«مزار انسان، پیش از آنکه گویای مرگ انسان باشد، نشانۀ زندگی انسان است
زیرا که مرگ میوۀ زندگی، بخشی از زندگی و کوچک تر از ‏زندگی ‏است».[۳]

مقدمه

بررسی های باستان شناسی نقش مهمی در شناخت تاریخ تحولات سیاسی و فرهنگی در مناطق گوناگون دارد‏‏. این گونه بررسی ها، به دلیل کم خرج و محدود بودن جنبۀ تخریبی آنها، ابزار مفیدی برای کسب ‏اطلاعات گسترده دربارۀ مناطق مختلف دارد‎.‎‏ بررسی ها نه تنها در باستان شناسی بلکه در تمامی علوم و ‏دانش ها، در اصل گردآوری اطلاعات کلی و اولیه برای ارزیابی پژوهش با خط مشی گذاری های مراحل ‏پیشرفته آن است.در باستان شناسی، بررسی ها طیف های گوناگونی دارند: برخی از بررسی ها عمومی و غیر ‏تخصصی است و تعدادی از آنها با هدف آزمایش موضوعی خاص صورت می گیرد. بررسی ها ممکن است ‏با هدف شناسایی آثار باستانی صورت گیرد. در این شیوه، به معرفی مکان های باستانی، ارائۀ آنها بر روی ‏نقشۀ باستان شناختی، تعیین گاه نگاری پیشنهادی برای آنها و مشخص کردن توزیع پراکندگی و الگوهای ‏استقراری آنها در منطقه تحت مطالعه می پردازند. [۴]بررسی قبرستان ها، که در این نوشتار به ‏آن پرداخته شده، از دستۀ آخرین گونۀ بررسی هاست، یعنی معرفی و تهیۀ نقشۀ پراکندگی و همچنین، ارائه ‏یک گاه نگاری برای این آثار که در طی یک بررسی باستان شناختی شناسایی شده اند.از منظر ‏باستان شناختی چون این سنگ قبرها جنبه هایی از فرهنگ این اقوام را در طی حیاتشان بازگو می کنند مهم و ‏قابل توجه هستند.‏

همچنین، مطالعۀ شیوۀ تدفین و سنگ قبرها از نظر مطالعات باستان شناختی، انسان شناختی و جامعه شناختی ‏دارای اهمیت فراوانی است زیرا علاوه بر جنبۀ مادی این تدفین ها، از جمله جایگاه و موقعیت اقتصادی افراد ‏در طول حیات، اطلاعات بسیاری دربارۀ باورها و جهان بینی این اقوام در اختیار پژوهشگران قرار می ‏دهند. [۵]

شهرستان خمین، به لحاظ موقعیت جغرافیایی، در جنوب استان مرکزی واقع شده است.این شهرستان از شمال به شهرستان های اراک، از غرب و جنوب غرب به استان اصفهان، از شمال شرق به ‏شهرستان محلات، از جنوب غرب به استان لرستان و از شمال غرب به شهرستان شازند منتهی ‏می شود. مرکز شهرستان، شهر اراک است‎.‎‏ به لحاظ جغرافیای طبیعی شهرستان خمین در منطقۀ ‏کوهستانی قرار گرفته و از جمله کوه های مهم آن سلسله کوه های الوند در جهت شمال غربی شهرستان است ‏که وارد شازند می شود و به طرف همدان پیش می رود.در مرکز شهرستان، نیز سلسله کوه های کوچکی دیده ‏می شود که از جملۀ آنها می توان به کوه های شیرخانی اشاره کرد. با توجه به قرار گرفتن این شهرستان در ‏منطقۀ کوهستانی رودخانه های بزرگ و کوچکی در آن جریان دارند.از جملۀ این رودخانه ها می توان به رودخانۀ ‏غرقاب اشاره کرد که پس از عبور از جنوب شهرستان به رودخانۀ قمرودی می ریزد. رودخانۀ قمرودی نیز از کوه های لرستان ‏سرچشمه می گیرد و پس از عبور از شهرستان خمین، محلات و دلیجان به دریاچۀ مسیله می ریزد‎.‎‏ با توجه به ‏مطالب گفته شده به نظر می رسد که قرار گرفتن شهرستان خمین در منطقۀ کوهستانی و داشتن آب و هوای ‏معتدل و باران کافی سبب شده است تا در دوره های مختلف تاریخی جمعیت های انسانی از این منطقه به منزلۀ سکونتگاه استفاده کنند.علاوه بر این، قرار گرفتن شهرستان خمین ‏در مسیر عبور اقوامی که از نواحی شمال غرب و لرستان به سمت قم و مرکز ایران می رفته اند نیز بر اهمیت ‏شهرستان اراک می افزاید. از جملۀ این اقوام، که امروزه آثار آنان به صورت کلیسا، مدرسه و قبرستان در این شهرستان ‏باقی مانده است و به گفتۀ ساکنان منطقه تا حدود کمتر از پنجاه سال پیش در این منطقه ساکن بوده اند، ارمنیانی ‏هستند که به اجبار از ارمنستان به این منطقه کوچانده شدند.ورود این قوم به خمین سبب تحولات ‏فرهنگی متعددی در فرهنگ ساکنان آن شد، از جمله تغییر در شیوه های کاشت و داشت محصولات ‏کشاورزی و احداث مدارس.به گواهی افراد محلی ارمنیان جماعتی خوش نام بودند و همین امر سبب شده ‏که از احترام و اقبال فراوانی برخوردار باشند، اگرچه سال ها از مهاجرت آنان به شهرهای بزرگ می گذرد. این ‏خوش نامی و احترام موجب شده که قبرهای آنان محترم شمرده شود و از هرگونه تعرض انسانی مصون باشند.‏

در این مقاله، تعداد ده گورستان مورد بررسی قرار گرفته و علاوه بر آن، به شیوۀ تزیین سنگ قبرها و نماد ‏های دینی و مذهبی آنها نیز پرداخته شده است.‏

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎خورزن(۱) ‏

قبرستان‎ ‎ارمنیان خورزن‎(‏۱‏‎)[۶] در‎ ‎فاصلۀ‎ ‎‏پنجاه‏‎ ‎متری‎ ‎غرب‎ ‎روستای‎ ‎خورزن‎ ‎بر‎ ‎بالای‎ ‎تپۀ‎ ‎طبیعی‎ ‎بلندی‎ ‎قرار گرفته‎ ‎است‎.‎‏ سنگ‎ ‎قبرهای‎ ‎گورستان‎ ‎در‎ ‎جهت‎ ‎شمالی ‎جنوبی‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎برجستگی‎ ‎طبیعی‎ ‎نسبتا‎ ً‎بلندی‎ قرار گرفته اند‎. بررسی ‎گورها‎‎ ‎نشان‎ ‎می دهد‎ ‎که این‎ ‎سنگ‎قبرها‎ ‎از‎ ‎نظم‎ ‎و‎ ‎ترتیب‎ ‎خاصی‎ ‎برخوردار نیستند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎پراکنده‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎برجستگی‎ ‎طبیعی‎ ‎دیده‎ ‎می شوند‎.‎این‎ ‎سنگ‎ ‎قبرها‎ ‎عمدتاً‎ ‎به صورت‎ ‎مستطیل‎ ‎شکل‎ ‎ساخته‎ ‎شده ‎اند‎ ‎اما‎ ‎سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎نیز‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شوند‎ ‎که‎‎ ‎مربع‎ ‎شکل هستند. ‎از‎ ‎نظر‎ ‎نقش،‎ ‎سنگ‎ ‎قبرها‎ ‎تنوع‎ بسیاری دارند.این‎ ‎نقش ها‎ ‎به‎ ‎‏پنج‏‎ ‎دسته‎ ‎تقسیم بندی‎ ‎می شوند‎ ‎که‎ ‎عبارت اند‎ ‎از‎:‎

