چهارپایان و پرندگان و حتی جانوران خیالی و ترکیبی از دیرباز درمیان هنرمندان ارمنی رایج بوده است و در تمام ادوار، هنرمند ارمنی توانسته است با استادی و شایستگی از ترسیم پیکره جانوران بر آید و نمونه های این دلبستگی و استادی را از ساخته های سفالی صلیب ها مفرغ ها نقوش سردر کلیساها و حجاری های بر روی صخره ها و… می توان متوجه شد.

یکی از ویژگی های هنر تزئینی ارمنی داشتن هم بستگی درزندگی اجتماعی است بدین دلیل که رشته های مختلف هنر ارمنی با یکدیگر پیوند دارند.

در آثار هنری ارمنی بندرت به فضای خالی بر می خوریم. از دیگر خصوصیات مشترک دوره های مختلف هنر ارمنی قرینه سازی است طبق نظریه دیرینه شناسان این ویژگی هنر تمامی ممالکی است که تمدن و هنری دیرینه دارند. شاید هنرمند از طریق قرینه سازی، سریع تر و راحت تر به ترکیب بندی متعادل دست یافته است. از دیگر خصوصیات بسیار مهم هنر ارمنی که امروزه ارزش خاصی دارد جنبه ارتباطی آن است. تمامی نقوش، مفاهیم تصویری و ارتباطی با پیرامون و مفاهیم فرهنگی از محیط زندگی دارند و جنبه تزئینی آنهاخالی از معنا نیست. همه نقوش در یک طرح، هدف و کاربرد تصویری خاصی را بیان می کنند. نقوش استفاده شده در صلیب های روی قبرها، اشیای تزئینی و فرشهای قمیتی، پوشاک نقاشی روی دیوارهای کلیساها و منازل، همه جزو نقوش تزئینی ارمنی هستند.

در پایان سخن می توان گفت که نقوش تزئینی نزد ارمنیان در مقایسه باهنرهای دیگر کشورهای جهان به والاترین جایگاه خود رسیده است وزبان هنرمندانه ای برای بیان و تعبیر احساسات و اندیشه آدمی پدید آورده که سهم گران نهایی از میراث فرهنگی جهان است و برای آینده نویدهای فراوان در بر دارد.

درخت زندگی و سمبل باروری و رابطه آن با نقوش تزئینی

در نقوش تزئینی ارمنی هم مانند نقوش تزئینی ملل دیگر موتیف های گیاهی مهم ترین بخش را تشکیل می دهند. و دلیل آن هم اهمیت وجود گیاه و نباتات ومواد مختلفی (مواد غذایی، چوب) است که در زندگی انسان نخستین از بدو پیدایش وجود داشته است. بعد از این که بشر نخستین وجود گیاه را در محیط پیرامون خود احساس کرد آن را وارد زندگی خود کرد. بنابراین کشاورزی و دامپروری نیز وارد زندگی انسان نخستین گشت واهمیت وجود گیاه برایش آشکار شد. بدین ترتیب در طی سده های مختلف موتیف های گیاهی نیز به عنوان نقوش تزئینی وارد عرصه هنر شد. انسان به گیاه و باروری و باردهی آن توجه بسیار داشته زیرا مهمترین منبع تغذیه و بقای حیات وی بوده است.

مهم ترین موتیف این بخش نقش درخت زندگی است شکل ۱ که شامل ریشه دانه شاخه گل وقسمت نوک تیزی است که میوه از آن بوجود می آید. دراین جا این مسئله قابل ذکر است که موتیف درخت زندگی به این معنی نیست که ما با درخت سر و کار داریم. بلکه به طور معمول به معنای گیاه است در شکل ۱ دایره ای که در پایین شکل قرار دارد به معنای بذر گیاه است که دو شاخه از آن رشد کرده و هر کدام دارای دو گل است. درون هر گل یک شکل نوک تیزی وجود دارد که بعدها تبدیل به میوه این گیاه می شود. در زمانهای قدیم بشر در اثر زراعت وکشاورزی و باغبانی به این امر مهم پی برد که گل یک گیاه قسمت مهم آن است که از آن میوه ومحصول نهایی به وجود می آید. در نتیجه بایدبه اهمیت این عضو بسیار مهم پی برد و برای آن اهمیت خاصی قائل شد و بدین ترتیب این موتیف ها در نقوش تزئینی نیز دارای اهمیت و جلوه خاصی هستند. طبق این نظریه، نقوش شایان توجه هستند که نشان دهنده قسمت های مختلف یک گیاه مانند شکوفه، شاخه، میوه، بذر برگ و هستند. دانه یا بذر گیاه همیشه در دایره مرکزی نقش قرار می گیرد (موتیف اصلی درخت زندگی شکل ۱) در نقوش گاهی برگ نیز وجود دارد وبا حرکات پیچشی و دورانی خاص به دور گل اصلی گیاه دیده می شود (شکل ۲) گاهی هم بذر وگل آن با یک دایره احاطه شده اند(شکل ۳) و ممکن است بذر خارج از دایره همراه با گل هم باشد (شکل ۴) از موتیف گل های جفت شده، در محراب کلیساها استفاده زیادی شده است (شکل ۵). دو گل موجود در دو طرف موتیف نشان دهنده والدین و طرح بین آنها نشان دهنده گیاهی است میوه دار که از تلفیق دو گل بوجود آمده است. از گل این موتیف در معماری و حجاری ارمنی استفاده زیادی شده و می شود. نقش روی کمربند سربازان گرجی را در (شکل ۶) می بینیم که نشان دهنده بذر و گل روئیده از آن است. گل در اینجا سمبل خورشید نیز محسوب می شود. در پوشاک قرون وسطایی، از نقش گل بر روی لباس زنان استفاده زیادی شده است. از گلهایی که توسط یک دایره احاطه شده اند، به عنوان سمبل خورشید در نقوش تزئینی استفاده شده است. موتیف درخت زندگی در نقوش تزئینی آشوری ها نیز وجود دارد. در (شکل ۷) نقشی را می بینیم که از هنر مینیاتوری کشور اتیوپی وارد نقوش تزئینی ارمنی گردیده است.

