مناسبـات فرهنگـی ایران و ارمنستان پیشیـنه‌ای چند هـزار‌ سالـه دارد. در۲۸ آبـان سال جـاری (۱۴۰۰ش)، به میمنـت سـی‌امین سالگرد برقـراری مناسبـات سیاسی بین دو کـشور جمـهوری اسلامی ایران و جمهوری ارمنستان، مراسمی برای آغاز دو برنامه فرهنگی جدید در ماتناداران برگزار شد.

بخشی از برنامه جامع پاسداشت فرهنگ ایران، به فرهنگ ایران در دوران قاجار اختصاص داشت.

این بخش ـ که با حضور آقای عباس بدخشان ظهوری، سفیر ایران در جمهوری ارمنستان وآقای سید حسین طباطبایی، وابسته فرهنگی این سفارت در ایروان، برگزار شد ـ شامل رونمایی و معرفی کتاب لوایح و فرامین فارسی‌زبان ماتناداران به قلم دکتر کریستینه گوستیکیان، تاریخ‌شناس ماتناداران و معرفی کوتاهی از فرهنگ قاجار بود که خانم دکتر ایوت تجریان،کارشناس ارشد و پژوهشگر هنرایران، آن را ارائه کرد.

مراسم رونمایی کتاب با سخنان کوتاه، آقای واهان ترغوندیان، مدیر ماتناداران آغاز شد. ایشان به این نکته اشاره کردند که اسناد فارسی موجود در این کتاب متعلق به دوره مناقشات ایران و روسیه و ۹۶ فرمان از مجموعه فرمان‌های پادشاهان و امرای قاجار و لوایح سدهپانزدهم تا اوایل سده نوزدهم میلادی مربوط به وضعیت اجتماعی ارمنیان منطقه است. به گفته آقای ترغوندیان، اسناد مربوط به تأیید نتایج انتخابات دوره‌ای خلیفه‌گری؛ تخصیص موقوفات به خلیفه‌گری؛ تخصیص املاک به امیران و ملوک منطقه؛ تعیین ساختار اداری روستاها و … همگی گویای روابط اجتماعی ارمنیان با نمایندگان دولت ایران و از این رو حائز اهمیت تاریخی فراوان است.

آقای ظهوری طی سخنانی از برگزاری هرگونه برنامه‌ای که به کنکاش در تاریخ تمدن‌های برآمده از اعماق تاریخ اختصاص دارد تقدیر کرد. وی برگزاری این مراسم و انتشار کتاب‌های مربوط را شادباش گفت و در ادامه، ابراز امیدواری کرد که با تداوم چنین فعالیت‌هایی از تحریف واقعیت‌های تاریخی جلوگیری شود و حقیقت رویدادهای گذشته این منطقه در اختیار نسل کنونی و آینده قرار گیرد.

بخش نخست برنامه به مجموعه اسناد فارسی و اسناد مربوط به دوران قاجار اختصاص داشت. خانم دکتر گوستیکیان، که کتاب لوایح و فرامین فارسی‌زبان ماتناداران را تدوین کرده، در سخنرانی مبسوط خود درباره تاریخچه تدوین و فهرست‌نگاری فرمان‌های فارسی ماتناداران توضیح داد و ضمن تمجید از زحمات زنده‌یاد پروفسور پاپازیان، که مبتکر این طرح پژوهشی بود، مراحل ادامه کار آن مرحوم تا به امروز و انتشار این کتاب را، که پنجمین جلد از این مجموعه است، تشریح کرد. وی همچنین، تأکید کرد که لوایح و اسناد فارسی محفوظ در ماتناداران در نوع خود در دنیا بی‌نظیر است. این مجموعه شامل بیش از سه هزار سند متعلق به سده چهاردهم و پانزدهم میلادی است که مهم‌ترین آنها از دیوان خلیفه‌گری اجمیادزین گرفته شده. اسناد بی‌شمار جمع‌آوری شده از کلیساهای نخجوان و آرتساخ و صومعه‌ها و اماکن خصوصی گوناگون به تدریج به ماتناداران رسیده و این مجموعه را غنی‌تر ساخته. خانم گوستیکیان گفت که ۲۷۳۰ سند از مجموع۲۰۵۵۰ سند خطی ماتناداران با حروف عربی نوشته شده. از این میان،۴۵۰ سند به فارسی است که۱۵۰ سند از آنها به عهد قاجار تعلق دارد.

بخش دوم برنامه به نمایش هنر قاجار اختصاص داشت. خانم دکتر ایوت تجریان، منتقد ارشد هنر ایران در ماتناداران و عضو هیئت تحریریه فصلنامه پیمان، گزیده‌هایی از آثار فرهنگی ایران در دوران قاجار را، در چهار حوزه گوناگون، به نمایش گذاشت. وی طی سخنانی آغاز نفوذ فرهنگ اروپایی درایران را در دوران صفویه دانست، هنگامی که شاه عباس اول (۹۹۶ ـ ۱۰۳۸ق) صدها هزار نفر از ارمنیان نخجوان را به اصفهان آورد و در اطراف آن سکنا داد. آنان، که در شمال رود ارس با روسیه و اروپای غربی مراوداتی داشتند، از فرهنگ ملت‌های این نواحی برگرفته بودند و با خود به قلب ایران، اصفهان، منتقل کردند.

