مسجد کبود یا مسجد حسین علی خان ایروان-پایتخت جمهوری ارمنستان-به احتمال زیاد حدود سال ۱۱۷۹ هجری قمری، مطابق با سال‌های ۶۵-۱۷۶۴ میلادی ساخته شده و به علت داشتن کاشی‌های مینایی آبی‌رنگ به نام مسجد کبود معروف شده است. این مسجد یکی از جالب‌ترین و باارزش‌ترین نمونه‌های معماری قرن هجدهم میلادی-سدۀ دوازدهم هجری قمری ایران می‌باشد. مسجد کبود ایروان ابتداء در یکی از قدیمی‌ترین محلات این شهر و در جوار میدان بزرگ و بازار قدیمی آن قرار داشت، اما اکنون به سبب اجرای طرح‌های جدید شهرسازی، بافت قدیمی شهر از بین رفته و فقط مجتمع مسجد کبود از آن باقی مانده است.

مادام ژان دیولافوآ مهندس و باستان‌شناس فرانسوی (۱۹۲۰-۱۸۴۳) که در سال ۱۸۸۱ میلادی از طریق ترکیه و قفقاز به ایران سفر کرده است، در سفرنامۀ خود به نام «ایران، کلده و شوش» دربارۀ مسجد کبود ایروان چنین می‌نویسد:

«ابتداء ما را به مسجد قدیمی راهنمایی کردند که یک قسمت آن خراب شده و گنبد آن هم خسارت دیده بود. این گنبد با کاشی‌های مینایی آبی‌رنگ مستور شده است. دیوارهای زیر گنبد دارای کاشی‌های یکپارچه هستند که روی آن‌ها شکل گل و مرغ دیده می‌شود. در کتیبه‌ها نوشته‌هایی به رنگ زرد در زمینۀ آبی‌رنگ وجود دارد که یک قسمت آن به واسطۀ باران به زمین ریخته است. در اطراف حیاط هم طاقنماهای مقوس قرار دارد. حوض بزرگ مخروبه‌ئی هم در وسط حیاط دیده می‌شود. راهروهایی هم وجود داشت که درهای حجره‌های متعددی به طرف آن‌ها باز می‌شد. در این حجره‌ها طلاب علوم دینی سکونت داشتند و مشغول تحصیل بودند. در برخی از آن‌ها هم اطفالی جمع بودند که خواندن قرآن را فرا می‌گرفتند.

بطوریکه می‌گفتند تمام ابنیۀ عمومی مذهبی را اشخاص خاصی بنا کرده‌اند و بعضی از این بانیان علو همت به خرج داده علاوه بر مسجد و مدرسه، حمامی هم برای مسلمانان ساخته‌اند…»[۱]

در حال حاضر مجتمع مسجد کبود در ضلع جنوب شرقی بلوار «ماشتوتس» قرار گرفته است و در ورودی اصلی مسجد از همین خیابان است.

قابل ذکر است که در سال‌های ۴۰-۱۹۲۱ میلادی، در اوج مبارزات ضدمذهبی حکومت شوروی سابق، بسیاری از کلیساها، مساجد و بناهای مذهبی و تاریخی تخریب شدند و به جای آن بناهائی از قبیل تئاتر، سینما و … ساخته شد.

ارمنستان، مخصوصاً شهر ایروان از این قاعده مستثنی نبود و تقریباً تمامی کلیساهای این شهر، غیر از دو یا سه کلیسای کوچک که در گوشه و کنار شهر پابرجا مانده‌اند، تخریب گردید و در محل آن‌ها سینما و ساختمان‌های دیگر احداث شد.

خوشبختانه مسجد کبود ایروان با تدابیر مقامات هنردوست و دوراندیش از گزند تخریب‌های بی‌رویه مصون ماند و توانستند حجره‌های همجوار مسجد را به موزه تبدیل کنند و آن‌ها را حفظ و حراست کنند.

ایران‌شناس معروف ارمنستان پروفسور گئورگی نعلبندیان[۲] در یک سخنرانی در تهران، مسجد کبود را چون فیروزه‌ئی در قلب شهر ایروان توصیف کرده است.