موتیفی که شامل ریشه و قسمت بارور گیاه است به شکل های گوناگون درآمده است. (شکل ۸ و ۹). پرندگان و حیوانات نیز باگیاهان ترکیب می شوند و نقوش تزئینی و نقوش تلفیقی که شامل پرنده و گیاه یا حیوان افسانه ای با گیاه است بوجود میآنید (شکل های ۱۰ و ۱۱). (شکل ۱۱) یک طرح تزئنیی است که از امپراتوری بیزانس گرفته شده است و در (شکل ۱۰) آمیزش دو پرنده، باعث باردهی شده که از این موتیف در بسیاری از نقوش تزئینی، که ترکیبی است از گیاه و پرنده دیده می شود. در حجاری های ارمنی و رومی از گیاه و شاخه های آن استفاده زیادی شده، به طوری که در حجاری هایی که شامل خدایان و ملکه های آنان است، شاخ و برگ دردست آنها قرار می دارد و این نشانه آن است که خدایان سمبل باروری و شکوفایی و زندگی هستند. در این تصاویر می بینیم که هنگام دیدار فرشته جبرئیل با حضرت مریم درخت زندگی با شاخ و برگ در دست فرشته قرار دارد. طرح تزئینی ، روی کمربندها وجود دارند. سمبل باروری درخت زندگی به عنوان نقش تزئینی بر بسیاری از زیور آلات، دسته های چاقو، کمربندها، کلاه ها، روسری ها و حتی بر روی تاج پادشاهان گرجی و مصری، دیده می شود. بر روی سنگ نوشته های کوروش در بیستون نیز، درخت زندگی با قسمت بارور گیاه دیده می شود.

(شکل ۱۲) از اجزاء مختلف درخت زندگی در اکثر تاج های پادشاهان مصری، انتهای نوک دسته پرچم، آلات موسیقی، وسایل منزل، میز، صندلی، محراب کلسیا و هر شیئی که دارای انتهای نوک تیز باشد، استفاده شده است.

درخت زندگی معنی زندگی دوباره و رستاخیز را نیز داراست. به دلیل این که سرزمین ارمنستان دارای خاکی کاملاً حاصل خیز برای کشاورزی و باغبانی بوده و دارای محصولات بسیار غنی و ارزشمند از قبیل انواع میوه ها، جو، گندم و است بدین جهت در برخی از نقوش، تلفیق این محصولات را با موتیف درخت زندگی می بینیم. (شکل ۱۳) در بعضی نقوش انگور را نیز در این ترکیب مشاهده می کنیم.

این بخش را می توان چنین خلاصه کردکه در فرهنگ و تمدن، تشریفات و مراسم قدیمی ارمنیان، تصویر سازی، زندگی، اسطوره سازی و ادبیات ارمنی، گل و گیاه نقش بسیار مهمی را داشته است، زیرا یکی از عوامل تداوم بقا وحیات بشر به تغذیه از گیاه سبز، وابسته است و این مسئله را در فرهنگ همه ملت های دنیا می توان مشاهده کرد و دید که انسان به گیاه و باروری و باردهی آن توجه بسیاری داشته و دارد. دراین نقوش سمبل مسیحیت یعنی صلیب را نیز می توان درموتیف ها دیده که به جای یک قسمت از گیاه قرار گرفته و کل گیاه راتحت تاثیر خود قرار داده است. به طوری کلی از این به بعد، تمامی نقوش غیر اصلی راکه در موتیف ها خواهیم دید از جمله انواع میوه ها یا اشیای تزئینی، همه آنها فقط به دلیل تزئین و زیبا جلوه دادن موتیف ها در کمپوزیسیون ها آمده و جنبه تزئینی دارند.

بذر عامل تداوم زندگی و جایگاه ان در نقوش تزئینی

مهم ترین اندام گیاه درخت زندگی، بذر یه دانه آن است که گل گیاه از آن می روید ومیوه می دهد، آن گروه دیگری از نقوش تزئینی را تشکیل می دهد. بذر یک گیاه به منزله اولاد اوست که گیاه از آن بوجود می آید. درنقوش این بخش، ریشه گیاه نقش بزرگی ایفا می کند، که به طور معمول، گیاه دارای دو ریشه و یک بذر است (شکل ۱۴)

همان طور که در (شکل ۱۵) می بینیم بذر، در قسمت مرکزی نقش قرار دارد که بسیار رشد کرده و در قسمت تحتانی آن ریشه و در بالای آن شاخ و برگ گیاه و اندام بارور قرار دارد. در (شکل ۱۶ الف) بر روی دانه گیاه توجه بسیاری شده و بیش از اندازه بزرگ ترسیم شده است و در (شکل ۱۶ ب) ریشه گیاه تبدیل به برگ شده و گاهی تبدیل به شاخ و برگ شده است (شکل ۱۷). بطور کلی طرحی که در این نقوش نمایان گر دانه گیاه است، دایره ای است بسیار ساده که اغلب با تزئیناتی همراه است. بروی بعضی از دانه ها، طرح بافته شده ای دیده می شود (شکل ۱۸) که به معنای نیروهای حیات بخش زندگی و نیروهایی که باعث رشد و باروری گیاه می گردند هستند. درمیان این نقش ها، نقوش تزئینی روسی نیز دیده می شود. نقوشی که دانه گیاه در آن به صورت بافته شده درآمده است که علاوه بر داشتن معانی بالا، به معنای دور کردن چشم شیطان از آن گیاه و باردهی آن در حد بسیار زیاد است. از آن جایی که دنیای گیاهان و حیوانات بی ارتباط با یکدیگر نیستند (شکل ۱۹) پرنده ای را می بینیم که در میان حیوانات، سمبل باروری است و آن بر روی دانه گیاه نشسته که خود معنای باروری و بارداری را متجلی می سازد. در (شکل ۲۰) یک جفت پرنده را می بینیم که برروی درخت زندگی ایستاده اند، دایره مرکزی، بذر گیاه همراه با سمبل باروری استکه بر آن تاکید و توجه بسیاری شده است.

از آن جایی که هر تخمی به معنای باروری و باردهی و خالق یک موجود زنده دیگر است، در زمان های قدیم مردم تخم حیوانات گوناگون را هم با طرح درخت زندگی تلفیق کرده و در نقوش جای داده اند. به عنوان مثال در (شکل ۲۱) ماهی، در ظرفی است که در آن جا چند تخم گذاشته و از یکی از آنها درخت زندگی روییده است. این شکل یک موتیف گیاهی- حیوانی است که همان معنای باروری درخت زندگی را دارد.این معنای در نقوش تزئینی دیگر فرهنگ ها چون لهستان، وجود دارند.

