بازسازی مسجد گوهر آقای بالا

شهر شوشی یکی از دیدنی‌ترین قطب‌های جهانگردی آرتساخ(۲) (قراباغ) محسوب می‌شود و مسجد گوهر آقای بالا، جاذبه‌ای منحصر به فرد و گوهری جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و تاریخ غنی این منطقه است. پس از آزادسازی آرتساخ در ۱۹۹۱م، باور مقام‌های سیاسی و فرهنگی، بر این بود که مرمت این مسجد به معرفی بیشتر میراث فرهنگی و تاریخی این منطقه کمک و شهر شوشی را در قالب یک جاذبه جدید گردشگری در نقشه آرتساخ مطرح خواهد کرد.

دولت آرتساخ معتقد بود که باید این اثر معماری و دینی شاخص سده نوزدهم میلادی را مرمت کرد زیرا از توانی بالقوه برای تبدیل شدن به یک مرکز فرهنگی و آموزشی برخوردار است. همچنین، با بازسازی و با حفاظت از آن می‌توان اشتراکات عقیدتی و فرهنگی اقوام منطقه را آشکارتر ساخت. در ۲۰۱۴م، بنیاد نوآوری‌ها برای رشد ارمنستان (آی دی ای اِی)(۳) از این طرح ابتکاری دولت آرتساخ پشتیبانی کرد. این بنیاد برنامه مرمت مسجد گوهر آقای بالا را مدون ساخت و اجرای آن را تضمین کرد. این برنامه به منزله بخشی از برنامه توسعه آرتساخ، در طرح‌های ابتکاری توسعه ارمنستان، گنجانده شد. برنامه توسعه آرتساخ مجری ‌طرح‌هایی در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی ارمنستان است. ترمیم مجتمع گوهر آقای بالا مقابل ساختمان مسجد، سازه مدرسه علمیه مجاور آن و محوطه تاریخی بیرونی ذیل این برنامه جامع قرار گرفت.

بهترین معیارها و روش‌های بین‌المللی، برای اجرای این طرح در نظر گرفته شد و بسیاری از سازمان‌های محلی و بین المللی در آن مشارکت کردند. افراد و مؤسسه‌های دیگری چون دفتر معماری پارت سامان جهان ایران(۴)؛ دفتر معماری تی اف ای ارمنستان(۵)؛ دفتر مجموعه بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس)(۶) در ارمنستان؛ لورنزو یورنیا(۷)، استاد دانشگاه پلی تکنیک میلان؛ دانشکده مطالعات شرق‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان و کارشناسان مرمت‌گر وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران از همراهان و مشاوران وزارت فرهنگ آرتساخ در اجرای این برنامه بودند.

برنامه بازسازی مسجد گوهر آقای بالای شوشی در ۲۰۱۶م در پی ملاقات نگارنده در مقام مدیر پایگاه کلیساهای تاریخی ایران، با بنیان‌گذار بنیاد نوآوری‌ها برای رشد ارمنستان، پروفسور وارطان گرگوریان(۸)، طراحی شد. تشریح طرح تفصیلی بازسازی مسجد قدیمی شوشی، در حضور مدیر نوع‌دوست بنیاد مزبور، آغازگر برنامه بازسازی آن بود.

اجرای موفق بازسازی با اصرار بر حفظ کامل ساختار و نمای مسجد و تبدیل مدرسه علمیه مجاور آن به مرکز فرهنگی مستلزم همکاری تنگاتنگ کارشناسان ایرانی، ارمنستانی و آرتساخی بود. نشست‌های متعدد کارشناسان در ایروان و آرتساخ منجر به تدوین برنامه کاملی شامل زمان‌بندی، تدارکات، پشتیبانی و اجرا شد.

ترمیم سازه‌های آجری قدیمی ـ آجر‌چینی طاق گنبد، سقف، کف شبستان، رویه مناره‌ها و دیوارهای آجری ساختمان ـ به استادکاران ایرانی سپرده شد. گروه ایرانی مسئولیت تهیه آجر مخصوص و دیگر مواد ساختمانی مورد نیاز را از منابع ایرانی بر عهده گرفت.

جدای از نتیجه خداپسندانه کار، که سبب روشنگری در زمینه اشتراکات دو قوم ارمن و فارس می‌شد، همراهی استادکاران ارمنی و ایرانی نیز فضای صمیمانه‌ای را برای کار دقیق و شاق مرمت یک میراث فرهنگی با ارزش فراهم آورده بود. همکاری استادکاران ایرانی و ارمنستانی دوشادوش یکدیگر، تبادل تجربیات تخصصی و حتی، برخوردهای اجتناب‌ناپذیر حرفه‌ای بین آنان گرمای خاصی به محیط کار بخشیده بود.