‏۱‏‎.‎ سنگ‎ قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎تراش‎ ‎بسیار‎ ‎منظم‎ ‎و‎ ‎دقیقی‎ ‎هستند.‎در‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از‎ ‎سنگ قبرها،‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎دیده‎ ‎می‎ ‎شود‎ .‎بر‎ ‎بالای‎ ‎این‎ ‎خطوط‎ ‎نقش های‎ ‎گوناگون‎ ‎گل‎ ‎و‎ ‎گیاه وجود دارد‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎طرز‎ ‎زیبایی‎ ‎به دست‎ ‎هنرمندان‎ ‎ایجاد‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۲.‎ ‎سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎افقی‎ ‎ترسیم‎ ‎شده است‎.‎

‏۳.‏‎ ‎سنگ قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ار‎ ‎منی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎آورده‎ ‎شده‎ و ‎در زیر‎ ‎این‎ ‎خطوط‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎نقش‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۴.‏‎ ‎سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎آنها‎ ‎کنده‎ ‎شده‎ ‎است.در‎ ‎زیر‎ ‎این‎ ‎نقش‎ ‎خطوط ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شود‎.‎

‏۵.‏‎ ‎سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎سطح‎ ‎نامنظم‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎تراش‎ ‎کامل‎ ‎هستند‎.بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از سنگ ‎قبرها‎ ‎تنها‎ ‎چند‎ ‎کلمه‎ ‎به‎ ‎خط‎ ‎ارمنی‎ ‎نوشته‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎‏ تعدادی‎ ‎از‎ ‎سنگ‎ ‎قبرها‎ ‎نیز‎ ‎فاقد‎ ‎تراش،‎ ‎شکل‎ ‎خاص‎ ‎یا‎ ‎نوشته‎ ‎و‎ ‎عبارتی‎ ‎بوده‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎همان‎ ‎شکل‎ ‎اولیه‎ ‎بر بالای‎ ‎قبر‎ ‎متوفی‎ ‎جای‎ ‎گرفته‎ ‎اند‎.‎

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎خورزن(۲‏)

قبرستان‎ ‎تاریخی‎ ‎ارمنیان‎ ‎خورزن(۲) [۷]در‎ ‎غرب‎ ‎روستای‎ ‎خورزن‎ ‎بر‎ ‎بالای‎ ‎برجستگی‎ ‎صخره‎ ‎ای‎ ‎نسبتاً‎ ‎بلندی قرار‎ ‎گرفته‎ ‎است‎ .‎این قبرستان‎ ‎ ‎به‎ ‎همراه‎ ‎قبرستان‎ ‎شمارۀ‎ ‎‏۱‏‎‎ ‎متعلق‎ ‎به ارمنیانی‎ ‎هستند‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎دوره ‎های‎ ‎گذشته‎ ‎در‎ ‎روستای‎ ‎خورزن‎ ‎و‎ ‎روستاهای‎ ‎اطراف‎ ‎آن‎ ‎زندگی‎ ‎می کردند‎.‎

بر‎ ‎بالای‎ ‎برجستگی‎ ‎نسبتاً‎ ‎بلند‎ ‎غرب‎ ‎روستا‎ ‎سنگ‎ ‎قبرهای‎ ‎متعددی‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شود‎ ‎که‎ ‎ ‎به‎ ‎صورت پراکنده‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎نظم‎ ‎خاصی‎ ‎در‎ ‎کنار‎ ‎یکدیگر‎ ‎قرار‎ ‎گرفته اند.‎سنگ‎ ‎قبرهای‎ ‎گورستان‎ ‎به صورت‎ ‎مستطیل شکل‎ ‎ساخته‎ ‎شده ‎اند‎ ‎و‎ ‎از‎ ‎نظر‎ ‎نوع‎ ‎تراش‎ ‎و‎ ‎داشتن‎ ‎خطوط‎ ‎و‎ ‎نوشته‎ ‎‎ ‎به‎ ‎سه‎ ‎دسته‎ ‎تقسیم بندی‎ ‎می‎ ‎شوند‎:‎

‏۱.‏‎ ‎سنگ قبرهایی‎‎ ‎که‎ ‎به صورت‎ ‎مستطیل‎ ‎شکل و‎ ‎کامل‎ ‎تراشیده‎ ‎شده‎ ‎اند‎ ‎و‎ ‎تراش‎ ‎بسیار‎ ‎خوبی دارند.بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎این سنگ قبرها‎ ‎‎ ‎خطوط‎ ‎و‎ ‎نوشته‎ ‎هایی‎ ‎به‎ ‎همراه‎ ‎اشکا‎ل‎ ‎مختلف‎ ‎ترسیم‎ ‎شده است. بر‎ ‎بالای‎یکی از ‎سنگ ‎قبرها‎ ‎تصویر‎ ‎انسانی‎ ‎را‎ ‎می بینیم‎ ‎که‎ ‎به صورت‎ ‎ایستاده‎ ‎با‎ ‎کلاه‎ ‎و‎ ‎لباس‎ ‎بلند‎ ‎نمایش داده‎ ‎شده‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎دو‎ ‎طرف‎ ‎وی،‎ ‎اشکالی‎ ‎شبیه به‎ ‎تسبیح‎ ‎کشیده شده است‎ .‎بر ‎بالای‎ ‎سنگ ‎قبر‎ ‎دیگری،‎ ‎به‎ ‎جای‎ ‎شخص‎ ‎ایستاده،‎ ‎درخت‎ ‎بلند‎ ‎و‎ ‎پر‎ ‎شاخ‎ ‎و‎ ‎برگی‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شود‎ ‎که‎ ‎شاخه ها‎یی‎ ‎دراطراف‎ ‎آن‎ ‎آویزان‎ ‎شده ‎ است‎.‎‏ در‎ ‎زیر‎ ‎این‎ ‎اشکال‎ ‎،‎نوشته هایی به خط‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎دیده می شود . در‎ ‎پایین‎ ‎ترین‎ ‎بخش‎ ‎نیز‎ تاریخ درگذشت‎ ‎فرد‎ ‎متوفی‎ ‎نوشته‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۲.‎سنگ ‎قبرهایی‎‎ ‎که‎ ‎تراش‎ ‎چندان‎ ‎دقیق‎ ‎و‎ ‎منظمی‎ ‎ندارند‎ ‎و‎ ‎بر‎ ‎سطح‎ ‎داخلی آنها‎ ‎خطوط‎ ‎و‎ ‎نوشته‎ ‎هایی مشتمل بر ‎نام‎ ‎متوفی‎ ‎و‎ ‎سال‎‎ ‎فوت، حک ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۳.‏‎ ‎سنگ ‎قبرهایی‎‎ ‎که‎ ‎فاقد‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ ‎کلی ‎هستند‎ ‎اما‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎مرکزی، که سطح آن صاف‎ ‎شده است،‎ ‎‎نام‎ ‎‎ ‎فرد و‎ ‎سال‎ ‎فوت‎ ‎او را به زبان ارمنی‎ ‎نوشته اند‎.‎