(شکل ۲۲ الف) طرحی است دیگر از تلفیق زندگی گیاه با حیوان. در (شکل ۲۲ ب) که خود درخت زندگی است که با تاکید بیشتری بر دانه پرداخته و شکل های نوک تیز انتهای شاخه ها، نشان گر اندام های یک حیوان افسانه ای است، که بیانگیر سمبل باروری است. در موتیف های این بخش، اشکالی که می توانند با بذر گیاه مطابقت کنند و به جای آن بنشینند میوه ها هستند، بخصوص دو میوه سیب و انار، زیرا هر دوی آنها از جمله میوه هایی هستند که شکل گرد دارند و دانه، درون میوه قرار دارد. بنابراین آنها هم می توانند نشان دهنده والد باشند (با دانه درون میوه که از آن گیاه در آینده باید بروید) وهم نقش فرزند را داشته باشند (که همان خود میوه است). هم چنین سبب در نزد ارمنیان به معنای سمبل عشق است. این میوه به عنوان سمبل عشق و باروری درداستان ساسونتسی داویت آمده است. هم چنین در داستانهایی که در آن زن قادر به بچه دار شدن نیست، به عنوان قدرت و معجزه ای است که زن پس از خوردن آن باردار می شود. انار هم به معنای سمبل عشق، باروری و زندگی ابدی یا حیات جاودانی است.

(شکل ۲۳) نشان گر یک دانه بزرگ که همان انار است، چهار شکل دایره مانند در چهار طرف داخل آن، دانه های انار هستند که دانه بالایی شکاف خودره و در حال جوانه زدن است. نمونه ای دیگر از تلفیق انار با درخت زندگی را در (شکل ۲۴) می بینیم.

گاه سمبل بذر گیاه به شکل نقش خورشید بر روی تاج ملکه ها و پادشاهان جا گرفته است و این را می توان در تصاویری از پادشاهان ایرانی، مصری و دید. در این جا بذر به معنای دفاع و امنیت به کار رفته است. با توجه به این معنای، از آن در ساختمان و معماری و حجاری، برجها و قلعه هایی که برای دفاع از شهر می ساختند استفاده فراوانی شده است (شکل ۲۵) در این اشکال قلعه از دانه های موجود در زیر و پی آن رشد کرده است. این بذر حتی در گنبد کلیساها نیز در زیر صلب از آن بوجود آمده است (شکل های ۲۶) از این اشکال در نقاشی مینیاتور ارمنی، به وفور دیده می شود.

بطور کلی موتیف هایی که دارای دانه یا بذر، درخت زندگی هستند یکی از پرارزش ترین نقوش تزئینی ارمنی است که کاربرد زیادی داشته و در جاهای گوناگون،آنها را می توان دید. همچنین اشکال دیگری را هم که دایره شکل هستند، می توان در نقوش تزئینی جایگزین آن کرد. بذر یک گیاه نقطه ای است که هر گیاه سبزی از آنجا شروع به روئیدن می کند و عنصر بسیار مهمی برای زندگی انسان تلقی می گردد. در نتیجه این جز از درخت زندگی توانسته جایگاه خاصی را در نقوش تزئینی به خود اختصاص دهد.

آب، هوا، خاک، آتش (خورشید) یعنی

چهار عنصر موجود در طبیعت در نقوش تزئینی

بررسی در مورد نقوش نشان گر باروری، بدون در نظر گرفتن ارتباط آنها با چهار عنصر موجود در طبیعت عملی نیست، زیرا در کمپوزیسیون های نقوش بذر و سمبل باروری، می توان آثاری از عناصر مهم موجود در طبیعت را مشاهده کرد که در ذیل به بررسی آنها می پردازیم. بنابراین روابط میان نقوش بوجود می انید زیرا وقتی که در مورد نقوش تزئینی در رابطه با گیاه صحبت می کنیم، طبعاً نمی توانیم عناصر و شرایطی را که باعث رشد و نمو گیاه در کشاورزی و باغداری می شوند، نادیده بگیریم و از این مقوله خار سازیم. حال سوال پیش می آید که چه شرایطی باعث پیشرفت کشاورزی و دامپروری می شوند؟ جواب این است: آن واقعیت هایی که باعث رونق کشاورزی می شوند، در درجه اول خاک است. برای این که بذر و رشد کند نیاز به خاک دارد. ولی خاک به تنهایی نمی تواند رشد یک دانه را تامین کند زیرا نیاز به آب هم دارد. در این مورد باید گفت که نه تنها گیاه بلکه انسان و حبوان نیز بدون آب قادر به ادامه حیات نیستند. همین اهمیت را باید در مورد خورشید نیز بیان کرد. زیرا از زمان های بسیار قدیم افسانه ها و داستانه هایی در مورد خورشید به عنوان یکی از عوامل مهم بقای موجودات زنده نقل گردیده و خورشید در رشد گیاهان نقش بسیار اساسی دارد. هوا چهارمین عنصر بسیار مهم است. کافی است بدانیم که هر موجود زنده ای نفس می کشد و اکسیژن مورد نیاز خود را از هوا تامین می کند. بنابراین یک گیاه از زمان پیدایش خود یعنی همان زمانی که دانه یا بذر است نیاز اساسی به این چهار عنصر دارد تا بتواند رشد کند و بارور شود در (شکل ۲۷) می توان این تعاریف را دید چهار دسته خطوط روی محیط دایره چهار عنصر طبیعت هستند که روی بذر قرار گرفته اند تا در رشد آن موثر باشند و بصورت طیب خودنمایی می کنند چهار نقشی که ز چهار طرف دایره بیرون آمده اند همان سمبل باروری هستند. بطور کلی در نقوش تزئینی ارمنی بذر یا دانه را به صورت دایره ای نشان می دهند که چهار سمبل باروی در چهار طرف دایره قرار گرفته اند و هم زمان با ایها می توان علایم و سمبل های دیگری را نیز مشاهده کردکه همه در رابطه با رشد و شکوفایی و باروری یک گیاه موثرهستند (شکل ۲۸) به این مجموعه می توان چهار قدرت طبیعت را نیز اضافه کرد. (شکل ۲۹) چهار عنصر یا قدرت طبیعت در مرکز دایره قرار گرفته اند از این شکل ها در تهیه زیور آلات زنان روسی نیز استفاده شده است این مجموعه همچنین می تواند به صورت الیاف در هم یافته شده ترسیم گردد (شکل )۳۰ همچنین این مجموعه را می توان در رابطه با دنیای پرندگان و حیوانات نیز مانند قبل مشاهده کرد (شکل ۳۱)