استادکاران آرتساخ صحن مسجد و مدرسه را کاملاً پاک‌سازی و آن را به وسایل روشنایی مجهزکردند. طاق فرسوده فلزی مسجد نیز برداشته و پس از اجرای آب‌بندی سرتاسری، با آجر فرش شد. هنرمندان ایرانی، در پی تکمیل سفت کاری ساختمان مدرسه علمیه جنب مسجد، به ترمیم تزیینات دیواری دیوارهای درونی و نمای بیرونی آن پرداختند. نقشه‌ها و نوشته‌های حکاکی شده بر روی دیوارها مرمت و بازسازی شد و به شکل اولیه خود درآمد. مسجد و مدرسه نیز پس از تکمیل وسایل روشنایی و تجهیز با امکانات کامل سمعی ـ بصری برای استفاده آماده شد.

مدیریت امور تخصصی بر عهده آقایان رضا گلی و آلن گریگوریان بود. کار بازسازی مسجد با همکاری ایرانیان و مردم خون‌گرم آرتساخ صورت پذیرفت.

مسجد و مرکز فرهنگی آن در حضور نخست وزیر و هیئت وزیران آرتساخ، مدیران بنیاد گسترش و احیای میراث تاریخی ارمنستان، مهمانان عالی رتبه و روحانیان در ۱۴ اکتبر۲۰۱۹م/ ۲۲مهر۱۳۹۸ش رسماً گشایش یافت.

تاریخچه و معماری مسجد گوهر آقای بالا

کاوش‌های باستان‌شناختی صورت گرفته در محوطه مسجد پیش از برنامه مرمت، نشان داده بود که در این محل مجتمعی زیارتگاهی متعلق به اوایل قرون وسطا وجود داشته. اشراف به جزئیات تاریخی و فرهنگی مجتمع مسجد نیازمند پژوهش و کنکاش علمی عمیق است.

مسجد گوهر آقای بالا در سال‌های ۱۸۶۴ـ ۱۸۶۵ به دست گوهرآقا(۹) ساخته و به نام او نیز معروف شد. معماری مسجد گوهر آقای بالا شامل مسجد، مدرسه علمیه، گورستان و باغی در مجاورت آن است. براساس مستندات موجود، در فاصله ۱۷۴۷ـ۱۷۶۱م یک مسجد حصیری به جای مسجد گوهرآقای بالا وجود داشت. درباره ترکیب و ساختار مسجد قدیمی اطلاعاتی در دست نیست به جز شواهدی که بهارلی(۱۰) ارائه کرده. به گفته وی این ساختمان یک ورودی با دو درب داشته است.

مسجد جامع در ۱۷۶۸ ـ ۱۷۶۹م بر روی این محوطه ساخته شد. میدانی که این مسجد در آن واقع است قبلاً مرکز تجاری، فرهنگی و اداری شهر شوشی بود.

در۱۸۶۴ـ ۱۸۶۵م این مسجد به دستور گوهر آقا، طبق طرح معمارکربلایی صفی خانی قراباغی، به طرز بسیار زیبایی تعمیر و بازسازی شد. به دستور گوهر آقا دو مناره بسیار زیبا و یک مدرسه علمیه نیز به این مجموعه اضافه شد. مسجد محوطه‌ای به مساحت ۵۷۰ مترمربع را اشغال کرده است. بخش جلویی آن، سه طاق شبیه به هم دارد که به قسمت بالای نمای مرکزی ساخـتمان مـی‌رسد. در طاق‌هـای ایـوان، آیات قرآن به صورت نقش برجسته به چشم می‌خورد.فضای شبستان با دو دیوار از هم جدا شده. این فضا شبیه میدان است و ۳۵۲ مترمربع مساحت دارد. بالکن‌ها به فضای اقامه نماز مشرف هستند. دالان‌های سه گانه با نوک تیز به طاق‌های نیم دایره‌ای ورودی در نمای مرکزی قسمت ورودی تکیه دارند.

معماری بخش جلویی ساختمان، به ویژه، عمق دیوان سبب شده است این سازه ویژگی‌هایی داشته باشد که بیشتر در کاخ‌های پادشاهی دیده می‌شود و نه در سازه‌های دینی. همین مسئله سبب خاص بودن این مکان شده است.