خانم دکترتجریان در تشریح هنر قاجار اظهار داشت که همه فرهنگ‌ها را نمی‌توان با مقاطع زمانی، مانند سده‌ها و دهه‌ها ارزیابی کرد. با عنایت به این منطق و هویت خاص هنر در زمان فرمانروایی پادشاهان قاجار، برای این نمایشگاه ازعنوان فرهنگ قاجار و نه فرهنگ سده سیزدهم ایران، استفاده شده. از همین رو، کوشش شده که بر خلاف روند معمول ماتناداران، یعنی ارائه اسناد مکتوب، فرهنگ قاجاریه از طریق عکس، حجاری و … معرفی شود.

در این نمایشگاه نسخه‌هایی از دستخط‌ها، فرمان‌ها و لایحه‌های تذهیب‌شده و مزین به نگارگری و عکس‌ها و اشیای عتیقه متعلق به عهد قاجار در معرض دید عموم قرار گرفت. خانم دکتر تجریان درباره اسناد فارسی موجود در مجموعه اسناد نگاشته شده به حروف عربی توضیحاتی ارائه کرد. وی گفت که در ماتناداران حدود۴۵۰سند فارسی وجود دارد که مدیریت ماتناداران تعدادی از اسناد این مجموعه را از مؤسسه لازاریان در مسکو دریافت و بازسازی کرده و به گنجینه ماتناداران افزوده است.

برخی از اسناد این مجموعه شامل بازنویسی مطالبی است که در مقاطعی حتی به فرمان شاه ایران تدوین شده. بررسی این اسناد گوشه‌ای از روابط اجتماعی و فرهنگ مردم منطقه را در آن برهه خاص تشریح می‌کند. نسخه خطی کمیاب داستان خسرو و شیرین نظامی گنجوی یکی ازاین آثار است که هنر متعارف در عهد قاجار درسده هجدهم میلادی به خوبی در تذهیب و نگارگری صفحات آن بازتاب یافته.

عکس‌های به نمایش درآمده(۱) متعلق به دوره قاجار از ۱۲۴۹ش، از دوران سلطنت ناصرالدین شاه تا دوران پهلوی است که آنتوان خان سوروگین، عکاس ارمنی دربار (۱۲۰۹ـ۱۳۱۳ش) آنها را گرفته.

بیشتر عکس‌ها با وضوح و ظرافت مناظر، بناهای تاریخی سرتاسر ایران، آداب و رسوم، مشاغل و حرفه‌های مردم، اشیا و سرانجام، تمام زوایای اجتماعی زندگی ایرانیان را از شاه و گدا گرفته تا شهری و روستایی به نمایش گذاشته. اهمیت عکس‌های سوروگین، که صدها قطعه از آنها در موزه‌های سراسر دنیا از ایروان تا نیویورک نگهداری می‌شوند، در آن است که بیننده می‌تواند در هر یک از این عکس‌ها از نزدیک جلوه‌های زندگی مجلل اشراف و اوضاع زندگی دراویش و عشایر و مردم فقیر را لمس کند.خانم تجریان تأکید بر تذهیب در حواشی اسناد را نشانگر علاقه بزرگان ایرانی به آثار مکتوب و نیز زیبایی و جلای بیشتر نقوش اطراف نوشته‌ها را نشانگر مرتبه و مقام بالاتر حکمرانان ایران دانست. علاقه‌مندی امیران ارمنی آن زمان به اسناد تذهیب شده، شاهدی بر نزدیکی بزرگان این دو قوم بوده. شاهنامه متعلق به ‌دوران قاجار، خاص‌ترین اثر این نمایشگاه بود. نگارگری‌های این نسخه‌های خطی نماینده هنر باشکوه نگارگران و سبک نقاشی ارزنده این برهه از تاریخ تمدن ایران است.خانم دکتر تجریان اشیای به نمایش گذاشته شده را از مجموعه شخصی خود انتخاب کرده بود. وی گفت که این آثار متعلق به دوران ۱۴۰ ساله حکومت قاجار در ۱۷۹۰ تا ۱۹۲۵م، است. این مجموعه شامل کاشی‌، اثاث‌خانه، حجاری‌ و پوشاک است که به وضوح نفوذ تدریجی سنن و فرهنگ و سنت‌های اروپایی را در زندگی روزمره ایرانیان در ثلث آخر حکومت قاجار در پایان سده نوزدهم، نشان می‌دهد.

نمایشگاه فرهنگ عهد قاجار به مدت یک سال برقرار و آماده پذیرایی از بازدیدکنندگان مشتاق است.

منابع:

کانال خبری تلویزیون شوقاگات، ارمنستان، پاییز ۱۴۰۰.

armenpress.am

پی‌نوشت‌ها:

نوه سوروگین شخصاً این عکس‌ها را در ۲۰۱۷به ماتناداران اهدا کرده.