آب، هواه، خاک و خورشید هر کدام دارای خصوصیاتی هسنتد که در نهایت آنها را می توان به دودسته دوتایی که دو به دو شامل خصوصیات مشترک هستند تقسیم کرد آتش دو خاصیت دارد خشک وگرم وهوا گرم و مرطوب است آب مربوط و سرد است و خاک سردو خشک در نتیجه ای این چهار عنصر با خصوصیات خاص خود در دسته هایی قرار می گیرند که دوبه دو مخالف و یا مکمل یکدیگرند از این قرار:

۱- آتش آب

۲- هوا و خاک

این دو دسته بیان گر منای زمین آسمان هستند به عنوان مثال در (شکل ۳۲) چهار عنصر در محیط دایره بذر قرارگرفته اند که هر کدام به شکل یک گلبرگ هستند و این مجموعه دربالای شکل بصورت یک گل در امده است.

این چهار عنصر می توانند به صورت دو دایره بیضی شکل در هم بافته شده که نمایان گر صلیب است جلوه کنند (شکل ۳۳) قبلاً متذکر شدیم که این چهار عنصر در دو گروه دوتایی در موتیف هایی که این چهار عنصر به صورت دو دایره در هم بافته شده اندترسیم شده است (شکل ۳۴).

بذر همراه با چهار عنصر در داخل آن یا به شکل جداگانه می تواند به صورت اشکال هندسی نیز ظاهر گردد (شکل ۳۵) مجموعه پیچیده آن را در (شکل ۳۶) می توانیم ببینیم که بذر در وسط مربع قرار دارد و در چهار گوشه مربع چهار عنصر به صورت الیاف بافته شده در هم و سمبل باروری هم از بالای بذر و هم از زیر آن رشد کرده است. شکل لوزی در مجموعه های این بخش همراه با چهار عنصر طبیعت، بسیار به کار رفته است. (شکل های ۳۷) از این نمونه های لوزی شکل، در زیور آلات و نقوش روی پارچه و روسری زنان ارمنی استفاده شده است. (شکل ۳۸) در درون این نقوش لوزی شکل، بذر گیاه و چهار عنصر ویژه را می توان دید. نمونه ای دیگر را در (شکل ۳۹) می بینیم. دو شکل لوزی و مربع، به علت شبیه بودن به یکدیگر می توانند در جای یکدیگر قرار بگیرند و یا با تکرار این دو شکل و یا بافتن خطوط آنها با یکدیگر، شکلهای جدیدتری را به دست آورد. طرح پیچیده تری را در (شکل ۴۰) می توان مشاهده کرد که شکل لوزی را به صورت مربع می بینیم. داخل آن چهار عنصر ویژه همراه با چهار سمبل باروری قرار دارد. دایره بذر گیاه است که داخل آن یک ستاره هشت پر دیده می شود که چها سمبل باروری در آن بافته شده است. یک نقش دیگر از نقوش تزئینی بیزانس را در (شکل ۴۱) می بینیم.

نقش دیگری از این مجموعه جدید (شکل ۴۲) است. این نقش در یک درخت زندگی خلاصه شده است، که یک جفت ریشه در زیر بذر قرار دارد و بذر همان دایره است. در داخل آن دایره ای کوچک تر قرار دادر که فاصله بین این دو دایره را چهار مربع و چهار لوزی همراه با یک ستاره که از نیم دایره های متصل به هم تشکیل شده است، پر کرده اند. محل اتصال نیم دایره ها مسبل باروری است. در بالای بذر سه شاخه از بذر روییده است. در (شکل های ۴۳) تمامی اجزاردرخت زندگی، به صورتی قرار گرفته اند که در مجموع درخت زندگی شکل یک گل زیبا را به خود گرفته است و چهار عنصر ویژه توسط چهار سمبل باروری نمایان است.

(شکل ۴۴) نقشی است که تمامی اجزا در داخل بذر قرار گرفته و بر اهمیت بذر تاکید فراوانی شده است. از این نقش در قالی های ارمنی به وفور دیده می شود. در (شکل ۴۵) طرحی را می بینیم که بر روی قدیمی ترین فرش دست باف ارمنی نقش بسته است که به طرح نقش زندگی معروف است، زیرا تمام کمپوزیسیون این نقش تمام اجزاء درخت زندی را به وضوح نشان می دهد. این فرش، در آسیای میانه بافته شده و تا به امروز نیز یکی از رایج ترین نقوش، در میان نقوش دست باف است.

تا این جا، همه مجموعه ها را می توان همرا با صلیب نیز مورد مطالعه قرار داد. در مورد منشاء صلیب، نظریه های مختلفی ارائه شده است. برخی پیدایش آن را هم گام با پیدایش آتش می دانند و برخی دیگر معنای آن را بر مبنای چهار قدرتی که بر چهار سوی جهان حکم فرما است تا انسان ها را از بلا و مصیبت دور نگه دارد، می دانند. با مثال زیر می توانیم از چگونگی ورود و تلفیق شکل صلیب در نقوش تزئینی آگاهی پیدا کنیم. در (شکل ۴۶) نقشی را می بینیم که در مرکز آن دایره ای وجود دارد که همان بذر است، در محیط دایره، چهار عنصر قرار گرفته اند وچهار سمبل باروری به صورت چهار شاخه از این چهار عنصر روییده و رشد کرده اند که در نهایت به شکل صلیب در آمده ان. و یا در (شکل ۴۷) یک جفت شاخه را می بینیم که از یک شاخه افقی دیگری رشد کرده و چهار عنصر ویژه به صورت شکل لوزی در آمده که هر کدام یک شاخه همراه با سمبل باروری استو در (شکل ۴۸) نیز همین ویژگی را می توان مشاهده کرد که سمبل باروری و چهار شاخه از درخت به صرت صلیب نمایان است و آن مجموعه کلاً درخت زندگی را نشان می دهد.