به‎ ‎نظر‎ ‎می‎ ‎رسد،‎ ‎سنگ ‎قبرهای‎ ‎نوع‎ ‎اول‎ ‎به‎ ‎افراد‎ ‎مهم‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎نفوذ‎ ‎روستا‎ ‎تعلق‎ ‎داشته‎ ‎و‎ ‎سازندگان‎ ‎در ساخت‎ ‎آنها‎ ‎تمام‎ ‎مهارت‎ ‎و‎ ‎دقت‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎کار‎ ‎بسته اند‎.‎به‎ ‎همین‎ ‎دلیل،‎ ‎این‎ ‎نوع‎ ‎سنگ ‎قبرها از ظرافت‎ ‎و‎ ‎دقت‎ ‎بیشتری‎ ‎نسبت‎ ‎به‎ ‎دیگر ‎سنگ‎قبرها‎ ‎برخور‎دار هستند‎.‎

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎قره‎ ‎کهریز(۱‏)

قبرستان‎ ‎تاریخی‎ ‎ارمنیان‎ ‎قره‎ ‎کهریز(۱‏‎)،[۸] در‎ ‎روستای‎ ‎قره ‎کهریز‎و‎ ‎در‎ ‎کنار‎ ‎آبراهه ‎ای قرار‎ ‎گرفته‎ ‎که در‎ ‎زمان‎ ‎بارندگی‎ ‎آب های‎سطحی‎ ‎را‎ ‎به طرف‎ ‎رودخانۀ‎ ‎فرج‎ ‎آباد‎ ‎هدایت‎ ‎می کند‎.‎‏ گورستان‎ ‎یاد‎ ‎شده،‎ ‎که‎ ‎محدوده‎ ‎ای‎ ‎به‎ ‎طول‎ ‎‏پنجاه‏‎ ‎متر‎ ‎و‎ ‎عرض‎ ‎‏۳۵‏‎ ‎متر‎ ‎ر‎ا‎ ‎در‎ ‎بر‎ ‎می ‎گیرد‎ ‎،‎ جهت‎ ‎شمال غربی‎ـ ‎جنوب‎ ‎شرقی‎ ‎دارد‎.‎ بررسی‎ ‎قبرهای‎گورستان‎ ‎نشان‎ ‎می ‎دهد‎ ‎که‎ ‎سنگ ‎قبرها ‎از‎ ‎نظم‎ ‎و ترتیب‎ ‎خاصی‎ ‎برخوردار‎ ‎نیستند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎پراکنده‎ ‎در‎ ‎‎ ‎محدودۀ گورستان‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شوند‎.‎ این سنگ ‎قبرها‎ ‎عمدتا‎ ً‎به‎ ‎صورت‎ ‎مستطیل‎‎ ‎ساخته‎ ‎شده‎ ‎اند‎ ‎اما‎ ‎سنگ ‎قبرهایی‎ ‎نیز‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شوند‎ ‎که ‎ ‎مربع‎ ‎شکل‎ ‎هستند‎.‎ سنگ‎ ‎قبرها‎ ،‎که‎ بیشتر آنها ‎از‎ ‎یک‎ ‎جنس‎ساخته ‎شده ‎اند،‎ ‎ا‎ز‎ ‎نظر‎ ‎نقش‎ ‎تنوع‎ ‎زیادی دارند‎.‎ سنگ قبرها از نظر نقش‎ ‎به‎ پنج‏‎ ‎دسته‎ ‎تقسیم‎ ‎بندی‎ ‎می ‎شوند‎ ‎که‎ ‎عبارت اند‎ ‎از‎:‎

‏۱.‏‎ ‎سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎تراش‎ ‎بسیار‎ ‎منظم‎ ‎و‎ ‎دقیق‎ ‎هستند.‏‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از‎ ‎سنگ قبرها‎ ،‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر ‎و بر‎ ‎بالای‎ ‎این‎ ‎خطوط‎ ‎نقش های گوناگون‎ ‎گل‎ ‎و‎ ‎گیاه دیده‎ ‎می شود‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎طرز‎ ‎زیبایی‎ به دست‎ ‎هنرمندان‎ ‎ایجاد‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۲.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎افقی‎ ‎ترسیم‎ ‎شده است‎.‎

‏۳.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎آورده‎‎ و در زیر‎ ‎این‎ ‎خطوط،‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎نقر‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۴.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎آنها‎ ‎کنده‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎در‎ ‎زیر‎ ‎این‎ ‎نقش،‎ ‎خطوط ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎دیده‎ ‎می‎ ‎شود‎.‎

‏۵.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎سطح‎ ‎نامنظم‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎تراش‎ ‎کامل‎ ‎هستند.‏‎ ‎بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از سنگ قبرها‎ ‎تنها‎ ‎چند‎ ‎کلمه‎ ‎به‎ ‎خط‎ ‎ارمنی‎ ‎نوشته‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

دسته‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎سنگ ‎قبرها‎ ‎نیز فاقد‎ ‎شکل‎ ‎هندسی‎ ‎منظم،‎ ‎نقش‎ ‎یا‎ ‎نوشته ای‎ ‎خاص‎ ‎هستند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎نظر‎ ‎می رسد‎ ‎که‎ ‎پس‎ ‎از‎ ‎جدا‎ ‎شدن‎ ‎از‎ ‎بستر‎ ‎اصلی‎ ‎بر‎ ‎بالای‎ ‎قبر‎ ‎متوفی‎ ‎جای‎ ‎گرفته ‎اند.‎در‎ ‎نگاه‎ ‎کلی‎ ‎نوع‎ ‎سنگ قبر،‎ ‎تراش،‎ ‎نقش‎ ‎و ‎…‎ می‎ تواند‎ ‎نشان‎ ‎دهندۀ‎ ‎شأن،‎ ‎شوکت‎ ‎و‎ ‎جایگاه‎ ‎اجتماعی‎ ‎فرد‎دفن‎ ‎شده‎ ‎باشد‎.‎‏ در‎ ‎چند مورد،‎ ‎در‎ ‎پایین‎ ‎‎ ‎سنگ‎ ‎قبر‎ ‎،‎ در‎ ‎زیر‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎به‎ ‎خط‎ ‎فارسی‎ دیده‎ ‎می‎ ‎شود ‎که متوفی‎ ‎را‎ ‎معرفی‎ ‎و‎ ‎زمان‎ ‎فوت‎ ‎او‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎تاریخ‎ ‎هجری‎ ‎قمری‎ ‎مشخص‎ ‎کرده است‎.

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎قره‎ ‎کهریز(۲‏)

قبرستان‎ ‎تاریخی‎ ‎ارمنیان‎ ‎قره‎ ‎کهریز‎ (‏۲) [۹]در‎ ‎فاصلۀ‎ ‎‏دو‏‎ ‎کیلومتری‎ ‎شرق‎ ‎روستای‎ ‎قره‎کهریز‎ ‎و‎ ‎‏دویست‏‎ ‎متری جنوب‎ ‎محور‎ ‎ارتباطی‎ ‎الیگودرز‎ ‎به‎ ‎خمین‎ ‎واقع‎ ‎شده‎ ‎است‎ .‎این ‎گورستان‎ ‎تاریخی،‎ ‎که‎ ‎نشان‎ ‎از‎ ‎حضور اقلیت‎ ‎ارمنیان‎ ‎در‎ ‎منطقه‎ ‎دارد،‎ ‎بر‎ ‎بالای‎ ‎برجستگی‎ ‎طبیعی‎ ‎نسبتاً‎ بلندی‎ ‎در‎ ‎کنار‎ ‎رودخانۀ‎ ‎فصلی‎ ‎فرج آباد‎ ‎شکل‎ ‎گرفته‎ ‎است‎.‎

