پس از خاتمۀ سه دهه رعب و وحشت حاکم بر سراسر اتحاد جماهیر شوروی و آزادی زندانیان سیاسی بعد از سال های ۱۹۵۶م ارمنیان ساکن ارمنستان از فرصت به دست آمده برای احقاق حقوق پایمال شدۀ خود بهره جستند و خواسته هایی همچون اجازۀ برگزاری مراسم یادبود برای قربانیان نژادکشی ارمنیان به دست دولت عثمانی طی ۱۹۱۵ ـ ۱۹۲۲م و اعادۀ حقوق بازماندگان آنان الحاق مجدد سرزمین های جدا شده از خاک ارمنستان[۲] را مطرح کردند، خواسته هایی که طرح آنها در زمان حکومت ژوزف استالین با زندان، تبعید یا حتی اعدام پاسخ داده می شد.

در ۲۴ آوریل ۱۹۶۵م، مصادف با پنجاهمین سالگرد نژادکشی ارمنیان، در مقابل چشمان ناباور دولتمردان مسکو، مردم ایروان و بسیاری از شهرهای ارمنستان طی برپایی تظاهراتی اعتراض آمیز با کل ارمنیان جهان هم صدا شدند و خواستار به رسمیت شناختن این فاجعۀ انسانی از طرف حکومت اتحاد جماهیر شوروی و جوامع بین المللی و همچنین اجازۀ برپایی بنای یادبود برای قربانیان شدند.

دولت مرکزی شوروی به ناچار تسلیم خواستۀ مردم ارمنستان شد و اجازۀ برپایی بنای یادبود را داد. ساختن بنای یادبود طی دو سال کار مداوم در ارتفاعات تسیتسرناکابرت،[۳] واقع در شمال غرب شهر ایروان، آغاز و مراسم افتتاح آن در ۲۹ نوامبر ۱۹۶۷م برگزار شد. در این روز ده ها هزار نفر از مردم ارمنستان در مراسم افتتاحیه حضور یافتند.

آغاز ساختمان بنای یادبود

تا ۱۹۹۱م و استقلال مجدد ارمنستان، ارمنیان ساکن ارمنستان در روز ۲۴ آوریل، هم صدا با ارمنیان سایر کشورها برای رساندن پیام دادخواهی خود و ادای احترام به قربانیان این فاجعۀ خونین در تدابیر سخت امنیتی و در سکوت کامل، با در دست داشتن یک شاخه گل، از در منزل تا بنای یابود را پیاده طی می کردند. این رسم پس از استقلال نیز کماکان حفظ شده است.

پیش از استقلال ارمنستان، در مراسم ۲۴ آوریل، تنها اهالی ایروان و شهرهای هم جوار شرکت می کردند و به دلیل شرایط خاص حاکم بر جمهوری های شوروی افراد خارجی به ندرت می توانستند در مراسم حضور یابند اما پس از استقلال ارمنستان با حضور سفرا و نمایندگان کشورهای خارجی، خبرنگاران و محققان کشورهای مختلف و همچنین ارمنیان ساکن سایر کشورها این مراسم ابعاد گسترده تری یافت و اهمیت واقعی خود را به دست آورد.

روز ۲۴ آوریل درتسیتسرناکابرت

مجموعۀ بنای یادبود قربانیان قتل عام، بر روی ارتفاعات تسیتسرناکابرت و مشرف به ایروان، دارای مساحتی بالغ بر ۴۵۰۰ متر مربع است که به غیر از ساختمان های مرکز تحقیقات و موزه مابقی قسمت های آن، شامل سه بخش، به صورت روباز طراحی شده. این سه بخش عبارت اند از: ۱. دیوار یادبود به طول یکصد متر: بر روی این دیوار اسامی کلیۀ شهرهایی که ارمنیان ساکن آنها قتل عام شدند حک شده است. در قسمت وسط دیوار نیز سنگ های یادبودی با ذکر اسامی افرادی که برای نجات قربانیان، کمک به بازماندگان و احقاق حقوق ارمنیان تلاش کرده اند حک شده، ۲. ستون سوزنی شکل به ارتفاع ۴۴ متر که از دل زمین خارج شده و بیانگر حیات مجدد ارمنیان است، ۳. بنای یابود اصلی که در انتهای محوطه شامل دوازده ستون پهن همگرا به نشانۀ دوازده استان ارمنی نشین تحت سلطۀ دولت عثمانی که ساکنان آن قتل عام شدند. این ستون های پهن به گونه ای قرار گرفته اند که گویی از دل زمین سر بلند کرده و از چهار طرف آتش جاویدان را، که در وسط محوطه قرار دارد، احاطه کرده اند.