صلیب با مجموعه کلی درخت زندگی، در نقوش تزئینی دیگر ملت ها نیز، دیده می شود، مانند نقاشی مینیاتور گرجی و هندی (شکل ۴۹) تلفیق دیگری از صلیب و بذر را در (شکل ۵۰) می بینیم که از دو نقطه فوقانی وتحتانی صلیب، درخت زندگی روییده است. در (شکل ۵۱) برای بذر اهمیت کم تری قائل شده اند و صلیب در متن درخت زندگی قرار گرفته است. در (شکل ۵۲) طرحی از این مجموع را مشاهده می کنیم که بذرهای در هم بافته شده یک گیاه است و از آن صلیبی رشد کرده است. ای موتیف اکثراً در معماری ارمنی و سنگ قبرها استفاده شده است. دو نمونه از این سنگ قبرها را در (شکل ۵۲) می بینیم. از این نقوش در منبت کاری و خراطی ارمنی نیز استفاده شده است. گاه برروی سنگ قبرها از نقوش حیوانی نیزاستفاده شده است.

در این جا مطالب را به این صورت خلاصه می کنیم:

در طرحهایی که پایه و اساس نقوش تزئینی ارمنی هسنتد چهار عنصر ویژه در طبیعت یعنی خاک، آب، هوا، آتش (خورشید) نقش بسزایی دارند آنها در کنار اعضای مختلف درخت زندگی ویژهگی خاصی پیدا می کنند واهمیت نقش خود را در زندگی متجلی تر می سازند.

در کنار این چهار عنصر شکلهای دیگری نیز در ردیف این طرهای زیبا قرار می گیرند، مانند شکل لوزی و مربع چهار دایره و مثلث و غیره. از ان ایی که صلیب به عنوان سمبل مسیحیت است و طبیعت نقش مهمی در زندگی مردم داشته است این دو عنصر نیز در بسیاری از طرحهای با یکدیگر تلفیق شده و طرحهای جدیدی را بوجود آورده اند. به عنوان مثال چوپانان و کشاورزان از شاخه های درختاین صلیبی می ساختند که با آن ادعا می خواندند تا خداوند در باروری هر چه بیشتر محصولشان یاری فرماید.نقوش این بخش، در نتیجه نوع افکار روزانه کشاورزان و دامپروران همراه با اعتقاد آنها به دین و خداوند، در طول سده های متوالی بوجود آمده است. در پایان باید اضافه کرد که این چهار عنصر از عوامل مهم در فلسفه حیات و بقا بشر بوده و همه دست به دست هم داده، باعث رویش و سبز شدن تمامی گیاهان روی کره زمین شده اند.

فلسفه نیاز اجتماعی ورابطه آن با زوجین و نقش آن در نقوش سمبلیک

در این بخش لازم است در مورد نقوشی که از تلفیق زوجین و فرزد آنها با درخت زندیگ بوجود می آید، صحبت کنیم. ابتدا در (شکل ۵۳) طرح کامل و جامع از موتیف درخت زندگی را می بینیم، تا با مباحث بعدی که چه عناصری با آن تلفیق می شوند آشنایی بیشتری پیدا کنیم. دراین بخش صحبت در مورد زوجین وفرزند آنها است. بشر از زمان قدیم به این مسئله پی برده بود که جفت گیری تکثیر و بچه دار شدن در میان تمامی موجودات زنده وجود دراد و با پیشرفت و شکوفایی کشاورزی ودامپروری، بیشتر به اهمیت این مسئله پی برد. انسان نخستین فهمیده بود که هر موجود زنده، حتی گیاهان برای ادامه بقا باید زاد و ولد نماید. تقریباً در نزد حکم یک زوج هستند و از همین زوج است که قهرمانان داستان های اسطوره ای و افسانه ای بوجود می آیند. بنابراین باید بگوییم که رشد و شکوفایی درخت زندگی، مدیون زوجیاست که در ادامه این بخش در مورد آن بحث خواهیم کرد و در بخشهای قبلی نیز اشاراتی به آن شده است.

در قسمت تحتانی (شکل ۵۴) یک جفت پرنده را می بینیم که دم های آنها در هم ادغام شده است، این نشان دهند مرحله بارداری پرنده ماده است. بر روی منقار آنان درخت زندگی همراه با شاخه و برگ وسمبل باروری و چهار عنصر ویژه قرار گرفته است و در نهایت فرزند آنها را می بینیم که بر نوک درخت ایستاده است. در (شکلهای ۵۵) نمونه های مختلفی از این مجموعه را می توان مشاهده کرد.گاهی تلفیق این دو پرنده و باروری آنها، از ناحیه گردن یا منقار، صورت می گیرد. (شکل های ۵۶)

در (شکل ۵۷) نقشی را می بینیم که دو پرنده با یکدیگر ادغام نشده اند، ولی درخت زندگی مابین آن دو روییده است. و در (شکل ۵۸) می بینیم که درخت زندگی، طرح اصل خود را از دست داده و تبدیل به یک شئی تزئینی گشته است. از نقوش این بخش، روی پارچه های مانده از سده های میانه زیورآلات گوشواره گردنبند کمربند و نقاشی مینیاتور و حجاری استفاده شده است. گاهی در این نقوش حیوانات یا پرندگان طوری در کنار هم قرار می گیرند که نقش حروف الفبا را مجسم می کنند (شکل ۵۹) و یا در بعضی از نقوش حیوانات افسانه ای و یا اهلی مانند بز همدیگر را در آغوش گرفته و از محل تماس آنها درخت زندگی روییده است (شکل ۶۰)

در برخی از نقوش تزئینی، حیوانات افسانه ای به ویژه پرندگان وجود دارند که دارای یک بدن مشترک، دو سر و چهار پا هستند و یا بالعکس. در (شکل های ۶۱) چند نمونه از آنها را مشاهده می کنیم. ولی در بعضی دیگر از این موتیف ها، این پرندگان دارای دو پا و یک بال مشترک هستند (شکل های ۶۲). در نقوش (شکل ۶۳) می توان الیاف در هم بافته شده ای را دید که معنای زندگی و باروری را دارند. همه این اشکال به معنای یک جفت موجود زنده و تولید مثل آنها و به وجود آوردن یک موجود دیگر است که همان درخت زندگی است. در نقوش این قسمت، به جای پرنده یا حیوان افسانه ای، می توان یک جفت گیاه قرار داد که بعد از تلفیق و ترکیب با یکدیگر گیاهی جدید به نام درخت زندگی را به وجود می آورند که قبلاً هم در مورد آن شرح داده شده (شکل ۶۴) که در (شکل ۶۵) دو ساقه گیاه با دانه در یکدیگر بافته شده اند. و یا در (شکل ۶۶) دانه حذف شده و تنها مرحله تولید مثل گیاه باقی مانده است.