گورستان‎ ‎یاد‎ ‎شد‎ه‎ ،‎که‎ ‎گستره‎ ‎ای‎ ‎شمالی ‎ـ ‎جنوبی‎ ‎دارد‎ ‎محدوده‎ ‎ای‎ ‎به‎ ‎طول‎ ‎‏سی ‎و‎ ‎عرض‎ ‎‏۲۵‏‎ ‎متر را‎ ‎در‎ ‎بر‎ ‎می ‎گیرد.‎ بررسی‎ ‎سنگ ‎قبرهای این‎ گورستان‎ ‎نشان‎ ‎می ‎دهد‎ ‎که‎ آنها‎ ‎از‎ ‎نظم‎ ‎و ترتیبی‎ ‎خاص‎ ‎برخوردار‎ ‎نیستند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎پراکنده‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎محدوده‎‎ ‎دیده‎ ‎می‎ ‎شوند.‎ بیشتر این سنگ ‎قبرها‎ ‎‎مستطیل‎ ‎شکل‎‎ ‎و‎ ‎از‎ ‎یک‎ ‎جنس‎ ‎هستند. ‎به طور‎ ‎کلی،‎ ‎قبرهای‎ ‎این گورستان‎ ‎به‎ ‎چند‎ ‎گروه‎ ‎تقسیم‎ ‎می‎ ‎شوند‎:‎

‏۱.سنگ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ ‎هستند‎ ‎و‎ به شکل‎ ‎مستطیل‎ ‎تراشیده‎ ‎شده ‎اند‎. برروی ‎سطح‎ ‎تراش خوردۀ‎ ‎این‎ ‎نمونه ‎ها‎‎ ‎نام‎ ‎و مشخصات‎ ‎متوفی‎ ‎و‎ ‎زمان‎ ‎تولد‎ ‎و‎ ‎فوت‎ ‎او‎ ‎به خط‎ ‎ارمنی ‎به صورت‎ ‎بر‎ ‎جسته‎ ‎حجاری شده‎ ‎است‎.‎بر‎ ‎بالای‎ ‎این‎ ‎خطوط،‎ ‎نقش های گوناگون‎ ‎گل‎ ‎و‎ ‎گیاه‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شود‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎طرز‎ ‎زیبایی‎ ‎به دست هنرمندان‎ ‎ایجاد‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۲.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎نوشته‎ ‎و‎ ‎مشخصات‎ ‎متوفی‎ ‎به‎ ‎اضافۀ‎ ‎نقش های‎ ‎اشاره‎ ‎شده‎ ‎در‎ ‎بالا‎ ‎هستند‎ ‎اما‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ ‎و‎ ‎شکل‎ ‎منظم‎ ‎هندسی‎ندارند‎.‎

‏۳.‎ دسته‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎سنگ ‎قبرها نیز‎ ‎فاقد‎ ‎شکل‎ ‎هندسی‎ ‎منظم،‎ ‎نقش‎ ‎یا‎ ‎نوشته ای‎ ‎خاص‎ ‎هستند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎نظر‎ ‎می رسد‎ ‎از‎ ‎بستر‎ ‎اصلی‎ ‎خود‎ ‎جدا‎ ‎شده‎ ‎و‎ ‎بر‎ ‎بالای‎ ‎قبر‎ ‎متوفی‎ ‎جای‎ ‎گرفته‎ ‎اند.‎ همچنان که پیشتر گفتیم در‎ ‎نگاه‎ ‎کلی‎ ‎نوع‎ ‎سنگ‎ ‎قبر، تراش،‎ ‎نقش‎ ‎و …‎ می تواند‎ ‎نشان دهندۀ‎ ‎شأن،‎ ‎شوکت‎ ‎و‎ ‎جایگاه‎ ‎اجتماعی‎ ‎فرد‎ ‎دفن‎ ‎شده‎ ‎باشد‎.‎

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎فرج‎ ‎آباد

گورستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎فرج‎ ‎آباد[۱۰] در‎ ‎فاصلۀ‎ ‎‏سیصد‏‎ ‎متری‎ ‎جنوب‎ ‎غرب‎ ‎روستای‎ ‎فرج‎ ‎آباد،‎ ‎بر‎ ‎بالای‎ ‎برجستگی بلندی ‎واقع‎ ‎شده‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎رودخانۀ‎ ‎فرج‎ ‎آباد‎ ‎مشرف‎ ‎است‎ .‎جادۀ‎ ‎خاکی،‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎جادۀ‎ ‎آسفالته منتهی‎ ‎به‎ ‎روستای‎ ‎علی‎ ‎آباد‎ ‎جدا‎ ‎می شود،‎ ‎با‎ ‎عبور‎ ‎از‎ ‎کنار‎ ‎گورستان‎ ‎به‎ ‎مزارع‎ ‎و‎ ‎کشتزارهای‎ ‎واقع‎ ‎در غرب‎ ‎و‎ ‎شمال‎ ‎غرب‎ ‎روستا‎ ‎می ‎رسد‎.‎

سنگ قبرهای‎ ‎گورستان‎ ‎در‎ ‎جهت‎ ‎شرقی‎ ـ ‎غربی‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎برجستگی‎ ‎طبیعی‎ ‎نسبتاً‎ ‎بلندی‎ ‎کشیده‎ ‎شده اند‎.‎ بررسی ‎قبرهای گورستان‎ ‎نشان‎ ‎می دهد‎ ‎که‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎‎نظم‎ ‎و‎ ‎ترتیب‎ ‎خاصی‎ ‎ندارند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎پراکنده‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎برجستگی‎ ‎یاد‎ ‎شده‎ ‎دیده‎ ‎می‎ ‎شوند‎ .‎این‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎عمدتاً‎ ‎به صورت‎ ‎مستطیل‎ ‎‎ساخته‎ ‎شده‎ ‎اند‎ .‎به طور‎ ‎کلی‎ ‎سنگ قبرهای این‎ ‎گورستان‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎گروه‎ ‎دسته بندی‎ ‎می ‎شوند‎:‎

‏۱.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ هستند‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎قالب‎ ‎یک‎ ‎شکل‎ ‎هندسی‎ ‎حجاری‎ ‎شده‎ ‎اند‎.‎بر سطح‎ این دسته از سنگ قبرهامشخصات متوفی در چند سطر‎ ‎به‎ ‎خط‎ ‎ارمنی‎ ‎به صورت‎ ‎برجسته‎ ‎و‎ ‎کنده کاری شده‎ ‎دیده‎ ‎می شود‎ .‎بر‎ ‎بالا‎ ‎یا‎ ‎پایین‎ این سطرها نیز‎ ‎نقش‎ ‎صلیب،‎ ‎گل‎ ‎و‎ ‎گیاه‎ ‎و‎ طرح های دیگری‎ ‎از‎ ‎این قبیل‎ ‎نقش‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۲.سنگ قبرهایی‎ ‎که‎ ‎فاقد‎ ‎تراش‎ ‎منظم اند ‎اما‎ ‎بیشتر‎ ‎ویژگی های‎ ‎گروه‎ ‎اول‎ ‎را‎ ‎دارا‎ ‎هستند‎.‎