با استقلال ارمنستان و شروع بازدید اتباع کشورهای خارجی، که طبق آمارهای ارائه شده تعداد آنان بالغ بر ۱۲۰تا ۱۵۰ هزار نفر در سال است و حدود دویست تن از این تعداد را مقامات کشورهای مختلف تشکیل می دهند، بنای یادبود به تنهایی نمی توانست اطلاعات مورد نیاز در خصوص اولین فاجعۀ انسانی قرن بیستم را به بازدیدکنندگان ارائه دهد و از طرفی نیز با استقلال ارمنستان محدودیت های قبلی برای انجام تحقیقات در این خصوص وجود نداشت. لذا، ساختمان های موزه و مرکز تحقیقات در کنار بنای یادبود احداث و کار خود را از ۱۹۹۵م، به مناسبت هشتادمین سالگرد قتل عام ارمنیان، آغاز کردند. ساختمان موزه و مرکز تحقیقات در ضلع غربی مجموعه، در دو طبقه و پایین تر از سطح مجموعه قرار گرفته تا سه بنای یادبود نمای اولیۀ خود را حفظ کنند.

طبقۀ فوقانی بنا شامل تالار جلسات و موزه و طبقۀ پایین آن مرکز تحقیقات است. موزه مساحتی بالغ بر هزار متر مربع دارد که از سه تالار مجزا و یک سالن روباز تشکیل شده و در آنها هفتاد هزار سند، عکس، نشریه و غیره به نمایش گذاشته شده است. همچنین در سالن موزه کتب و نشریات منتشر شدۀ مرکز تحقیقات به زبان های مختلف ارائه می شود.

بر روی دیوار سالن اول نقشۀ بزرگ فلات ارمنستان و مناطق همجوار آن با ابعاد ۵× ۹ متر قرار گرفته و بر روی آن مناطق ارمنی نشینی که دولت عثمانی ساکنان ارمنی آن را قتل عام کرده نشان داده شده است. در این سالن، اسامی کلیۀ مناطق ارمنی نشین در ۱۹۱۴؛ یعنی، یک سال پیش از آغاز کوچ اجباری و کشتار سکنۀ آن ذکر شده. همچنین در آن عکس هایی با موضوعات زندگی روزمرۀ اهالی و آمار و اسامی کلیساها و دیرهای فعال در مناطق ارمنی نشین قبل از فجایع ۱۹۱۵م قرار داده شده است.

در غرفه های سالن دوم، اسناد و مدارک به دست آمده از شاهدان عینی، تصاویری مربوط به وقایع ۱۹۱۵ـ۱۹۱۷م و عکس های دانشمندان، نویسندگان و مشاهیر جامعۀ ارمنی ساکن شهرهای مختلف امپراتوری عثمانی، که به قتل رسیدند، ارائه شده. همچنین تصاویر اتباع کشورهای دیگر، که با کمک های انسان دوستانه سعی در نجات جان بازماندگان داشتند، نیز در این مجموعه قرار داده شده است.

در سالن سوم، آمار مقایسه ای ارمنیان ساکن مناطق مختلف امپراتوری عثمانی بین ۱۹۱۴ـ ۱۹۲۲م؛ یعنی، قبل و بعد از قتل عام و تعداد ارمنیان کشته و رانده شده از این مناطق ارائه شده است. در این سالن، بخشی نیز به اسناد و مدارک کشورهایی که قتل عام ارمنیان را رسماً محکوم کرده اند اختصاص داده شده است. در گوشه ای از آن نیز نمونه هایی از کتب و نشریات قدیمی کشورهای مختلف، که در این خصوص نگاشته شده اند و همچنین اسناد و مدارک مربوط به چگونگی نجات بازماندگان با کمک مسیونرهای کشورهای مختلف به نمایش گذاشته شده است. در بخشی از این سالن نمای درختی از سنگ قرار دارد. شاخه های این درخت به نشانۀ حیات مجدد ارمنیان به اطراف گسترده شده و در دو طرف آن ظروفی قرار دارند که در داخل آنها خاک تعدادی از ولایت های ارمنستان غربی شامل ارزروم، وان، بیتلیس، سباستیا، خاربرد و دیاربکر، که ساکنان ارمنی آن کشته و یا مجبور به ترک موطن خود شدند، قرار دارد.