با مشاهده تمامی این نقوش، به نتیجه ای جالب می رسیم بدین ترتیب که در تمامی نقوش تزئینی ارمنی، جایی که در پایی نقش، یک جفت ریشه وجود دارد، به معنای دو نیروی آسمانی و زمینی است که باعث آفرینش همه پدیده ها در دنیا شده و هم چنین به معنای زوجی است که از تولید مثل و باروری آنان درخت زندگی بوجود می آید (شکل های ۶۷) در تمامی این نقوش زوجینی وجود دارند، که می توانند تولید مثل کرده و فرزندی را به دنیا بیاورید، همان گونه که در (شکل ۶۸) می توان مشاهده کرد.

درخت زندگی در مجموع، مانند مثلثی می ماند ه در دو گوشه ضلع افقی آن زوجین و در گوشه فوقانی آن فرزند و یا سمبل باروری قرار دارد. از این مثلث نیز در بعضی از این نقوش استفاده شده است و در نقوش تزئینی ارمنی موتیف هایی که در رابطه با شکل مثلث هستند. جایگاه خاصی دارند. نمونه های مختلفی از این نوع را در (شکل ۶۹) می بینیم. در نوعی دیگر دو مثلث به نقوش اضافه می شود که شکلی هندسی به موتیف می دهد و آن به منای زاد و ولد زباد و خانواده پرجمعیت است (شکل ۷۰) گاه این دو مثلث با چهار عنصر ویژه می آیند و یا روی یکی از آنها الیافی بافته شده است (شکل ۷۱).

پرندگان و حیوانات افسانه ای در نقوش تزئیئی

در این قسمت موتیف هایی را خواهیم دید که عناصر اصلی در آنها حیوانات و پرندگان افسانه ای و تلفیق آنها با سر با بدن انسان است و یا بطور کلی حیوانات انسان نما هستنند و بالعکس در شکل ۷۲ نقشی را می بینیم که در آن اندام انسان و حیوان بقدری زیبا با یکدیگر ترکیب شده که نمی توان آنها را از یکدیگر جدا کرد. در زندگی انسانها حیوانات همیشه مورد توجه بوده اند. بخصوص از زمانی که انسان شروع به شکار و دامپروری می کند و از پوست حیوان برای لباس پوشاک و وسایل مختلف زندگی و ازگوشت آن برای تغذیه استفاده می نماید. در آن دوران از اسامی حیوانات برای نام گذاری اسم قابل استفاده می شد. در این جا بهتر است که به بررسی نقوش حیوانات بپردازیم و گفتنی است که از شکل حیواناتی در نقوش تزئینی هر ملتی استفاده شده است که درمحیط زیست و سرزمین آنان وجود داشته اند.

درموتیف های حیوانی نقوش تزئینی ارمنی، حیواناتی مانند گوزن آهو و غزال در گروه جداگانه ای قرار می گیرند. در (شکل ۷۳) آهویی را می بینیم که در انتهای دم آن سمبل باروری و بر سر آن ناجی از برگ قرار دارد و نشانگر آن است که این نقش سمبل یک طایفه یا قبیله بوده. از این نقوش حتی در تزئین محراب کلیسا نیز استفاده شده است (شکل ۷۴) طرح هایی دیگر در این زمینه را در (شکل های ۷۵) مشاهده می کنیم که در یکی از آنها گوزن در حال استراحت است. از اشکال حیوانات درخوشنویسی و طرح و تزئین الفبای ارمنی نیز استفاده شده است (شکل ۷۶) نقش روباه نیز در میان موتیف های حیوانات نقش اساسی دارد و ازآن بسیار استفاده شده است (شکل های ۷۷) این نقوش بیانگر آن است که در آن دوران انسان حتی با روباه نیز در تماس بوده است. روباه معمولاً سمبل فریب کاری، حیله گری و چاپلوسی است که در مقابل قدرت های شر و بدی می جنگد. باید توجه داشت که در تمامی مونیف های حیوانی سمبل باروری در انتهای دم حیوان قرار گرفته است به عنوان مثال در (شکل ۷۸) درخت زندگی را می بینیم که انتهای آن بانقش شیر خاتمه پیدا می کند. درخت و شیرتوسط دم شیر با یکدیگر ترکیب شده و درحقیقت تمام درخت زندگی همان دم شیر است که به صورت شاخ و برگ و ساقه درآمده است. و یا در (شکل ۷۹) نقش حیوانی است که دارای سرانسان و دم آن مطهر باروری است بدین صورت می توان نتیجه گیری کرد که در زمان های دور از دم حیوانات به عنوان سمبل باروری استفاده شده است. از تمامی نقوش این فصل درحجاری نقاشی مینیاتور و خراطی استفاده شده است.

علاوه بر اینها، برای حیوانات دیگر مثل خرگوش و لاک پشت نیز ارزشهایی قائل شده و آنها را در این نقوش جای داده اند. (شکل های ۸۰) در یکی از این اشکال درخت زندگی را می بینیم که سمبل باروری آن به شکل خیلی بزرگ در وسط درخت قرار گرفته و داخل آن خرگوشی نشسته است و در دست او برگی وجود دارد. و یا در (شکل ۸۱) لاک پشت را همراه با درخت زندگی مشاهده می کنیم.