‏۳.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ ‎و‎‎ ‎نوشته‎ ‎یا‎ ‎علامتی‎ ‎خاص‎ ندارند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎نظر‎ ‎می رسد که‎ ‎به صورت سنگ‎ ‎خام‎ ‎از‎ ‎جای‎ ‎اصلی‎ ‎خود‎ ‎جا‎ ‎به‎ ‎جا‎ ‎شده‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎شکل‎ ‎دهی‎ ‎و‎ ‎تراش‎ ‎بر‎ ‎بالای‎قبرها‎ ‎جای‎ ‎گرفته اند‎.‎ نوع‎ ‎تراش‎ ‎سنگ‎ ‎و‎ ‎تزیینات‎ ‎آن‎ ‎می ‎تواند‎ ‎نشانه ‎ای‎ ‎از‎ ‎جایگاه‎ ‎اجتماعی‎ ‎صاحب‎ ‎قبر باشد‎.‎‏ بر‎ ‎پایین‎ ‎یا‎ ‎حاشیۀ‎ ‎چند‎ ‎سنگ‎ ‎عبا‎رت ها‎ ‎و‎ ‎اشعاری‎ ‎به‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎و‎ ‎‎تاریخ‎ ‎به هجری قمری‎ ‎آمده است‎.‎

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎نصر‎ ‎آباد

گورستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎نصر‎ ‎آباد[۱۱] در‎ ‎شمال‎ ‎روستای‎ ‎نصرآباد‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎جنوب‎ ‎جادۀ‎ ‎آسفالتۀ‎ ‎خمین‎ ـ ‎الیگودرز قرار‎ ‎گرفته‎ ‎است‎.‎ قبرهای این‎ ‎گورستان‎ ‎در‎ ‎محور‎ ‎شمال‎ ‎به‎ ‎جنوب‎،‎ حد‎ ‎فاصل‎ ‎مخابرات‎ ‎روستا‎ ‎و‎ ‎اراضی‎ ‎کشاورزی‎ ‎در‎ ‎شمال، کشیده‎ ‎شده است‎.‎ سنگ قبرها‎ی‎گورستان‎ ‎‎بر‎ ‎اساس‎ ‎برخورداری‎ ‎از‎ ‎نقش‎ یا ‎فقدان‎ ‎آن‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎گروه‎ ‎قابل‎ ‎تقسیم بندی اند‎.‎

‎سنـگ‎‎ قبـرهایـی ‎‎کــه ‎‎فـاقد ‎‎نقـشی ‎‎خــاص‎ هستند. ‎ایـن ‎‎سنگ قبرها‎ی ‎‎بدون ‎‎تراش ‎‎و‎‎ نقش، ‎‎به ‎‎همان ‎‎شکلی‎‎ که ‎‎از ‎‎کوهستان ‎‎آورده ‎‎شده ‎اند،‎‎بر‎‎بالای ‎قبرها ‎‎جای ‎‎گرفته ‎اند‎.‎
‎سنگ‎‎ قبرهایی‎ که ‎‎فاقد ‎‎تراش ‎‎و‎‎ بدون ‎‎شکل‎‎ هندسی‎‎ منظم هستند ‎اما ‎‎نقش صلیب ‎‎بر‎‎ روی ‎‎آنها‎‎ به ‎‎نشانۀ‎‎ مشخص ‎ساختن ‎‎کیش ‎‎فرد‎‎ متوفی ‎‎کنده ‎‎شده‎‎ است‎.‎
‎سنگ ‎‎قبرهای ‎‎دارای ‎‎تراش ‎‎که ‎‎در ‎‎چهار چوب ‎‎شکل‎‎ هندسی ‎‎جای‎‎ می‎گیرند‎.بر‎‎سطح‎‎ این نمونه ‎ها ‎‎مشخصات ‎‎متوفی ‎‎و ‎‎زمان‎‎ تولد ‎‎و‎‎ مرگ‎ وی ‎‎به ‎‎خط‎‎ ارمنی ‎‎آمده.
در‎‎ چند ‎‎نمونه نیز مشخصات‎‎ شخص ‎‎فوت‎‎ شده‎‎ و‎‎زمان‎‎ درگذشت وی‎‎ به ‎‎خط ‎‎فارسی ‎‎در ‎‎پایین‎‎ سنگ ‎‎قبر ‎‎کنده ‎‎شده‎‎ است‎.‎‏
به غیر‎‎از ‎‎نقش‎‎ صلیب ‎‎در‎‎ بالای ‎‎سنگ ها ‎‎بر ‎‎روی ‎‎برخی ‎‎از ‎‎سنگ ‎مزارها‎‎نقش های ‎‎دیگری ‎‎از ‎‎جمله ‎‎نقش‎‎ د‎و فرشتۀ ‎‎بال دار ‎‎در ‎‎حال ‎‎نگهداری‎‎ صلیب‎‎ و ‎‎دو‎‎ فرد‎‎یکی ‎‎مونث‎‎ و ‎‎دیگری ‎‎مذکر ‎‎در ‎‎دو طرف ‎‎کشیش‎‎ دیده می شوند.

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎چهارطاق

قبرستان‎ ‎تاریخی‎ ‎ارمنیان‎ ‎چهارطاق[۱۲] در‎ ‎فاصلۀ‎ ‎‏دویست‏‎ ‎متری‎ ‎شمال‎ ‎روستای‎ ‎چهار‎ ‎طاق‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎برجستگی طبیعی‎ ‎نسبتاً‎ ‎بلندی‎ ‎قرار‎ ‎گرفته‎ ‎است‎.‎ سنگ قبرهای‎ ‎گورستان‎ ‎در‎ ‎جهت‎ ‎شرقی‎ ‎غربی‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎برجستگی ای‎ ‎طبیعی‎ ‎کشیده‎ ‎شده‎‎اند. بررسی‎قبرهای گورستان‎ ‎نشان‎ ‎می دهد‎ ‎که‎ ‎سنگ قبرها‎‎ ‎از‎ ‎نظم‎ ‎و‎ ‎ترتیبی‎ ‎خاص‎ ‎برخوردار‎ ‎نیستند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎صورت پراکنده‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎برجستگی‎ ‎طبیعی‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شوند‎.‎ این‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎عمدتاً‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎مستطیل‎ ساخته‎ ‎شده‎ ‎اند‎ ‎اما‎ ‎سنگ ‎قبرهایی‎ ‎نیز‎ ‎دیده‎ ‎می‎ شوند‎ ‎که‎ ‎مربع‎ ‎شکل‎ ‎هستند.‎ از‎ ‎نظر‎ ‎نقش، سنگ قبرها‎ ‎تنوع‎ ‎زیادی‎ دارند و‎ ‎به‎ ‎‏چهار دستۀ زیر‏‎ ‎تقسیم‎ ‎می ‎شوند‎:‎

‏۱.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎افقی‎ حکاکی‎ ‎شده است‎.‎

‏۲.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎آورده‎ ‎شده‎ و در زیر‎ ‎این‎ ‎خطوط‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎نقر‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۳.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎آنها‎ ‎کنده‎ ‎شده‎ ‎است و ‎در‎ ‎زیر‎ ‎این‎ ‎نقش‎ ‎خطوط ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎دیده‎ ‎می‎ ‎شود‎.‎

‏۴.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎سطح‎ ‎نامنظم‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎تراش‎ ‎کامل‎ ‎هستند‎.‎بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از سنگ قبرها‎ ‎تنها‎ ‎چند‎ ‎کلمه‎ ‎به‎ ‎خط‎ ‎ارمنی‎ ‎نوشته‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

بیشتر ‎سنگ قبرهای این گورستان‎ ‎دارای‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ ‎و‎ ‎کامل‎ ‎هستند‎.‎ هنرمندان پس‎ ‎از‎ شکل ‎دادن‎ ‎کامل‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎مستطیل‎ ‎یا‎ ‎مربع‎‎ ‎با‎ ‎دقت‎ فراوان‎ ‎اقدام‎ ‎به‎ ‎ترسیم نقش ها‎ ‎و‎ ‎نقر‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎آنها‎ ‎کرده اند‎.‎‏ سنگ قبرهای‎ ‎نامنظم‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎شکل‎ ‎خاص‎ ‎در‎ ‎این گورستان‎ ‎بسیار‎ ‎کم‎ ‎و‎ ‎انگشت ‎شمار‎ ‎هستند.

