در چهارچوب برنامه های فرهنگی برگزار شده به مناسبت انتخاب استانبول به منزلۀ پایتخت فرهنگی اروپا در ۲۰۱۰م، از تاریخ ۹دسامبر۲۰۱۰ تا ۲ ژانویۀ ۲۰۱۱ نمایشگاهی تحت عنوان معماران ارمنی استانبول مدرن در موزۀ هنرهای نوین استانبول برپا شد. در این نمایشگاه، صد عکس از معروف ترین بناهای تاریخی ترکیه که از اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم به دست معماران ارمنی ساخته شده اند به معرض نمایش بازدیدکنندگان گذاشته شد.

نوشتۀ زیر برداشتی است صادقانه از این نمایشگاه به قلم جِنگیز چاندار، محقق علوم سیاسی، روزنامه نگار و نویسندۀ تُرک، که در روزنامۀ رادیکال به چاپ رسیده است.

بدون شک استانبول یکی از زیباترین و جذاب ترین شهرهای دنیا و شاید هم زیباترین آنهاست. یکی از خصوصیات منحصر به فرد استانبول، که آن را از سایر شهرهای دنیا متمایز می کند، طبیعت زیبا و خدادادی آن است. استانبول تنها شهر دنیاست که دریا از وسط آن می گذرد، دریایی که به رودی روان می ماند.

تنگۀ بسفر[۲] با زیبایی بی نظیرش، دهانۀ خلیجی[۳] که از طرف مارمارا این تنگه را دور می زند، کناره های سرسبز تنگه و جزایری که کمی آن طرف تر از مارمارا، مانند دانه های زیبای تسبیح با زیبایی و دقت خاصی کنارهم چیده شده اند، همه و همه زیبایی های طبیعی ای هستند که استانبول را مانند مرواریدی گران بها از سایر شهرهای دنیا متمایز می کنند اما یکی دیگر از ویژگی های خاص استانبول بافت معماری آن؛ یعنی، بناهای باشکوه و زیبایی است که به این شهر هویتی متفاوت بخشیده است.

زیبایی های خدادادی و دست سازهای انسانی

استانبول شهری بی نظیر حاصل از درهم آمیختگی زیبای طبیعت با بناهای معماری باشکوه است. در اینجا تصمیم داریم به بررسی این شاهکارهای بی نظیر معماری، که استانبول را به شهری بی همتا در دنیا تبدیل کرده اند و معماران برخی از این شاه اثرها بپردازیم.

بررسی را از اطراف دهانۀ خلیج شروع می کنیم: ساختمان کارخانۀ توتون جیبالی[۴] (ساختمان دانشگاه کادیرحاص[۵] امروز)، اثر هوسپ آزناوور. [۶] امضای این معمار معروف ارمنی در بنای ساختمان سانساریان،[۷] در منطقۀ سیرکجی[۸] و کلیسای معروف چلیک دُکوم[۹] متعلق به بلغاری ها، واقع در منطقۀ فِنِر،[۱۰] نیز قابل مشاهده است. همچنین ساختمان معروف مصر،[۱۱] در منطقۀ گالاتاسارای،[۱۲] نیز از آثار معماری این هنرمند ارمنی محسوب می شود.

بنای معروف بیمارستان دِنیز کاسم پاشا،[۱۳] که با ابهت تمام در منطقۀ ساحلی رو به روی خلیج حکمرانی می کند، نیز از آثار معماری آدام تاحتاجیان[۱۴] است. ساختمان زیبای هیدیویال پلاس[۱۵] نیز امضای این معمار را بر خود دارد.

معمار بنای ساختمان معروف مترو[۱۶] در منطقۀ تونل هم معماری ارمنی به نام میکائل نوریجان[۱۷] است.

سینما ثوریا،[۱۸] از قدیمی ترین بناهای تاریخی منطقۀ کادی کوی،[۱۹] شاهکاری از گقام کاوافیان[۲۰] است.

ساختمان شهرداری منطقۀ کادی کوی[۲۱] و همچنین بنای شهرداری منطقۀ فاتیح[۲۲] از آثار معماری یتوارت تِرزیان[۲۳] است.