با بررسی تمامی این نقوش در می یابیم که در همه آنها درخت زندگی ثابت است ولی حیوانات، متفاوت هستند. در این ردیف می توان از نقوشی که با پرندگان مختلف و افسانه ای تلفیق شده اند یاد کرد، زیرا پرنده همیشه سمبل بهار و باروری و خوشی و خرمی و نشانه رسیدن فصل بهار است (شکل های ۸۲). در این نقوش، پرندگان همیشه در پایین طرح قرار نمی گیرند و درخت زندگی در بالای سر آنها قرار نگرفته، بلکه درخت زندگی، از اعضای دیگر پرنده نیز می تواند روییده باشد (شکل ۸۳). به عنوان مثال، در یکی از طرحها، از بافته شدن دو بال پرنده به هم، درخت زندگی روییده است. و یا در (شکل ۸۳) پرنده در میان شاخه های درخت زندگی قرار گرفته است و یا (شکل ۸۴) تمام درخت زندگی، مثل بدن یک پرنده درآمده که شاخه انتهایی آن با سر پرنده خاتمه یافته است. همچنین در (شکلهای ۸۵) دم های پرنده، به عنوان سمبل درخت زندگی نشان داده شده است. نقوشی هم وجود دارد که از ترکیب چند پرنده بوجود آمده اند و دم آنها سمبل درخت زندگی است (شکل ۸۶). در این نقوش از لک لک و قو هم استفاده شده است. در دوران گذشته مردم بت و خدایانی داشته اند و برای آنها شکل و شمایلی درست کرده و به صورت مجسمه در می آوردند و آنها را می پرستیدند. در حجاری ها از اشکال پرندگان نیز برای تزئین بدن این خدایان انسان نما که بعضی از آنها زن بودند، استفاده می نمودند. به عنوان مثال در (شکل ۸۷) الهه شامیرام (سمیرامیس) را می توان دید که با موهای بلند و بدنی مانند کبوتر ایستاده است. کبوتر درمقام پرنده ای بود که درافسانه ها و داستان های تخیلی آن زمان، قهرمانان افسانه ها را از بند اسارت و نابودی، تجات می داده است. در بعضی از نقوش علاوه بر پرنده ماده، فرزند او نیز دیده می شود (شکل ۸۸). وجود خدایان زن و مرد و بت های آن زمان را در نقوش تزئینی هم می توان دید (شکل های ۸۹). در هر دوی این نقش ها، هر دو الهه در بالای طرح قرار گرفته اند، بدن آنها درخت زندگی است و در شکم آنها یک فرزند را می توان دید که گواه باردار بودن آنها است و در بعضی از نقوش دیگر باردار بودن توسط سمبل بارداری، در شکم آنها دیده می شود. (شکل ۹۰) در برخی از این نقوش خدایان مرد وجود دارند (شکل ۹۱) و در بعضی دیگر، زن و مرد بودن آنها را نمی توان تشخیص داد و درخت زندگی بسیار ساده و خلاصه شده است. (شکل های ۹۲)

گفتنی است که در نقوش تزئینی ارمنی، حیوانات و پرندگان چه افسانه ای و چه غیرافسانه ای جایگاه ویژه ای دارند و از آنها بسیار استفاده شده است. در بعضی از نقوش، ترکیباتی از پرندگان و حیوانات با خدایان و الهه ها و بت های قبایل مختلف آن زمان را می توان دید، زیرا زندگی انسان، به دور از پرندگان و حیوانات نموده و نیست. انسان نه تنها از پوست و گوشت حیوانات استفاده می کند، بلکه برخی از آنها را به عنوان مونس خود، در محل زندگی اش نگهداری می کند.

وجود نقوش تزئینی در اماکن مذهبی ارامنه شامل سردر، محراب، گنبد

در بخشهای قبلی، در مورد این موضوعات اشارات مختصری شده است، اما به دلیل این که این عناصر ارتباط فراوانی با معماری و حجاری دارند، باید به طور جداگانه مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند.

سردر: سردر در معماری، به قسمت فوقانی در اصلی ساختان و با دیگر مدخل های ورودی گفته می شود. ولی درنقوش تزئینی، تنها به دو قسمت بالای در گفته می شود سردرها انواع مختلف دارند. آنها با مانند پل و گنبد قوسی شکل هستند و یا براساس شکلهای ابتدایی ساخته شده اند. ساده ترین و ابتدایی ترین نوع سردر را در (شکل ۹۳) می بینیم که از دو ستون چوبی و عمودی و یک چوب افقی تشکیل شده است. اکنون به مطالعه نقوش روی سردرها می پردازیم در (شکل ۹۴) سردری را با نقش های تزئینی می بینیم. در این نقش یک قاب دو بز و سه درخت زندگی دیده می شود و تمامی اینها به نحو خاصی به یکدیگر متصل شده که مجموعه واحدی را نشان می دهند. در دو طرف بالای سردر، دو درخت زندگی وجود دارد که از بذر هر کدام ریشه ای خارچ شده و هر دو به طرف پایین آمده و در نقطه ای به هم متصل شده و قاب طرح را تشکیل داده است. در نقطه اتصال آنها دانه ای دیگر بوجود آمده است که از آن دو درخت زندگی با شاخه های متعدد روییده و میوه داده است (شکل ۹۵) مجموعه پیچیده ای را با نقوش تزئینی سردر می بینیم در برخی از این سردرها مثل بخش های قبل از حیوانات مختلف و پرندگان و یا حیواناتی با سرانسان و پرنده استفاده شده است. (شکل ۹۶) همانطور که می بینیم در یکی ازآنها زوجین نیز با سمبل باروری در بالا وجود دارند و در شکل ۹۷ دو عدد مثلث نیز که سمبل قدرت است دیده می شود. تا اینجا متوجه شدیم که درخت زندگیف نقش بسیار مناسبی برای سردرها است واز آنها استفاده بسیاری در نقاشی های مینیاتوری ارمنی شده است. در شکل ۹۸ سردری را می بینیم که در بالای آن یک زن و مرد که در واقع عروس و داماد هستند قرار گرفته اند و این سردر به منزله سردرمحل سکونت آینده آنها است. در (شکل ۹۹) زوجین در سردر، موتیف هستند که قاب این سرد در قسمت میانی به شکل سمبل باروری درآمده است. همچنین در (شکل ۱۰۰) باز هم زوجین را می توان دید. سردرهایی که قاب آنها به صورت دو مستطیل است، در نمای کاخ های رومی از آنها استفاده زیادی شده است ومعمولاً در دو طرف در ورودی، دو مجسمه قرار دارد. نمونه هایی از این سردرها را در نقاشی مینیاتور بلغارستان (شکل ۱۰۱) و روسیه (شکل ۱۰۲) می توان یافت.