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎لیلیان(۱)‏

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎لیلیان (۱) ‏[‎ [۱۳ در‎ ‎فاصلۀ‎ ‎‏سیصد‏‎ ‎متری‎ ‎شمال‎ ‎غرب‎ ‎روستای‎ ‎لیلیان (‎مینو‎ ‎دشت‎‎‏)،‏‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎تپۀ طبیعی‎ ‎کم‎ ‎ارتفاعی‎ ‎قرار‎ ‎گرفته‎ ‎است.

جادۀ‎ ‎خاکی‎ ‎روستا‎ ‎پس‎ ‎از‎ ‎خارج‎ ‎شدن‎ ‎از‎ ‎غرب‎ ‎روستا‎ ‎و‎ گذر‎ ‎از میان‎ ‎زمین ‎های‎ ‎زراعی‎ ‎از‎ ‎دامنۀ‎ ‎شمالی‎ ‎قبرستان‎ ‎عبور‎ ‎می ‎کند‎.‎
سنگ قبرها‎ی گورستان‎ ‎در‎ ‎جهت‎ ‎شرقی ‎ـ ‎غربی،‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎برجستگی‎ ‎طبیعی،‎ ‎کشیده‎ ‎شده ‎اند.‎ بررسی‎قبرها ‎نشان‎ ‎می دهد‎ ‎که‎ ‎سنگ قبرها ‎ ‎نظم‎ ‎و‎ ‎ترتیبی‎ ‎خاص‎ ندارند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎صورت پراکنده‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎برجستگی‎ ‎طبیعی‎ ‎دیده‎ ‎می‎ شوند‎.‎ این‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎عمدتا‎ ً‎به‎ ‎شکل‎ ‎مستطیل‎ ساخته‎ ‎شده ‎اند‎ ‎اما‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎نیز‎ ‎دیده‎ ‎می‎ ‎شوند‎ ‎که‎‎ ‎مربع‎ ‎شکل‎ ‎هستند‎. از‎ ‎نظر‎ ‎نقش سنگ قبرها‎ ‎تنوع‎ فراوانی‎ ‎دارند و‎ ‎به‎ پنج دسته ‎تقسیم‎ ‎می ‎شوند‎:‎

‏۱. سنگ قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎افقی‎ نوشته‎ ‎شده است‎.‎

‏۲. سنگ قبرهایی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر ‎آورده‎ ‎و ‎در زیر‎ ‎این‎ ‎خطوط‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎نقر‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۳.سنگ قبرهایی‎ ‎که‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎آنها‎ ‎کنده‎ ‎و ‎در میان‎ ‎چند‎ ‎گل‎ ‎قرار‎ ‎داده‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎ در‎ ‎زیر‎ ‎این‎ ‎نقش‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شود‎.‎

‏۴.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎سطح‎ ‎نامنظم‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎تراش‎ ‎کامل‎ ‎هستند‎ .‎بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از سنگ قبرها‎ ‎تنها‎ ‎چند‎ ‎کلمه‎ ‎به‎ ‎خط‎ ‎ارمنی‎ ‎نوشته‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۵ـ‏‎ سنگ‎ ‎قبرهای‎ ‎مستطیل‎ ‎شکل‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎و‎ ‎پایینی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎ایجاد‎ ‎شده‎ و نقش ها در میان قابی از گل و بته نمایش داده شده است.‏

عموم‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎گورستان‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شوند‎ ‎دارای‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ ‎و‎ ‎کامل‎ ‎هستند‎. هنرمندان پس‎ ‎از‎ ‎شکل‎ ‎دادن‎ ‎کامل‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎مستطیل‎ ‎یا‎ ‎مربع‎‎ ‎با‎ ‎دقت‎ ‎فراوان‎ ‎اقدام‎ ‎به‎ ‎ترسیم نقش ها‎ ‎و‎ ‎نقر‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎آنها‎ ‎کرده اند‎.‎‏ سنگ قبرهای‎ ‎نامنظم‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎شکل‎ ‎خاص‎ ‎در‎ ‎گورستان‎ ‎بسیار‎ ‎کم‎ ‎و‎ ‎انگشت‎ ‎شمار‎ ‎هستند‎.‎

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎لیلیان(۲)

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎لیلیان(۲) [۱۴] ‎در‎ ‎فاصلۀ‎ ‎‏چهارصد‏‎ ‎متری‎ ‎جنوب‎ ‎غرب‎ ‎روستای‎ ‎لیلیان‎ ‎‏(‏‎ مینو‎ ‎دشت)‏‎ ‎در‎ ‎میان زمین ‎های‎ ‎کشاورزی‎ ‎قرار‎ ‎گرفته‎ ‎است‎‎.‎[۱۵].‎‏ سنگ قبرها‎ی این گورستان‎ ‎در‎ ‎جهت‎ ‎شرقی ـ‎ ‎غربی‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎برجستگی‎ ‎طبیعی‎ ‎کشیده‎ ‎شده ‎اند‎.‎ بررسی‎قبرها ‎نشان‎ ‎می‎ ‎دهد‎ ‎که‎ آنها‎ ‎از‎ ‎نظم‎ ‎و‎ ‎ترتیبی‎خاص‎ ‎برخوردار‎ ‎نیستند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎صورت پراکنده‎ ‎در‎ ‎سطح‎‎برجستگی‎ ‎طبیعی‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شوند.‎این‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎عمدتاً‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎مستطیل‎ ‎‏ساخته‎ ‎شده‎ اند‎ ‎اما‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎نیز‎ ‎دیده‎ ‎می شوند‎ ‎که‎‎ ‎مربع‎ ‎شکل‎ ‎هستند‎. از‎ ‎نظر‎ ‎نقش، سنگ قبرهاتنوع‎ ‎زیاد‎ی‎ ‎دارند و‎ ‎به‎ پنج دسته ‎تقسیم‎ ‎می ‎شوند‎:‎

‏۱.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎افقی‎ نوشته‎ ‎شده است‎.‎

‏۲.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎نوشته‎ ‎شده‎ ‎است و ‎در زیر‎ ‎این‎ ‎خطوط‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎نقر‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۳.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎علامت‎ ‎صلیب‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎آنها‎ ‎کنده‎ و‎ ‎در میان‎ ‎چند‎ ‎گل‎ ‎قرار‎ ‎داده‎ ‎شده‎ ‎است.‎ در‎ ‎زیر‎ ‎این‎ ‎نقش‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎سطر‎ ‎دیده‎ ‎می‎ ‎شود‎.‎

‏۴.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎سطح‎ ‎نامنظم‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎تراش‎ ‎کامل‎ ‎هستند‎.‎ بر‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از سنگ قبرها‎ ‎تنها‎ ‎چند‎ ‎کلمه‎ ‎به‎ ‎خط‎ ‎ارمنی‎ ‎نوشته‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎

‏۵.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهای‎ ‎مستطیل‎ ‎شکلی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎بخش‎ ‎بالایی‎ ‎و‎ ‎پایینی‎ ‎آنها‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎ایجاد‎ ‎شده‎ ‎اما‎ ‎در بخش‎ ‎میانی‎ ‎آنها ‎نقش ها میان قاب گل و بته نمایش داده شده است.‏‎

