مقدمه

کتاب ارامنـه ایران و صنعـت نفت: تاریخ شفاهـی هم‌زیستی مسالمت‌آمیز در شرکت ـ شهرهای نفتـی ایران تألیف فرشید خدادادیان، دانش‌آموخته تاریخ و از پژوهشگران حوزه تاریخ نفت ایران توسط انتشارات بَرسَم روانه بازار نشر شده است. این کتاب در ۱۰۸ صفحه با طرح جلدی زیبا از حضور ایرانیان ارمنی در جنوب کشور نوشته شده است. مؤلف این اثر فعالیت حرفه‌ای در حوزه صنعت نفت را با پژوهش در تاریخ این صنعت در هم ‌آمیخته که حاصل آن تاکنون کتاب‌ها و مقالات متعددی در حوزه تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نفت بوده که بخشی از مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:

پارسوماش، پایتخت گمشده ی ایران ، تهران: آرویج،۱۳۸۲.
جستارهای کوتاه بر تاریخ بلند نفت در ایران، مسجدسلیمان: دلا، ۱۳۹۰.
خوزستان، تمدن و نفت ، مسجدسلیمان: دلا، ۱۳۹۴.
روایت نفت ، تهران: روابط‌عمومی شرکت ملی نفت ایران، ۱۳۹۰.
کاربردهای نفت و گاز در ایران باستان ، تهران: روابط ‌عمومی شرکت ملی نفت ایران،۱۳۹۰.
مسجدسلیمان، نیم‌قرن چپاول، تهران: آرویج، ۱۳۸۰.
نفت و زندگی، اصفهان: سامان دانش، ۱۳۹۶.

کارنامه کاری مؤلف در حوزه تاریخ اجتماعی نفت از عناوین مرتبط با حوزه‌های پژوهشی ایشان نمایان است. از همین روی، نگاه مؤلف به بدنه جامعه ارمنیان کشور نگاهی از درون صنعت نفت به آنهاست. این کتاب دربردارنده مصاحبه با چندین تن از ارمنیان ایرانی زحمتکش در حوزه صنعت نفت است که ذکر خاطرات آنان بخشی از حافظه تاریخی اجتماعی صنعت نفت است. از این روی، مؤلف اثر با رویکرد تاریخ شفاهی به سراغ این پیش‌کسوتان رفته و به ثبت خاطرات آنها اقدام نموده است.

معرفی اثر

کتاب ارامنه ایران و صنعت نفت: تاریخ شفاهی هم‌زیستی مسالمت‌آمیز در شرکت ـ شهرهای نفتی ایران به لحاظ شکلی دارای مقدمه‌ای کوتاه در باب آشنایی مؤلف با ارمنیان است که در آن به ذکر خاطره‌ای از دوران کودکی مؤلف در زادگاهش، مسجدسلیمان، اختصاص‌یافته است. مسجدسلیمان به‌واسطه اینکه نخستین شرکت ـ شهر نفتی ایران بوده و به‌واسطه کشف نفت و فوران چاه شماره یک آن، صنعت نفت به این شهر آمده و مقصد مهاجرت افراد از مناطق مختلف ایران و خارج از کشور برای کار در آنجا بوده است، شهری که به‌واسطه کار کمپانی‌های نفتی، محلی برای امرارمعاش ایرانی‌ها و خارجی‌ها، مسلمانان و مسیحیان و یهودیان و زرتشتیان، عرب‌ها و عجم‌ها، ترک‌ها و کردها و فارس‌ها بوده است. از این روی، تا سال‌های منتهی به انقلاب، جمعیتی قابل‌ از ارمنیان در آن زندگی می‌کردند. بعد از انقلاب، ارمنیان به‌مرور از این شهر و دیگر شهرهای نفتی مهاجرت کردند. بازخوانی خاطرات و یادگارهای ارمنیان ساکن در مسجدسلیمان به تعبیر فرشید خدادادیان « نمونه‌هایی خواندنی از همزیستی مسالمت‌آمیز افراد، اقوام و ادیان مختلف در این مناطق است و از این منظر، نمونه تاریخی ـ اجتماعی ارزشمندی برای فهم درست این موضوع که می‌توان متفاوت بود اما دشمن نبود. می‌توان باورها و اعتقادات مذهبی و فرهنگی متفاوت داشت اما کنار یکدیگر همزیستی مسالمت‌آمیزی داشت». از این منظر، مؤلف به‌واسطه تولد در مسجدسلیمان و آشنایی با نفت از دل سنت بختیاری و کار در بخش صنعت نفت به حضور ارمنیان نگریسته است.