محراب: نقوش محراب نیز مانند سایر نقوش، دارای کمپوزیسیون های ساده و پیچیده است که در هر کدام از آنها حیوانات، پرندگان و زوجین را می توان دید. محراب ها همیشه برروی ستون استوار هستند و (شکل ۱۰۳) نمونه ای از یک محراب است. حیوانات و پرندگان همیشه در بالای محراب قرار می گیرند که نمایانگر زوجین هستند و آن می توانند از دو طاق دایره شکل نیز، تشکیل شده باشد (شکل ۱۰۴)

در تزئین محراب ها، ستون ها و نقوش روی آن، نقشی اساسی دارند. در (شکل های ۱۰۵) انواع مختلفی از ستونها را می بینیم که به شکل درخت زندگی هستند. انواع مختلف دیگری را در (شکل های ۱۰۶) ملاحظه می کنیم. بر روی بعضی از سرستون ها، حیوان و پرنده و برروی برخی دیگر خدایان و الهه ها قرار دارند. نقوش زیادی از این قبیل را در میان نقوش تزئینی ملل دیگر از قبیل رومی ها، آشوریها و بابلی ها نیز می توان یافت و نمونه ای از آن را در نقوش رومی ها (شکل ۱۰۷) می بینیم. گاهی موتیف های محراب، به صورت الیاف در هم یافته شده جلوه می کنند که سرانسان در میان الیاف، دیده می شود. (شکل ۱۰۸) همانطوری که در این شکل می بینیم سمبل های باروری، در چهارگوشه و درقسمت میانه محراب قرار دارند. در (شکل ۱۰۹) نمونه ای از گنبد اسلامی درمعماری ایرانی را می بینیم.

گنبد: گنبد نیز مانند نمونه های قبلی، شامل ترکیت های ساده و پیچیده است به عنوان مثال، نمونه های ساده را در ،(شکل های ۱۱۰) کمپوزیسیون های پیچیده را در (شکل های ۱۱۱) می توان مشاهده کرد. نمونه هایی که دارای موتیف درخت زندگی هستند در (شکل های ۱۱۲) می بینیم. در انواع کامل تر گنبدها، صلیب را نیز به این مجموعه می توان اضافه نمود. به طور مثال در (شکل های ۱۱۳) گنبدهای صلیب داری می بینیم که از برخی از آنها، در ساختمان گنبد کلیساهای بزرگ جهان استفاده شده است. در (شکل ۱۱۴) نمونه ای از گنبد یک کلیسای روسی را می بینیم.

از نقوش تزئینی و موتیف درخت زندگی در تزئین و ساخت پایه های شمعدان و لوسترهای کلیسا ها نیز استفاده شده است. این نقوش را می توان در تزئین و آرایش محراب، گنبد، عصا، تاج، لباس های محلی و زیورآلات و طرح فرش ها نیز، مشاهده کرد.

نقش و تصویر نیروهای افسانه ای مثبت و منفی در نقوش تزئینی

تمام مدارک موجود در طبیعت، گواه آن است که زندگی بشر هیچ گاه فارغ از مبارزه و جنگ و ستیز با نیروهای شر در طبیعت نبوده و نیست، پس پر واضح است که نقوش تزئینی که نشات گرفته از همین موضوع ها هستند نیز در این مقوله فصلی را به خود اختصاص داده اند.

با بررسی این هنر غنی و پربار و مطالعه انواع گروه های موجود در نقوش تزئینی، به این نتیجه می رسیم که علاوه بر عواملی که شرح آن گذشت جنگ، پیکار و نبرد بین نیروهای افسانه ای مثبت و منفی وجود دارد که سمبل آن هم اژدها است.

انسان در طول تاریخ کم و بیش با نیرهای شر و اهریمین آشنا شده و با آنها مبارزه کرده است، در نقوش تزئینی، مدارکی برای اثبات این موضوع وجود دارد. سمبل نیروهای شیطانی در داستان ها، افسانه ها و نقوش تزئینی، حبواناتی مانند اژدها، مار، دیو و اهریمن بوده اند. در (شکل ۱۱۵) تلفیق اژدها را در موتیف زوجین، می توان مشاهده کرد که از بافته شدن بدن آنها درخت زندگی حاصل شده است، کمپوزیسیون پیچیده ای از این نوع را در (شکل ۱۱۶) نیز می توان دید. در موتیف محراب، این حیوان به صورت یک زوج، در کمپوزیسیون آمده است (شکل ۱۱۷).

در (شکل ۱۱۸) ترکیبی دیگر از درخت زندگی و یک اژدها را می بینیم. در (شکل ۱۱۹) سردری را مشاهده می کنیم که در بالای آن دو بز وجود دارد که بدن های مار مانند آنها، در هم یافته شده و یک اژدهای دو سری را به وجود آورده است که هر اژدها، دست یک بز را به دهان گرفته و همان بز گردن اژدهای را در دهان خود دارد. اژدها یا مار هم به نوبه خود، توانسته انند همراه با صلیب ترکیبات زیبایی را به وجود آورند (شکل ۱۲۰).

در گذشته های بسیار دور حیواناتی مانند مار، افعی، اژدها که برخی از آنها سمبل خیر و برکت بوده و نقش مهمی در زندگی ارمنیان داشته اند، پس بنابراین در نقوش تزئینی نیز به این حیوانات بر می خوریم. در نتیجه نقوشی که در آنها ، این حیوانات همراه با زوجین و درخت زندگی آمده اند، سمبل دوستی و خیر و برکت هستند، ولی در نقوشی که نها را در حال جنگ و ستیز با انسان و یا ویران کردن درخت زندگی می بینیم، سمبل شیاطین و نیروهای مخرب هستند. همچنین مار و لک لک سمبل قهرمانی هستند، در (شکل ۱۲۱) لک لک و مار را می بینیم که یکی سمبل خیر و دیگری سمبل شر است. در (شکل ۱۲۲) ماری ار مشاهده می کنیم که از درخت زندگی ستون مانندی بالا رفته و قصد حمله به جوجه ها را دارد. در (شکل ۱۲۳) صحنه ای از یک نبرد را بر روی سردر یامحراب مشاهده می کنیم. در این نقوش، حیوانات اهلی مانند کبوتر و بز نیز وارد کمپوزیسیون ها شده اند (شکل ۱۲۴).

در (شکل ۱۲۵) موتیفی را می بینیم که در آن دو پرنده با دو مار اژدها مانند درحال ستیز هستند. از شکل سرگاو نر، در سر ستون ها هم استفاده شده است (شکل ۱۲۶). از این گروه از نقوش و موتیف ها در معماری وحجاری روسی نیز استفاده شده است. ماهی هم در این موتیف ها نقش مهمی داشته و با درخت زندگی ترکیب شده و نمونه های زیبایی را ساخته است (شکل های ۱۲۷).

در این میان نیروهای مثبت و خبر مانند پرندگان وحیواناتی چون لک لک، کبوتر، بز و وجود دارند که با نیروهای مخالف خود همواره در حال مبارزه هستند. در نقوش ارمنی روباه همیشه در مقام حیوانی چاپلوس و حیله گر نبوده و گاه خلاف این صفات را دارا بوده است.