عموم‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎گورستان‎ ‎دیده‎ ‎می ‎شوند‎ ‎دارای‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ ‎و‎ ‎کا‎‎مل‎ ‎هستند‎.‎ هنرمندان پس‎ ‎از‎ ‎شکل‎ ‎دادن‎ ‎کامل‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎مستطیل‎ ‎یا‎ ‎مربع‎ ‎با‎ ‎دقت‎ ‎فراوان ‎اقدام‎ ‎به‎ کشیدن نقش ها‎ ‎و‎ ‎نقر‎ ‎خطوط‎ ‎ارمنی‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎مرکزی‎ آنها‎ ‎کرده اند‎.‎‏ سنگ قبرهای‎ ‎نامنظم‎ ‎و‎ ‎بدون‎ شکل ‎خاص‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎گورستان‎ ‎بسیار‎ ‎اندک‎ ‎و‎ ‎انگشت شمار‎ ‎هستند‎.‎

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎قورچی‎ ‎باشی‏

قبرستان‎ ‎ارمنیان‎ ‎قورچی ‎باشی[۱۶] ‎در‎ ‎غرب‎ ‎شهر‎ ‎قورچی‎ ‎باشی و‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎برجستگی‎ ‎کوچکی واقع‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎‏ سنگ قبرهای‎ ‎گورستان‎ ‎در‎ ‎جهت‎ ‎شرقی‎ ‎ـ غربی‎ ‎کشیده‎ ‎شده‎ ‎اند‎.‎ سنگ قبرها‎ سطح‎ ‎و‎ ‎دامنۀ‎ ‎برجستگی‎ ‎یاد‎ ‎شده‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎بر‎ ‎گرفته اند،‎ ‎به گونه ای‎ ‎که‎ ‎کمتر‎ ‎فضای‎ ‎خالی ای‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎تپه‎ ‎دیده می‎ ‎شود‎.‎

بررسی‎ ‎سنگ قبرها‎ ‎نشان‎ ‎می دهد‎ ‎که‎ بیشتر آنها‎ ‎ساده‎ ‎و‎ ‎فاقد‎ ‎تراش‎ ‎منظم‎ ‎و هماهنگ‎ ‎هستند‎ ‎و‎ ‎به نظر‎ ‎می رسد‎ ‎سنگ ‎ها‎ ،‎به‎ ‎همان‎ ‎شکل‎ ‎اولیه‎ ‎ای‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎کوهستان‎ ‎حمل‎ ‎شده‎ ‎اند، بر‎ ‎بالای‎قبرها‎‎ ‎قرار‎ ‎گرفته ‎اند‎.‎ عرض‎ ‎سنگ قبرهای‎ ‎این‎ ‎گورستان‎ ‎بین‎ چهل تا هشتاد‏‎ ‎و‎ ‎طول آنها‎ ‎بین‎ ‎‏پنجاه تا دویست سانتی متر‎ ‎متغیر‎ ‎است.‎ ارتفاع‎ ‎آنها‎ ‎نیز‎ ‎از پنجاه ‎سانتی متر‎ ‎تجاوز‎ ‎نمی ‎کند‎.‎‏ تعداد‎ ‎سنگ‎ ‎قبرهای‎ ‎این‎ ‎گورستان‎ ‎به‎ ‎‏۲۱۳‏‎ ‎قطعه‎ ‎می ‎رسد‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎سه‎ ‎دسته‎ ‎قابل‎ ‎تقسیم اند‎:‎

‏۱.‏‎ سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎فاقد‎ ‎نوشته‎ ‎و‎ ‎نقش اند‎ که شامل ‎حدود‎ ‎‏۱۷۶‏‎ ‎قطعه‎ ‎از‎ ‎سنگ قبرهای گورستان می شوند‎.‎

‏۲.‏‎ ‎سنگ‎ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎تنها‎ ‎نقش‎ ‎صلیب،‎ ‎به‎ ‎نشانۀ‎ ‎کیش‎‎ ‎متوفی،‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎آنها‎ ‎کنده‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎‏ تعداد‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از‎ ‎سنگ‎ ‎قبرها‎ ‎به‎ ‎‏چهار‏‎ ‎قطعه‎ ‎می ‎رسد‎.‎

‏۳.‏‎ ‎سنگ ‎قبرهایی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎آنها‎ ‎نقش‎ ‎صلیب،‎ ‎مشخصات‎‎ ‎متوفی‎ ‎و‎ ‎سال‎ ‎مرگ وی ‎حک‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎‏ تعداد‎ ‎این‎ ‎دسته‎ ‎از‎ ‎سنگ‎ ‎قبرها‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎و‎ ‎دامنه‎ ‎تپه‎ ‎‏۳۳‏‎ ‎قطعه‎ ‎سنگ‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎دارای‎ ‎نقش‎ ‎و نوشته‎ ‎هستند‎.‎

گاهنگاری

تمامی این قبرستان ها، بر اساس تاریخی که در روی قبرها حک شده، متعلق به دورۀ قاجار و پهلوی (قرن هفدهم میلادی تا اواسط قرن نوزدهم میلادی) هستند و با مهاجرت ارمنیان به شهرهایی چون اصفهان و ‏تهران و همچنین، کشورهای اروپایی امروزه دیگر مراسم خاک سپاری و تدفینی در آنها صورت نمی گیرد.‏

آسیب شناسی

مواردی که در زیر آمده سبب تخریب بخش هایی از این گورستان ها شده:

‏۱.تغییرات جوی و گرم و سرد شدن هوا در فصل های مختلف سال که سبب ایجاد شکاف در سنگ قبرها و ‏شکسته و خرد شدن تدریجی آنها شده است.‏

‏۲. عبور جادۀ خاکی از کنار برخی گورستان ها از جمله گورستان لیلیان(۱).‏

‏۳. گسترش شهرها و روستاها و تبدیل شدن برخی از روستاها به شهر از جمله توسعۀ منازل مسکونی شهر قورچی باشی به ‏طرف قبرستان در جهت شرقی که سبب شده شماری از سنگ قبرها از محل اصلی خود جا به جا شوند. از سوی دیگر، گسترش زمین های زراعی اطراف گورستان نیز در تخریب شماری از سنگ قبرهای گورستان در ‏جهت های شمالی، غربی و جنوبی مؤثر بوده است.‏

‏۴. جابه جایی شماری از سنگ قبرها از محل اصلی خود به دست افراد سودجو که در ‏مواردی سبب آسیب دیدگی آنها شده است.‏

‏۵. وجود راه های روستایی که از محدودۀ قبرستان می گذرد و همچنین، عبور و مرور روستاییان با ‏دام هایشان از روی قبرها یکی دیگر از عوامل تخریب و جابه جا شدن سنگ قبرهاست که به ‏مرور زمان سبب سائیده و محو شدن نوشته ها و تزئینات آنها شده است. ‏

‏۶. در سال های اخیر میراث فرهنگی استان مرکزی برخی از سنگ قبرها را مرمت کرده است و قبرهای جابه جا ‏شده را به جایگاه اصلی آنها بازگردانده و به منظور محکم ساختن آنها از بتن استفاده کرده اند اما بتن در بلند مدت با جذب ‏رطوبت سبب سرعت بخشیدن به روند تخریب سنگ قبرها می شود. علاوه بر این، در سطح ‏قبرستان و بین قبرها سنگ ریزه های بادامی ریخته اند که برخورد این سنگ ریزه ها به سنگ قبرها، در اثر عوامل انسانی ومحیطی، در دراز مدت سبب ‏محو شدن نقش ها و نوشته های آنها می شود و در نهایت، زمینۀ فرسودگی سنگ ها را فراهم می سازد.‏