اسکلۀ زیبای بویوک آدا[۲۴] از ساخته های میهران آزاریان[۲۵] است و قصر با شکوه آزاریان، در منطقۀ بویوک دره،[۲۶] که امروزه با نام موزۀ خانم صادبِرک[۲۷] شناخته می شود، از آثار معروف معماری استانبول و از آثار معماری آندون کازازیان[۲۸] است.

خانوادۀ بالیان و معماری استانبول

در اینجا می خواهیم اشاره ای داشته باشیم به اعضای خانوادۀ بالیان که از خانواده های معروف ارمنی و از مهم ترین معماران سلطنتی دربار پادشاهان عثمانی بوده اند.

آثار معماری کاراپِت آمیرا بالیان

ـ مسجد دُلماباحچه[۲۹]

ـ آرامگاه محمود دوم،[۳۰] در منطقۀ چِمبِرلی تاش[۳۱]

ـ قصر دُلماباحچه[۳۲]

ـ مدرسۀ حاربیه[۳۳]

ـ پادگان سواره نظام کوله  لی[۳۴] (دبیرستان نظامی کوله لی[۳۵] کنونی)، در منطقۀ وانی کوی[۳۶]

آثار معماری گریکور آمیرا بالیان

ـ مسجد نُصرتیه،[۳۷] در منطقۀ توپحانه[۳۸]

ـ پادگان سلیمیه،[۳۹] در منطقۀ اوسکودار[۴۰]

آثار معماری نیکوقوس بالیان

ـ قصر کوچوک سو[۴۱]

ـ در ورودی قصر دُلماباحچه با کنده کاری های فوق العاده و تالار پذیرایی مجلل این قصر با چلچراغ عظیم و معروف آویزان در وسط آن

ـ قصر ایهلامور[۴۲]

آثار معماری سارکیس بالیان

ـ قصر بِیلَربِی[۴۳]

ـ ساختمان تسلیحات و بنای کلانتری منطقۀ ماچکا[۴۴] (ساختمان کنونی دانشکدۀ مدیریت دانشگاه فنی استانبول[۴۵] و ساختمان کنونی مدرسۀ زبان های خارجی همان دانشگاه)

ـ مسجد سعدآباد،[۴۶] در منطقۀ کائتحانه[۴۷]

ـ حاربیه[۴۸]، ساختمان وزارت دفاع دورۀ عثمانی (ساختمان کنونی ریاست دانشگاه استانبول[۴۹])

ـ قصر چراغان[۵۰]

در پایان باید متذکر شد که قلعۀ معروف بیاضیت،[۵۱] که جزو شاهکارهای برجسته و فراموش نشدنی استانبول محسوب می شود، نیز اثر سِنه کِریم بالیان،[۵۲] از قدیمی ترین اعضای خانوادۀ بالیان، است.

معمار سینان و استانبول

در مناطق کاراکوی،[۵۳] سلطان حامام،[۵۴] بِی اوغلو،[۵۵] عثمان بِی،[۵۶] شیشلی،[۵۷] جزایر و مناطق ساحلی استانبول به تعداد بی شماری کلیسا، بنای معروف و ساختمان های باشکوه برخورد می کنیم که همه به نوعی جزو شاهکارهای معماری این شهر محسوب می شوند و امکان نام بردن از همۀ آنها در این مجال کوتاه امکان پذیر نیست. زمانی که در مراسم افتتاحیۀ نمایشگاه معماران ارمنی استانبول مدرن، که در موزۀ هنرهای نوین استانبول برپا شده بود، با نام معماران برخی از این بناها آشنا شدم من هم مانند اکثر مهمانان، بسیار تعجب کردم.

من در استانبول متولد نشده ام اما به منزلۀ فردی که ۳۶ سال متمادی در این شهر زندگی کرده و خودش را متعلق به این شهر بی نظیر می داند برایم بسیار تعجب برانگیز بود که چطور پس از این همه سال تنها امروز متوجه دست ها و مغزهای متفکر و مبتکری شده بودم که در واقع باعث و بانی اصلی بی بدیل شدن این شهر در بین دیگر شهرهای دنیا شده اند!

