در ۱۵ دسامبر ۲۰۰۸، گروهی از استادان دانشگاه‏ ها، روزنامه ‏نگاران و روشنفکران ترکیه با ایجاد پایگاهی اینترنتی[۲] و انتشار دادخواست مشترکی در آن برای کشتارهای سال ۱۹۱۵ از ارمنیان عذرخواهی کردند. بانیان این اقدام دانش پژوهان ترک، احمد اینسل؛[۳] باسکین اران؛[۴] چینگیز اختر[۵] و روزنامه ‏نگار ترک، علی بایرام‏اغلو،[۶] بودند که با وجود تمامی تهدیدهای موجود چه از طرف افراط‏ گرایان و چه اقدامات قانونی دست به این عمل زدند.

نویسندگان این دادخواست اینترنتی از دولت ترکیه نمی‏خواهند از ارمنیان عذرخواهی کند بلکه می‏خواهند مسئلۀ انکار رنج ارمنیان در ترکیۀ عثمانی را به چالش گیرند و فضایی ایجاد کنند تا این (( تابو)) شکسته و در جامعۀ ترکیه دربارۀ این موضوع بحث شود.

این دادخواست اینترنتی با عنوان (( من عذر میخواهم)) از درد و رنجی که ارمنیان در ۱۹۱۵م در ترکیۀ عثمانی کشیده‏ اند عذرخواهی می‏کند. متن دادخواست چنین است:

(( وجدانم نمی‏گذارد فلاکت‏هایی را که ارمنیان عثمانی در ۱۹۱۵ شاهد آن بودند نادیده بگیرم و بیتفاوتیای را که نسبت به آن نشان داده شده است بپذیرم. من به نوبۀ خود این بی عدالتی را محکوم می‏کنم و خود را شریک در غم و مصیبت برادران و خواهران ارمنیام می ‏دانم. از آنها پوزش می ‏طلبم)).[۷]

اقدام این روشنفکران در ترکیه بی ‏سابقه است چرا که تا کنون دربارۀ مسئلۀ کشتار ارمنیان در ترکیه صحبت چندانی نشده و طی سال‏های گذشته کسانی که دربارۀ این موضوع اظهار نظر کرده‏ اند از سوی مراجع قضایی تحت تعقیب قرار گرفته ‏اند.

سیاستمداران ملی‏گرای ترکیه به این اقدام واکنش نشان دادند و آن را محکوم کردند. در واکنش به این نامه رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه، اظهار داشت:

(( عذرخواهی؟ برای چه باید عذرخواهی کنیم؟ کسانی که عذرخواهی می‏کنند لابد جنایتی مرتکب شده‏ اند. دولت ترکیه این مشکل را ندارد. چیزی وجود ندارد که دولت یا حکومت ترکیه بخواهد به خاطر آن طلب بخشش کند)).

چنگیز اختر، از بانیان طرح این دادخواست، در مصاحبه‏ های مختلف گفته است:

(( تفکر و صحبت کردن دربارۀ این مسئله که ارمنیان چرا و چگونه از سرزمینی که چهار هزار سال در آن سکونت داشتند ناپدید شدند مسئولیت تمام مردم ترکیه است)).

از سوی دیگر، ارمنیان ضمن استقبال از این اقدام آن را ناکافی دانستند چرا که در دادخواست مزبور از (( نژادکشی))، که در نتیجۀ آن بیش از یک میلیون تن از ارمنیان قتل عام شدند، سخنی به میان نیامده و تنها از (( مصیبت بزرگ ارمنیان)) سخن رفته است.

ملیگرایان ترکیه نیز واکنش شدیدی از خود نشان داده و این اقدام را ((خیانت به ملت بزرگ ترک)) اعلام کرده ‏اند.