در داخل مناره، پلکانی مارپیچ با ۸۵ پله وجود دارد. این پلکان به سکوی مرتفعی منتهی می‌شود که برای مؤذن درنظر گرفته شده است‌.

در مناره‌ها، منفذهای کوچکی شبیه طاقچه‌های کوچک نیز به چشم می‌خورد که به سمت بالا چرخش دارند. از طریق این منفذها نور امکان نفوذ به داخل مناره را می‌یابد. قسمت فوقانی فضای مناره با کتیبه‌های نازک تزیین شده که آیاتی از قرآن است. با استناد به کتیبه‌های عربی در سازه مسجدگوهرآقای بالا این مسجد برای شیعیان دوازده امامی ساخته شده است.

سرگذشت مسجد گوهر آقای بالا در دوران شوروی

در ۱۹۶۶م، مسجد گوهر آقای بالا بنابر تصمیم مقامات شوروی، به موزه‌ای گویای تاریخ محلی در شوشی تبدیل شد. پیش از آن، این مکان انباری برای شعبه منطقه‌ای اتحادیه مصرف‌کنندگان بود. به دنبال این تصمیم، مسئولان از ساکنان شهر خواستند که برای غنی‌تر کردن موزه آثاری را که در مالکیت شخصی خودشان بود با موزه به اشتراک بگذارند. این آثار به سه گروه متعلق به قرن‌های هجدهم، نوزدهم و بیستم میلادی تقسیم‌بندی شد. در این طرح، عرضه آثار متعلق به خانات قراباغ ترجیح داشت. شمار اقلام به نمایش گذاشته شده به ۵٬۵۰۰ مورد رسید. نقاشی‌های واسیلی ویریشچاگین(۱۱)، نقاش روس، نیز جزو مجموعه آثاری بود که نقاش در زمان اقامتش در شوشی در ۱۸۶۵م آنها را کشیده بود.

در محوطه مسجد، پیش از تبدیل شدن به موزه، تغییراتی ایجاد شد. سازه موزه، که رو به میدان است، به استثنای بال غربی مدرسه علمیه، برچیده شد و به جای آن یک پارک کوچک ساختند. موزه تا ۱۹۸۹م فعال بود. در دوره احیای ملی ـ مذهبی، که متعاقب فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق به وجود آمد، مساجد واقع در جمهوری‌های شوروی بار دیگر به صورت انبوه بازگشایی شد. به همین دلیل، درباره لزوم احداث ساختمان جدید برای موزه در شوشی پرسش‌هایی پیش آمد اما با بروز درگیری‌ بین قراباغ و آذربایجان این برنامه‌ها معلق ماند تا زمانی که نیروهای ارمنی، شوشی را آزاد کردند.

کتیبه‌های مسجد گوهرآقای بالا

بر روی دیوارهای مسجد بالا، کتیبه‌هایی به زبان عربی و فارسی وجود دارد. کتیبه‌های عربی نمای مسجد شامل آیاتی از قرآن است. بر روی کتیبه بخش شمالی ـ غربی دیوار و در ورودی مسجد، این عبارت نوشته شده است: « هرگاه به در مسجدی رسیدی بدان که به آستان خانه پادشاهی بزرگ و پرشکوه آمده‌ای که جز پاکان بر بساط او قدم نگذارند و اجازه نشستن در مجلس او جز به صدیقان داده نشود».(۱۲) بر روی کتیبه بخش شمالی دیوار، در ورودی مسجد نیز این جملات نوشته شده است:« بدان! او هرکاری که بخواهد انجام می‌دهد و هرچه انجام می‌دهد می‌خواهد. پس، هرگاه به او نزدیک می‌شوی خضوع پیشه کن و پیش‌آی. اسرار نهانت را به او بازگوی و بدان که هیچ سری را نمی‌توان از او مخفی کرد. قلبت را از هر چیزی رها کن که تو را از خدایت دور می‌کند».

کتیبه‌های مسجد گوهر آقای بالا حکاکی‌های ظریفی هستند به خط نستعلیق ساده. در این کتیبه‌ها، هزینه‌ها و درآمدهای دو مسجد ساخته شده با کمک‌های مردمی شرح داده شده است. به استناد وقف‌نامه مختصری که وجود دارد، گوهرآقا، که هیچ وارثی نداشت، روستاهای مقصودلو و قره‌داغلی در ناحیه جوانشیر در آرتساخ و روستای ایوواوغو در ناحیه کبیرلی و تاکستان‌ها و باغ‌های روستای شللی و زمین‌ها و باغ‌های دارواوغلو و یازده مغازه را وقف مسجد جامع بالا و مسجد پایین(۱۳) و مدارس علمیه کرده که همگی در اختیار مسجد بود.