جمع بندی

بعد‎ ‎از‎ ‎دورۀ‎ ‎صفویه‎ ‎و‎ ‎به ویژه،‎ ‎در‎ ‎دورۀ‎ ‎قاجار‎ ‎خمین‎ نسبت‎ ‎به‎ ‎دوره های‎ ‎گذشته‎ توسعۀ بیشتری یافت. در‎ ‎این‎ ‎دوره،‎ ‎جمعیت‎ ‎شهرستان‎ ‎رشد‎ ‎فزاینده ‎ای‎ ‎پیدا‎ ‎کرد و‎ ‎شهر‎ ،‎که‎ ‎به‎ ‎نظر‎ ‎فاقد‎ ‎انسجام‎ ‎شهری‎ ‎تا‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎آن‎دوران ‎بوده، ‎در‎ ‎خدمت‎ ‎تجارت‎ ‎و‎ ‎رشد‎ ‎و‎ ‎توسعه‎ ‎قرار گرفت‎ .‎خمین‎ ‎به منزلۀ‎‎ ‎شهری ‎میان‎ ‎راهی، در‎ ‎حد‎ ‎فاصل‎ ‎اصفهان‎ ‎و‎ ‎اراک‎ ‎و‎ ‎غرب‎ ‎کشور،‎ ‎‎ ‎نقش‎ ‎مهمی‎ ‎پیدا کرد‎ ‎و‎ یک ‎بازار‎ ‎و‎ ‎چند‎ ‎کاروان سرا‎ ‎در آن ساخته شد که‎ ‎امروزه‎ ‎بقایای‎ ‎آنها‎ ‎هنوز‎ ‎پابرجاست‎.‎‏ در دورۀ قاجار، به علت نا امنی ناشی از هجوم گاه و بی گاه لرهای بختیاری، مناطق غرب شهرستان خمین، ‏که از نظر کشاورزی بسیار مستعد بوده، تقریباً از سکنه خالی شد. برای به زیر کشت بردن این زمین ها و ‏جبران کاهش جمعیت‎ ‎دسته‎ هایی‎ ‎از‎ ‎ارمنیان‎ ‎کوچانده‎ ‎شده‎ ‎به مرکز‎ ‎کشور‎ ‎در‎ ‎نیمۀ‎ ‎غربی‎ ‎شهرستان‎ ‎مستقر شدند‎ ‎و‎ ‎‎روستاهایی را که در این نوشتار به آنها اشاره شد‎ ‎ ‎به‎ ‎وجود‎ ‎می ‎آوردند.‏‎ این ‎ارمنیان،‎ ‎که‎ ‎مردمی‎ ‎هنر‎ ‎دوست‎ ‎و‎ ‎صنعتگر‎ ‎بودند،‎ ‎در‎ ‎شکوفایی‎ ‎روستاها‎ ‎و‎ تقویت کارکرد اقتصادی‎ ‎آنها نقش‎ ‎بسزایی‎ ‎ایفا‎کردند.‏‎ ‎با‎ ‎افزایش‎ ‎نسبی‎ ‎جمعیت ‎در‎ ‎دشت‎ ‎خمین‎ ‎نیز‎ ‎روستاهایی‎ ‎بر‎ ‎پایۀ‎ ‎کشاورزی‎ ‎و‎ ‎ ‎بهره گیری‎ ‎از‎ ‎آب‎ ‎رودخانۀ‎ ‎خمین‎ ‎و‎ ‎قنات ها شکل گرفت‎.‎

با استقرار عوامل‎ ‎حکومتی‎ ‎در‎ ‎نقاط‎ ‎گوناگون‎ ‎شهرستان‎ ‎‎و‎ ‎روستاها‎ ‎و‎ ‎نظام‎ ‎برداشت‎ ‎آ‎نها‎ ‎تحت‎ ‎نظام ارباب‎ ‎رعیتی‎ ‎ادار‎‎ه‎ ‎شد.‏‎ ‎‎در‎ ‎داخل‎ ‎روستاها نیزبناها‎ ‎و‎ ‎عماراتی‎ ساخته‎ ‎شد‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎خان ها‎ ‎و بزرگان‎ ‎روستا‎ ‎تعلق‎ ‎دا‎شتند.‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎زمان‎ ‎جنگ‎ ‎و‎ ‎جدال ‎هایی‎ ‎نیز‎ ‎در‎ ‎میان‎ ‎‎خان ها ‎و‎ ‎بزرگان‎ ‎روستاها به‎ ‎وجود‎ ‎آمد‎ ‎که‎ سبب‎ ‎نا‎ ‎امنی‎ ‎شدیدی‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎شهرستان‎ ‎شد.‏‎ ‎از‎ ‎سوی‎ ‎دیگر،‎ ‎حملات‎ ‎متعددی نیز‎ ‎از‎ ‎سوی‎ ‎لرهای‎ ‎هفت‎ ‎لنگ‎ ‎صورت‎ ‎گرفت‎ ‎که‎ ‎منجر‎ ‎به‎ ‎ساخت‎ ‎قلعه‎ ‎ها‎ ‎و‎ ‎برج‎ ‎و‎ ‎باروهای‎ ‎متعددی‎ ‎در سراسر‎ ‎دشت‎ ‎خمین‎ ‎شد،‎ ‎به طوری که‎ ‎امروزه‎ ‎در‎ بیشتر ‎روستاهای‎ ‎دشت‎ ‎خمین‎ ‎می‎ ‎توان‎ ‎چنین‎ ‎قلعه های‎ ‎برج‎ ‎و‎ ‎بارو‎ ‎داری‎ ‎را‎ ‎مشاهده‎ ‎کرد.‏

علاوه بر مواردی که در خصوص نقوش سنگ قبرها گفته شد، برخی از این سنگ قبرها دارای نقش های دیگری از جمله تبر، اره و تیشه هستند که ‏نشان دهندۀ شغل و حرفۀ متوفی در زمان حیات وی هستند.‏

در برخی از قبرها نیز نقش های گیاهی از جمله درخت (احتمالاً تاک) و گل دوازده پر (احتمالاً لوتوس)کنده شده است. در برخی، نیز نقش دو جام شراب حکاکی شده که می تواند ‏علاوه برجنبۀ مفهومی نشان دهنده شغل صاحب قبر در زمان حیات باشد.‏

بر روی برخی از قبرها شکل صلیب ساده ای بر روی صخره ای نتراشیده به روش کوبشی حک شده. دسته ای از سنگ قبرها فاقد نوشته اند و پرداخت نشده اند. برخی از این سنگ قبرها از تخته سنگ های نامرغوب و آهکی ساخته شده اند که نشان می دهد بازماندگان این افراد توانایی مالی خریدن ‏یا انتقال سنگ دیوریت سیاه رنگ را، که در دامنۀ کوه های غرب و جنوب خمین وجود دارد، نداشته اند.‏

در میان این گورستان ها، به ویژه، گورستان لیلیان(۲) دو قبر جالب وجود دارد. یکی قبری که از سنگ دیوریت سیاه ‏به طول ۶۵ سانتی متر به صورت نیم کره تراشیده شده و فاقد نوشته و تزیینات است و احتمالاً قبر یک بچه بوده و دومی تکه سنگی ساده که دارای سه نگارۀ قلیان در مرکز و کلاغ یا پرنده ای دیگر در دو طرف آن و نقش یک روباه است که این حیوانات نماد مرگ هستند. نقش های انسانی با لباس قاجاری نیز بر ‏روی برخی از سنگ قبرها حکاکی شده اما تعداد این نقش ها بسیار اندک است.‏