مطلبی که در ادامه می‏خوانید متن کامل مصاحبۀ تلویزیونی آرتیوم یرکانیان، خبرنگار شبکۀ شانت ارمنستان، با چنگیز اختر، مدرس دانشگاه باهچه ‏شهیر استامبول، از بانیان این اقدام، است که در فوریۀ ۲۰۰۹ در استامبول صورت گرفته:

گفت و گوی آرتیوم یرکانیان با چنگیز اختر

آرتیوم یرکانیان: در حضور یکی از بانیان و گردآورند‏گان امضاهای عذرخواهی از ارمنیان، مدرس دانشگاه باهچه ‏شهیر استانبول، پروفسور چنگیز اختر، هستیم. پروفسور گرامی، اولین سؤالم از شما: چه زمانی مطلع شدید که در ابتدای قرن گذشته وقایعی رخ داده‏ که برای دولت ترکیه افتخار نخواهند آورد؟

چنگیز اختر: در مورد وقایع قبل و بعد از ۱۹۱۵ در دهۀ ۷۰ مطلع شدم. آن زمان من دانشجو و در اروپا مشغول تحصیل بودم و از آنها مطلع شدم. این مطلب برای من تازگی ندارد.

منبع این اطلاعات چه بود و آیا این اطلاعات شما را متعجب کرد؟

چنگیز اختر: در ترکیه دربارۀ این موضوع هیچ صحبتی نمی‏شد. در کتب درسی تماماً مطالب دیگری ارائه می‏شد. امروزه نیز این مسئله به صورت دیگری ارائه می‏شود. من حقیقت را در پاریس دریافتم؛ وقتی که در این خصوص به مطالعه پرداختم و به نظرات مخالفان گوش ‏دادم و دریافتم آنچه به ما آموزش داده ‏اند به هیچ عنوان با حقیقت انطباق پیدا نمی‏کند.

به این ترتیب اگر شما در اروپا تحصیل نمی‏کردید می‏توان گفت که هیچ‏گاه از این وقایع مطلع نمی‏شدید؟

چنگیز اختر: کار بسیار سخت می‏شد. امروزه خیلی چیزها تغییر کرده. سخنم دربارۀ دهۀ ۶۰ و ۷۰ است. امروزه هم در مدارس از این واقعیت صحبت نمی‏شود ولی در حال حاضر دربارۀ آن وقایع کتاب‏ های زیادی منتشر شده است و آنهایی که در مورد آن وقایع و حقیقت ماجرا کنجکاوند می‏توانند آن کتاب‏ها را خریداری و مطالعه کنند و آگاه شوند که در واقع چه رخ داده است.

به نظر شما چرا جامعه و دولت ترکیه این طور سخت و دردناک حاضر به سخن گفتن از این واقعه می‏شود؛ برای مثال، آلمان وقایع دوران هیتلری را به رسمیت شناخت و آنها را محکوم کرد چرا چنین جرئتی در جامعۀ کنونی ترکیه نیست؟

چنگیز اختر: برای این مطلب دلایل بسیاری وجود دارد اما دولت شکست نخورده چنین چیزی را نمی ‏پذیرد. تصور کنید اگر آلمان در جنگ شکست نمی‏خورد، هولوکاست را نمی ‏پذیرفت! یک دلیل بنیادی دیگر هم وجود دارد و آن اینکه در میان ملت ترک در نتیجۀ بیرون راندن غیر مسلمانان از سرزمین‏ هایشان، نگرش منفی نسبت به آنان و ضدیت با آنها به وجود آمده. با این وصف در اینجا نه ارمنیان، نه یونانیان و نه یهودیان جایی ندارند. دین ملت ترک اسلام است و البته، در اواخر قرن نوزدهم هم همین طور بوده.

بسیاری از تاریخ‏نویسان ترک سعی دارند وقایع را با تداخل جنگ جهانی اول توجیه کنند و آن چنان که می‏گویند واقعه را نتیجۀ (( شرایط جنگی)) قلمداد کنند. شما چه فکر می‏کنید؟ آیا می‏شود با این مطلب وقایع را توجیه کرد؟

چنگیز اختر:حقیقت این است که کشتارهای متقابلی صورت گرفته اما این کشتارها بعدها صورت پذیرفته؛ یعنی آنکه، در ۱۹۱۵ کشتارهای متقابل صورت نگرفته، در ۱۹۱۵ کوچ اجباری و کشتار صورت گرفته است. یک حقیقت وجود دارد و آن این است که ارمنیانی که چهار هزار سال در منطقۀ آناتولی ساکن بودند امروزه دیگر در این منطقه سکونت ندارند. مسئله به همین روشنی‏ است.