نویسندۀ کتاب هراند نیز در این مراسم شرکت داشت. او، به منزلۀ فردی که در استانبول به دنیا آمده و در آنجا بزرگ شده و حتی به دلیل اینکه تمام عمر خود را در استانبول گذرانده به خود می بالد، نیز مانند من متعجب بود از اینکه چطور پس از یک عمر زندگی در استانبول برای نخستین بار است که می شنود هویت معماری شهر محبوبش اثر چه کسانی بوده است! زمانی که با ناباوری از نمایشگاه بازدید می کردیم او با تعجب در گوشم گفت: (( این طور که به نظر می رسد اگر ارمنیان نبودند استانبولی هم وجود نداشت)). یک لحظه خواستم اعتراض کنم اما منصرف شدم و در جواب گفتم: (( تازه باید در نظر داشته باشی که آثار معماری معمار سینان را در این مجموعه قرار نداده اند)).

بله معمار سینان، خالق آثاری مانند گنبد مسجد سُلیمانیه، بنای شاهزاده باشی، پیاله پاشا، مجموعه مساجد میهریماه سلطان و بسیاری بناهای تاریخی دیگر در استانبول، که با هنرمندی باعث جاودانگی خود و استانبول شد، ارمنی ای از روستای آرناسِ[۵۸] کایسری[۵۹] بود.

نقش آناتولی در معماری استانبول

از سینان گفتم و به یاد تالاس[۶۰] در کایسری افتادم، شهری که چهار سال دورۀ دبیرستان را در آنجا سپری کردم. خوب به یاد دارم که بنای دبیرستان ما بر روی تپه ای بلند واقع شده بود و روستای آرناس از آنجا به خوبی دیده می شد.

مطلب جالبی که هنگام بازدید از نمایشگاه متوجۀ آن شدم این بود که ریشۀ خانوادۀ بالیان نیز از روستای دِرِونک[۶۱] کایسری است. روستای دِرِونک درست در پشت مدرسۀ ما در تالاس قرار داشت و یکی از مکان های زیبایی بود که ما برای گشت و گذار مرتب به آنجا می رفتیم.

بدون شک ما باید در برابر نقش بارز و مؤثر ارمنیان ساکن آناتولی، از معمار سینان گرفته تا خانوادۀ بالیان، سر تعظیم فرود آوریم و در مورد این موضوع که وقایع ۱۹۱۵م چطور باعث خشک شدن قسمت مهمی از فرهنگ ما شد به صورت جدی فکر کنیم و متوجه باشیم که این قتل عام، ظلم، انکار و تاریخ ساختگی بعد از آن چطور باعث فقیر شدن کشورمان از ثروت های گذشته شده.

* * *

حسن جمال در یکی از نوشته هایش چنین می نویسد: (( من در اوایل ۱۹۶۰م در آنکارا علوم سیاسی خواندم. در طی چهار سال تحصیل در دانشگاه هیچ وقت کسی دربارۀ کردها و دلایل اصلی شورش آنها، علوی ها و اعتقاداتشان و کلاً مسائل و مشکلات هویتی موجود در کشور سخنی به میان نیاورد. دربارۀ واقعیت های مربوط به وقایع ۱۹۱۵م و مشقت های ارمنیان هم چیزی از کسی نشنیدم. در مورد وقایع دِرسیم هم تنها گفته شد که یک شورش بود و تمام. در صورتی که همه می دانیم که واقعۀ درسیم شورش نبود. خلاصه اینکه ما همیشه با دروغ زندگی کرده ایم و در نتیجه، مانند اکثر کسانی که با دروغ زندگی می کنند موفق به کشف هویت واقعی مان نشده ایم، به بلوغ نرسیده ایم و به همین دلیل هم تا به امروز به آرامش و صلح درونی دست پیدا نکرده ایم)).

دوستان! از همۀ شما دعوت می کنم که سری به موزۀ هنرهای نوین استانبول بزنید و از بخش نمایشگاه معماران ارمنی استانبول دیدن کنید. خواهید دید که به دیدگاهی زلال و خالی از دروغ دست خواهید یافت و آرامش خاطری حس خواهید کرد که تا به امروز آن را احساس نکرده اید. خواهید دید که پس از آن به استانبول با دیدی متفاوت نگاه و در این بین، راه رسیدن به صلح درونی را نیز پیدا خواهید کرد.