قسمت دوم این اثر، مقاله‌ای با عنوان « ارامنه در ایرانشهر» است که نگاهی جغرافیایی ـ تاریخی به حضور ارمنیان در گستره ایرانشهر است و سیر تاریخی حضور آنها را در دوره باستان به تصویر کشیده است. به همین منظور، خواننده سیر تاریخی حضور ارمنیان در دوره‌های مختلف ایران باستان به‌خصوص هخامنشی، اشکانی و ساسانی را درمی‌یابد. بخش دوم این قسمت، به معرفی مورخانی اختصاص‌یافته که به نگارش تاریخ ارمنستان همت گماشته‌اند. از بین این مورخان، می‌توان به موسی خورنی، آگاتانگغوس، لازار پارپتسی و سبئوس اشاره کرد.

بخش اصلی کتاب، شامل سه مصاحبه با ارمنیان ایرانی موفق در حوزه صنعت نفت است که در قالب گفت‌و‌گو‌های طولانی به سؤالات فرشید خدادادیان پاسخ داده‌اند. مصاحبه اول به خاچیک نوراویان و همسرش، سرکار خانم راچیک منصوریان، اختصاص‌یافته است که هر دو نفر از پیش‌کسوتان صنعت نفت بودند و خاطراتی جذاب از مناطق نفتی جنوب، به‌خصوص مسجدسلیمان، ارائه کرده‌اند. بنا بر اطلاعات مندرج در این مصاحبه، پدر خاچیک نوراویان، آوانس نوراویان، از کارکنان قدیمی ترابری شرکت نفت و راننده ماشین‌های بزرگ اف تی بود، که بین آغاجری، مسجدسلیمان، آبادان و دیگر مناطق نفت‌خیز در رفت‌وآمد بوده و در جریان جنگ جهانی دوم، کمک‌های شایانی به نیروهای متفقین کرده است. پدر خاچیک نوراویان از ارمنیان چهارمحال‌ و بختیاری بوده که با رونق فعالیت‌های شرکت نفت به مسجدسلیمان مهاجرت کرد و در شرکت، مشغول به فعالیت بوده است. آقای خاچیک نوراویان در این مصاحبه از پیشینه موسیقی و ورزش در خانواده خود گفته که ریشه در فرهنگ ارمنی دارد به همراه خاطراتی از حضور خود در مسجدسلیمان که خواننده را با تصویری واقعی از عرصه حضور کارمندان صنعت نفت در جنوب کشور مواجه می‌کند. در خلال این مصاحبه، به طور مستقیم به بخشی از اتفاقات رخ‌داده برای ارمنیان مانند ثبت امور سجلی آنان در مسجدسلیمان و تعطیلی کلیسای نمره چهل در آنجا اشاره شده که برای پژوهشگران تاریخ اجتماعی ایرانیان ارمنی از اهمیت فراوان برخوردار است.

مصاحبه دوم به سارو منصوریان، از ارمنیان ساکن در اروپا، اختصاص دارد که ۵۵ سال پیش ایران را ترک کرده است. او در مقطعی جزو گروه پیشاهنگی مسجدسلیمان بوده است. این گروه با کمک مالی شرکت نفت تشکیل شده بود و در نوع خود، جزو بهترین گروه‌های پیشاهنگی کشور بوده است. پدر سارو، ماتاووس منصوریان، فردی شناخته شده در بین کارکنان شرکت نفت و ارمنیان مسجدسلیمان بوده و تحت عنوان « میرزا ماتاووس» معروف بوده است. نکته جالب‌توجه اینکه پدر آقای منصوریان متولد روستای قلعه ممکا در سرزمین بختیاری بوده که برای ادامه تحصیل مدتی در هند بوده و سپس، به استخدام شرکت نفت انگلیس و ایران درآمده و مدت ۳۱ سال خدمت کرده است. نکته حائز اهمیت در این مصاحبه ارتباط ارمنیان با بختیاری‌ها و مهاجرت به سمت مسجدسلیمان است که برای خواننده قابل‌تأمل است. به‌علاوه، در این مصاحبه، اطلاعات جالبی راجع به محله نمره چهل مسجدسلیمان و کلیسا و مدرسه ارمنیان آمده که در نوع خود می‌تواند جالب‌توجه باشد.

مصاحبه سوم مختص به امیل سوازیان است، فردی که متولد آبادان بود و پدرش، مایل، در یکی از روستاهای ارمنی‌نشین چهارمحال و بختیاری به دنیا آمده بود. پدر امیل به همراه تعدادی از ارمنیان چهارمحال ‌و بختیاری در آبادان به استخدام کمپانی نفت درآمد و در بخش اسکله شرکت نفت در آبادان، مشغول به کار شده بود و سپس، با مهاجرت به مسجدسلیمان در آنجا مشغول به کار شد. در این مصاحبه سؤالاتی درباره مهدکودک و دبستان ارمنیان مسجدسلیمان مطرح شده که اطلاعات آموزشی جالب‌توجهی برای خواننده در بردارد. به‌علاوه، به برگزاری جشن‌ها، کارناوال‌ها و مسابقات فوتبال اشاره شده از جمله مسابقات فوتبال بین ایرانی‌ها و انگلیسی‌ها، که برای پژوهش در باب تاریخ ورزش صنعت نفت حائز اهمیت است.