به طور معمول از وقایع ۱۹۱۵ صحبت می‏شود. نیاکان من ارزروم را در ۱۸۹۶ ترک کردند آنها هم قربانیان نژادکشی بودند. نظرتان چیست؟ چرا از نژادکشی‏ های دوران سلطان عبد الحمید صحبتی نمی‏شود؟

چنگیز اختر: در هر صورت آن وقایع متعلق به مقطع زمانی دیگری‏ است. من تاریخ دان نیستم اما متوجه شده ‏ام که از ابتدای پایه‏گذاری امپراتوری عثمانی از کوچ اجباری به منزلۀ ابزار استفاده شده است. مردم را از محل سکونتشان به مکان‏های دیگری منتقل کرده‏اند. ‏چنین کوچ‏ه ایی در تمام سرزمین‏های امپراتوری عثمانی اعمال می‏شده. وقایع مرتبط با سال ۱۸۹۶ را باید از این منظر بررسی کرد. در زبان ترکی اصطلاحی است که می‏گویند: (( دم گوساله کنده شد!)) این را زمانی می‏گویند که اتفاقی باید واقع شود. وقایع بنیادی احتمالاً از ۱۹۰۹ شروع شدند، در آدانا، از آن پس این روند بسیار تسریع شد چون همزمان با این رویدادها در ۱۹۰۹ شاخۀ نظامی (( حزب اتحاد و ترقی)) وارد عمل می‏شود و ما از وقایع پس از آن کاملاً مطلعایم!

جناب اختر برگردیم به اقدام شما. چه شد که تصمیم گرفتید از ارمنیان به علت وقایع رخ داده عذرخواهی کنید؟

چنگیز اختر: ۹۳ سال است که در این مورد صحبت نمی‏شود. به زودی نود و چهارمین سال آن نیز به پایان می‏رسد. برای از یاد بردن این‏چنین اتفاقاتی ابتدا باید بدانید که در حقیقت چه روی داده. این روند جنبۀ علمی دارد. نسل جوان ما از تمام این وقایع بی‏ اطلاع است، مصیبت بزرگ ارمنیان که جای خود دارد! آنها حتی نمی‏دانند ارمنیان چه کسانی هستند! برای آنکه ترکیه در قرن بیست و یکم مبدل به کشوری مترقی و قابل احترام شود باید با گذشتۀ خود کنار بیاید. این حرکتی اجباری‏ است! همگان باید بدانند که چه وقایعی و به چه دلیل رخ داده است. تنها از این طریق ترکیه به کشوری قابل احترام تبدیل خواهد شد و ترکیه در برداشتن این گام بسیار تأخیر کرده! این گام باید به صورتی خاص برداشته شود. مردم وقایع رخ داده را مسئله ‏ای وجدانی ارزیابی می‏کنند و می‏گویند: (( ترکیه نود سال است که واقعیت را نمی‏گوید!)). این بسیار مهم است و از این پس تمامی کسانی که در مورد مسئلۀ ارمنیان صحبت می‏کنند، چه در ترکیه چه در ارمنستان و چه در دیاسپورا، مجبور خواهند بود به عذرخواهی شهروندان ترکیه توجه کنند.

فکر این اقدام چگونه متبلور شد؟ فکر چه کسی بود و با چه اشخاصی در خصوص صحیح و مناسب بودن این اقدام مشورت کردید؟

چنگیز اختر: این تلاشی گروهی است. در این اقدام حدود سیصد تن از روشنفکران با یکدیگر همکاری کرده‏اند. این اقدام تمام آن کسانی است که با وجود تابعیت ترکی ه‏ای خود این طومار را امضا کرده و در این اقدام شرکت جسته‏اند. آنها ۲۸٬۰۰۰ تن از شهروندان ترکیه هستند اما بلند مدت بودن این اقدام فکر من بود چون در ترکیه گردآوری امضا حدود ده تا پانزده روز طول می‏کشد. با این عمل ما خواستیم به تمامی مردم در تمام نقاط ترکیه امکان ابراز عقیده داده باشیم تا آنها بتوانند حرف دلشان را بگویند.