تا سال‌ها، گوهرآقا عوارض موسوم به مالیات درگاه بازار را اخذ می‌کرد. براساس این نظام، بازرگانان بایستی برای مغازه‌هایشان نگهبان می‌گذاشتند، نور مغازه‌هایشان را تأمین می‌کردند و درخصوص هرگونه سرقتی که شب‌ها رخ می داد مسئولیت می‌پذیرفتند. این نظام، درآمدهای ثابتی را به وجود آورده بود. در ۱۸۲۲م، خانات قراباغ برچیده شد. از ۱۸۲۳م و متعاقب دستور یک ژنرال روس به نام یرمولوف، که اداره امور را در منطقه قفقاز برعهده داشت، درآمدهای ناشی از این مالیات به خزانه‌داری دولت واریز شد. به منزله غرامت ۹۵٬۲۳۸ روبل به صورت نقره به گوهرآقا پرداخت کردند. در همان دوره‌ای که حکومت خان در حال افول بود گوهرآقا مالک ده روستا و چراگاهی بود که عشایر از آن استفاده می‌کردند. او در دوران حکومت روس‌ها، حق مالکیت این املاک را برای خود حفظ کرد. وی همچنین، از ثروت شخصی خود بیمارستان دارالشفاء را برای مسافران ساخت و هزینه‌های مدارس علمیه را نیز تأمین می‌کرد. او با این کار سبب غنای کتابخانه‌های این مدارس و افزایش شمار کتاب‌های دینی آنها شد.

مدارس علمیه

مدرسه علمیه مسجد گوهر آقا، معروف به گوهریه ، مهم‌ترین مرکز آموزش‌های دینی در شوشی بود. نظام آموزشی اسلامی در شوشی در آن زمان قواعدی خاص داشت. مراکز آموزشی و مدارس اسلامی در شوشی تحت نظارت حکومت فعالیت نمی‌‌کردند. آنها از اجرای طرح‌های خصوصی استقبال می‌کردند آن هم در زمانی که پایه‌گذاران مراکز آموزشی و حتی، نمایندگان سلسله پادشاهی ترجیح می‌دادند شخصاً در این فعالیت‌ها مداخله کنند و نه از جایگاه یک دولتمرد. در آن زمان، دو نوع مرکز آموزشی وجود داشت که تحت نظارت مساجد یا به صورت مستقل فعالیت می‌کردند. این دو نوع مرکز شامل مکتب‌خانه و مدرسه علمیه بود. در واقع، مکتب‌خانه‌ها افراد را برای ورود به مدرسه علمیه آماده می‌کردند. این مکتب‌خانه‌ها در شوشی پیشینه‌ای به اندازه خود شهر دارند و قدمت آنها به قرن هجدهم میلادی می‌رسد. دروس اصلی‌ای که در این مکتب‌خانه‌ها تدریس می‌شد شامل رسم‌الخط عربی و قرآن بود. البته، برنامه درسی آموزش زبان فارسی، شریعت اسلامی و دروس دیگری را نیز دربر می‌گرفت. بنابر مستندات موجود گوهرآقا از دو مکتب‌خانه در شوشی حمایت مالی می‌کرده.

مدارس علمیه شوشی، برخلاف مکتب‌خانه‌ها تشکیلاتی گسترده و پیچیده‌ داشتند. قاعده کلی در ساخت مدارس علمیه اسلامی به این صورت بود که آنها را به شکل مربع یا مستطیل بنا می‌کردند. در طبقات زیرین، حجره‌های طلاب قرار داشت و هریک از آنها متعلق به دو تا چهار طلبه بود. این مدارس تالاری نیز داشتند که دارشانا نامیده می‌شد. در حیاط بیشتر مدارس علمیه، فواره یا چشمه آب وجود داشت. براساس سنت این مدارس طلاب با مدرسان خود در این مکان‌ها مباحثه می‌کردند. طلبه‌های تازه ‌وارد، پس از پذیرش در مدارس علمیه، زیر نظر طلبه‌های قدیمی‌تر درس می‌خواندند تا به سطح بالایی از دانش زبان عربی برسند. طلاب در این مدارس علاوه بر دروس دینی، که پایه و اساس برنامه آموزشی را تشکیل می‌داد، در زمینه اسلام، فلسفه، ریاضی، نجوم، ستاره‌شناسی، هندسه و حساب نیز تحصیل می‌کردند(۱۴)