بخش بعدی کتاب، یک داستان کوتاه تحت عنوان «کریسمس پشت لین هفت بی‌بی‌یان» است که فضای محله بی‌بی‌یان در مسجدسلیمان با حال و احوال جشن سال نو مسیحی را به تصویر کشیده است.

در بخش پایانی اثر، بیست برگ سند تاریخی از حضور ارمنیان در صنعت نفت ایران انتشار یافته است. در صفحات پایانی کتاب، نیز تصاویر مرتبط با مصاحبه‌های تاریخ شفاهی است که زینت‌بخش انتهای کتاب شده است.

نگاهی کلی به کتاب

کتاب ارامنه ایران و صنعت نفت: تاریخ شفاهی هم‌زیستی مسالمت‌آمیز در شرکت ـ شهرهای نفتی ایران، اثر فرشید خدادادیان جزو اولین کتاب‌هایی است که به موضوع حضور ایرانیان ارمنی در حوزه صنعت کشور پرداخته است و در قالب تاریخ شفاهی و روایی، نگاهی تاریخی به بحث حضور ارمنیان در صنعت نفت داشته است. این کتاب، که به‌تازگی انتشار یافته است، واجد ویژگی‌های زیر است:

مـؤلف چون خـود از مسجدسلیمان و بختیاری برخاستـه از این زاویـه به طرح سؤال از پیش‌کسوتان ارمنی نفت پرداخته است و در قالب سؤال‌وجواب، خواننده را با سیر مهاجرت از مناطق روستایی در چهارمحال و بختیاری تا مناطق نفتی مسجدسلیمان و آبادان آشنا می‌کند.در حوزه فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و ورزشی ارمنیان در مناطق نفت‌خیز، به‌خصوص مسجدسلیمان، مصاحبـه‌هایی حاوی نکات مهـم و درخور توجـه درباره کلیسای ارمنیان مسجد سلیمان، مدرسه‌ و مهدکودک ارمنیان و بازی‌های دسته‌جمعی آنان وجود دارد که هرکدام می‌تواند موضوع پژوهشی مستقل باشد.اطلاعات خانوادگی و تاریخی مهمی در قالب سه مصاحبه طرح شده که با گسترش این کار و انجام مصاحبه‌های دیگر، می‌توان به اطلاعات بسیاری درمورد خاندان‌های ارمنی شاغل در حوزه صنعتی کشور دست‌یافت.

به نظر می‌رسد جای پژوهشی جامع و روشمند در حوزه ورود ایرانیان ارمنی به حوزه صنعت نفت و استفاده بهینه از اسناد و مدارک تاریخی با تحلیل و ارزیابی علمی و دقیق خالی است که این کتاب در حکم مقدمه و به‌عنوان اطلاعات اولیه در این پروژه می‌تواند قلمداد شود.در حوزه مطالعات تاریخ اجتماعی ارمنیان در ایران، هم به نظر می‌رسد با استفاده از اطلاعات مندرج در مصاحبه‌ها ترسیم تاریخی سیر مهاجرت آنها به مناطق روستایی چهارمحال ‌و بختیاری و ورود به مناطق نفت‌خیز در زمره موضوعات قابل تأملی است که می‌تواند در قالب کتاب و پایان‌نامه بدان پرداخت و بخشی از میراث تاریخی ارمنیان در حوزه تاریخ اجتماعی صنعت نفت را مورد تحلیل دقیق قرارداد.اسنـاد تاریخـی منتشـر شده در انتـهای کتاب حکـم سوژه‌های پژوهشـی مستقـل برای پژوهشگران را دارد تا با استفاده از ظرفیت اطلاعات درج شده در آنها ابعاد تاریخی جدیدی از حضور ایرانیان ارمنی گشوده شود.

کتاب با چندین قسمت جدا از هم، از بحث تاریخی ارامنه در ایرانشهر (دوره باستان) گرفته تا انجام مصاحبه‌های شفاهی (دوره معاصر)، گستره زمانی طولانی‌ای را دربر می‌گیرد.اگر اسم کتاب تحت عنوان « ارامنه ایران» به « ایرانیان ارمنی» یا « ارمنیان ایرانی» تغییر داده شود و عنوان « ارامنه» در داخل متن کتاب به « ارمنیان» تبدیل شود به لحاظ مفهومی کارسازتر است.
در مجموع، موضوع ارمنیان در صنعت نفت موضوع جدیدی برای پژوهش است که با استمرار چاپ این‌گونه کتاب‌ها بخشی مغفول مانده از حوزه صنعت نفت کشور بازخوانی می‌شود.

پی‌نوشت:

کارشناس واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مرکز اسناد و موزه صنعت نفت