در ترکیه کم نیستند اشخاصی که شما را خائن به ملت می‏دانند این مسئله را چگونه ارزیابی می‏کنید؟

چنگیز اختر: ما انتظار چنین واکنشی را داشتیم! ولی از سوی دیگر هم ۲۸٬۰۰۰ شهروند ترکیه وجود دارند که به گونه‏ای دیگر می‏اندیشند، این به ما امید می‏بخشد. متأسفانه در مورد این مسئله ناآگاهی عمومی حکمفرماست. کسانی که می‏گویند هیچ اتفاقی رخ نداده! این سخن را بدون غرض بیان می‏کنند. آنان حقیقتاً بی ‏اطلاع‏ اند و نمی‏دانند که چه وقایعی رخ داده است. این مسئله بسیار مهم است و وظیفۀ همۀ ماست تا روشن کنیم که واقعیت کاملاً چیز دیگری بوده، بگوییم که چه رخ داده است و این مسائل را با آنها بررسی کنیم. در اینجا نقش دولت در روشنگری جامعه بسیار مهم ا‏ست.

در ترکیه کمیتۀ طلعت، موازی با شما، دست به جمع‏آوری امضا و تهیۀ طوماری زده که از ارمنیان می‏خواهد از ترک‏ها عذرخواهی کنند! نظرتان در این مورد چیست؟

چنگیز اختر: علیه ما ده سازمان فعالیت میکنند. در گردآوری امضای تمامی این ده سازمان مجموعه اشخاصی خاص شرکت می‏کنند! گردآوری امضای آنها بی ‏مفهوم است زیرا همگان می‏دانند آنها منکر نظرات ما هستند.

در ترکیه کم نیستند کسانی که معتقدند شما با به کار نبردن کلمۀ (( نژادکشی)) گام کاملی برنداشته‏ اید! چرا؟ آیا شما آگاهانه از به کار بردن این کلمه پرهیز کرده ‏اید؟

چنگیز اختر: من مناسب دیدم که از اصطلاح ارمنیان آناتولی؛ یعنی، (( مصیبت بزرگ ارمنیان)) استفاده کنم.

دلیل این کار چه بود؟ آیا اگر کلمۀ (( نژادکشی)) را به کار می‏بردید افراد کمتری به شما ملحق می‏ شدند یا آنکه فشار دولت بیشتر می‏شد؟

چنگیز اختر: نمیدانم اما تمامی کسانی که به ما می‏ پیوستند با این اقدام موافق بودند چرا که اصطلاح (( مصیبت بزرگ ارمنیان)) در آناتولی به کار برده شده اما کلمۀ (( نژادکشی)) را در اروپا به کار ‏برده‏اند.

می‏دانم که فشار زیادی بر شما و دوستانتان اعمال می‏شود، حتی اقداماتی به منظور کشاندن شما به مراجع قضایی در حال شکل گرفتن است. آیا به اقداماتی که در مورد امنیت شما صورت خواهد گرفت فکر کرده‏اید؟

چنگیز اختر: البته. متأسفانه بیشترین دشنام‏ها و تهدیدها نصار ما می‏شود!

اقدامات قضایی ای که علیه شما صورت می‏گیرد به چه مرحله ‏ای رسیده؟ آیا از شما بازجویی به عمل آمده؟

چنگیز اختر: در حال حاضر، جلسات دادگاهی تشکیل نشده است و قبل از شروع دادرسی باید بازجویی صورت گیرد. برای چنین کاری باید از نهاد‏های مربوطه کسب اجازه کنند. گمان نمی‏کنم چنین بازجوییای صورت گیرد.

در رسانه‏ ها نظراتی منعکس می‏شود مبنی بر اینکه اگر در ریشه ‏های نیاکان شما کند و کاو شود، یقیناً آنها ارمنی هستند و شما نسبت به این موضوع آگاهاید. در این‏ مورد چه نظری دارید؟

چنگیز اختر: نمی‏دانم. من حدوداً می‏دانم که ریشه‏ هایم از کجا هستند. اینجا مسائل بسیار پیچیده اند در هر صورت اینجا آناتولی است، ژاپن نیست!