محوطۀ روباز موزه، که به شکل نیم دایره ساخته شده، در نگاه اول سالن یک دادگاه را تداعی می کند. بر روی دیوارهای بازالتی آن، که به دوازده بخش مساوی تقسیم شده، اسامی دیپلمات ها، دانشمندان، نویسندگان و سایر اقشار ملل مختلف که با محکوم ساختن نژاد کشی ارمنیان یا با اعتراض به این فاجعۀ انسانی با ارمنیان کل جهان هم صدا شده اند، حک شده است.

این موزه، که تنها بیانگر گوشه ای از مطالعات مرکز تحقیقات است، نقش ارمنیان را در امپراتوری عثمانی و وضعیت اجتماعی آنان را قبل و بعد از قتل عام های ۱۹۱۵ ـ۱۹۲۲م در معرض دید بازدید کنندگان قرار می دهد. در صورت نیاز به بررسی عمیق تر علاقه مندان می توانند به پایگاه اینترنتی مرکز تحقیقات،[۴] که به چهار زبان قابل دسترسی است یا به پایگاه های اینترنتی مرتبط با آن[۵] مراجعه و همچنین از کتاب هایی که با استناد به اسناد و مدارک موجود تهیه شده استفاده کنند.

مرکز تحقیقات، که نتیجۀ کارهای خود را به روش های شرح داده شده در اختیار عموم قرار می دهد، عمده فعالیت های خود را بر روی موارد زیر متمرکز ساخته است:

ـ جمع آوری اسناد و مدارک و همچنین روزنامه ها، مجلات و کتب منتشر شده از سوی منابع اطلاعاتی ارمنی و به خصوص، سایر ملل جهان در زمان وقوع قتل عام

ـ جمع آوری خاطرات بازماندگان

ـ بررسی صحت منابع اسناد و مدارک به دست آمده

ـ جمع آوری و بررسی گواهی ها، خاطرات و عکس های گرفته شده به دست شاهدان عینی.

ـ نسخه برداری از اسناد و مدارک موجود در مرکز اسناد کشورهای مختلف جهان به خصوص، کشورهای همسایه

ـ بررسی دلایل و واقعیت وقوع قتل عام ارمنیان به دست دولت عثمانی

ـ بررسی چگونگی نجات یافتن بازماندگان و سرنوشت ده ها هزار کودکان یتیم

ـ بررسی سرنوشت ده ها هزار زن و کودک ربوده شده در زمان وقوع قتل عام

ـ جمع آوری و بررسی منابع مربوط به قتل عام های صورت گرفته در مناطق ارمنستان شرقی و جنوب قفقاز در دورۀ حضور ارتش عثمانی در این مناطق

ـ بررسی وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ارمنیان ساکن ارمنستان غربی و سایر مناطق عثمانی پیش از آغاز قتل عام

ـ بررسی نقش ارمنیان در فعالیت های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی امپراتوری عثمانی

ـ بررسی چگونگی حضور ارمنیان و نقش آنان در ارتش عثمانی

ـ معرفی کتب منتشر شده از سوی مرکز تحقیقات و تشکیل هم اندیشی هایی در سطح داخلی و بین المللی

ـ برگزاری مراسم بزرگداشت قربانیان قتل عام های سایر ملل و تشکیل هم اندیشی هایی در این خصوص.

این موزه و مرکز مطالعات، که کار خود را از شانزده سال پیش آغاز کرد، با ارتباط با مراکز تحقیقاتی کشورهای مختلف همچون آلمان، فرانسه، ایالات متحده، اتریش، ایتالیا، روسیه و بسیاری کشورهای دیگر و همچنین بررسی اسناد موجود در بایگانی های مراکز مختلف ارمنستان و ارمنیان سایر کشورها می کوشد تا زوایای تاریک این فاجعۀ انسانی را هر چه بیشتر روشن سازد و ناگفته ها را در اختیار اذهان عمومی قرار دهد.