رسانه‏ های جمهوری آذربایجان می‏گویند اطلاعات موثقی دارند که شما و سازمان دهندگان این اقدام از سازمان‏های ارمنی اروپا پول‏های کلانی گرفته‏ اید. این موضوع را چگونه تفسیر می‏کنید؟

چنگیز اختر: بله! حتی می‏گویند ما از اتحادیۀ اروپا هم پول دریافت کرده‏ ایم! حقیقت این است که بین پنج تا ده نفر با سیصد یورو‏هایشان به ما کمک کردند و ما پایگاه اینترنتی خود را راه ‏اندازی کردیم. من به چشم خود مبلغ دیگری ندیده ‏ام! این واقعاً خنده ‏دار است!

گمان می‏کنم می‏توانم اقدام شما را به منزلۀ گامی اولیه ارزیابی کنم. آیا این گام اولیه ادامه خواهد یافت؟

چنگیز اختر: ادامۀ این اقدام شامل آشنایی متقابل دو جامعۀ ترک و ارمنی بایکدیگر و همچنین ارمنیان دیاسپورا و درک متقابل آنها خواهد بود. لازم است که این اقدام به سطوح دیگری گسترش پیدا کند. بدین صورت که باید آن قدر به عمق مطلب پیش رفت تا به طور خودکار گفتمان دوطرفه آغاز شود. لازم ا‏ست تا مشترکاتمان را فاش کنیم. آنچنان که هراند دینک می‏گفت ما باید بتوانیم در مورد دردهایمان سخن بگوییم. باید بتوانیم با یکدیگر گام برداریم. مسلماً آسان نیست ولی نمی‏توانیم از آن دوری جوییم.

یکی از نتایج اقدام شما آن شد که در مجلس ترکیه شماری از نمایندگان مجلس آشکارا از وقایع مصیبت ‏باری که در ابتدای قرن گذشته صورت پذیرفته سخن می‏رانند. نمایندۀ مجلس، عثمان اوجولیک، آشکارا در‏بارۀ این موضوع در مجلس لب به سخن گشود. نظرتان در این مورد چیست؟ آیا روزی فرا خواهد رسید که مجلس ترکیه یا دولتمردان آن به طور رسمی این وقایع را به رسمیت بشناسند و اقدامی که شما در عذرخواهی از ارمنیان صورت دادید از زبان نمایندگان ترکیه بیان شود؟

چنگیز اختر: نمایندگان حزب جامعۀ دموکراتیک، که در حقیقت از نمایندگان کرد تبار تشکیل شده، در برخورد با این مسئله حساس هستند. تعداد زیادی از نمایندگان مجلس طومار ما را امضا کرده ‏اند. باید گفت کردها پیشتر از ما از ارمنیان عذرخواهی کرده‏اند؛ برای مثال، اورهان میراغلو، احمد تورک، نمایندۀ حزبشان در مجلس، که رئیس حزب جامعۀ دموکراتیک نیز هست و دیگران. سایر احزاب در این اقدام با ما همکاری نکرده‏اند؛ حزب حاکم، حزب عدالت و توسعه، را مد نظر دارم. گویی این حزب خود را کنار کشید و دست به اقدامی منفی نزد. البته، در ابتدا نظراتی منعکس کرد ولی در ادامه به طور جدی به این مسئله نپرداخت. شخصاً توقع بیشتری هم از سیاستمداران نداشتم. حل شدن این مسئله کار جوامع است چون این مسئله، مسئلۀ وجدان است و دولت‏ها بی‏وجدان‏اند.

آقای اختر چند روز پیش با هم در سال مرگ هراند دینک شرکت کردیم. آنچه که در مورد وی اتفاق افتاد شخصاً شما را نمی‏ترساند؟

چنگیز اختر: البته. در اطراف ما افراد بسیاری هستند که با محافظان شخصیشان به این طرف و آن طرف می ‏روند. شاید من هم احتیاج به این مسئله پیدا کنم.

از شما به خاطر بی‏باکیتان و توانایی‏تان در گفتن حقیقت سپاسگزارم.

فوریۀ ۲۰۰۹