دکتر گئورگی نعلبندیان در بخشی از مقاله‌ئی که دربارۀ مسجد کبود و تاریخ بنای آن نگاشته است چنین می‌نویسد:

«… اسمعیل اول صفوی دولت مقتدر واحدی که اساس آن بر استقلال سیاسی و مذهبی استوار بود، بوجود آورد. او مذهب شیعه را مذهب رسمی ایران اعلام کرد و به عنوان مروج مذهب اثنا عشری علاقه و همبستگی اکثریت جمعیت تحت سلطه خود را به دست آورد. اقوام کوچندۀ ترک‌زبان که به قزلباش‌ها پیوسته بودند و تکیه‌گاه نظامی دولت نوبنیاد او محسوب می‌شدند، از این اقدام شاه با حسن نیت و خرسندی استقبال کردند. شاه اسمعیل با تجهیز نیروهای رزمندۀ خود در مدت کوتاهی توانست بر قسمت اعظم ایران و اران و ارمنستان و بین‌النهرین استیلا یابد.

… شاه اسمعیل طی ده سال دولت آق‌قویونلو و حکومت‌های محلی متعدد ترک و ترکمن را در ایران و عراق عرب برانداخت و دست تجاوز ازبکان را از خراسان و افغانستان کوتاه کرد و گردنکشان محلی را مطیع حکومت مرکزی گردانید. این بود که سلاطین عثمانی را به دشمنی با خود برانگیخت. لذا دولت نیرومند اسمعیل با رقیب زورمندی همچون ترکیۀ عثمانی مواجه شد، جنگ‌های ویرانگری بین سپاه ایران و ترک درگرفت که طی آن سرزمین آرارات و مرکز آن شهر ایروان بارها دست بدست افتاد و ویران شد.

بعد از جنگ چالدران شاه اسمعیل قوای نظامی خود را تجهیز کرده شهرها و قلاع از دست رفتۀ ماوراء قفقاز و سرزمین آرارات را از ترک‌ها بازپس گرفت… سرزمین آرارات را با حق تیول‌داری به قوم روم لو سپرد. یکی از احکام این قوم دیو سلطان روم‌لو بود.

به استناد مآخذ تاریخی موجود، دیوسلطان روم‌لو کارهای ساختمانی قابل ملاحظه‌ئی در ایروان انجام داده است. منجمله مسجد بزرگی بنا نهاده است.

شاردن جهانگرد معروف فرانسوی در سفرنامۀ خود هنگام برشماری و توصیف اماکن برجسته و شایان توجه ایروان به توصیف یک مسجد ویران شده واقع در مجاورت خلیفه‌گری ارامنه پرداخته است. در ضمن وی خاطرنشان می‌کند که آن مسجد به نام بنیانگذارش «مسجد دیوسلطان» نامیده می‌شد.

دیوسلطان روم‌لو در زمان شاه اسمعیل سرپرست و مربی طهماسب‌میرزا پسر شاه اسمعیل بود و بعد از سال ۱۵۲۳ میلادی هنگامی که طهماسب در سن ۱۱ سالگی جانشین پدر خود شد، به وکالت و قائم‌مقامی دولتی منصوب گردید.از توصیف شاردن آشکار می‌شود که آن مسجد ویران شده در محل «مسجد کبود» یا «مسجد حسین علی خان» کنونی قرار داشته است. احتمالاً «مسجد دیوسلطان» در اثر زلزلۀ بزرگ سال ۱۶۷۹ میلادی، کاملاً ویران شده است و در جای آن در سال ۱۷۶۶ میلادی حسین علی خان ایروانی (۱۷۸۴-۱۷۶۳) مسجد جدیدی بنا کرده است که به نام خود او «مسجد حسین علی خان» یا «مسجد خانی» نامیده می‌شد که همانا «مسجد کبود» است.در «ماتناداران» که از مراکز علمی-تحقیقاتی مهم ارمنستان است و مخزن کتب دستنویس می‌باشد، در میان هزاران نسخۀ خطی یک سلسله نوشته‌ها، مصنفات و مسودات بسیار ارزشمند به زبان فارسی وجود دارد منجمله مسوداتی چند مربوط به «مسجد خانی» یا «مسجد کبود« ایروان در آنجا نگهداری می‌شود.

از آنجائی که ایروان در منطقۀ زلزله‌خیز واقع شده و از طرف دیگر به واسطۀ تهاجمات و انقلابات سیاسی در طول قرن متمادی، آثار و ابنیه این دیار بیش از نواحی دیگر در معرض دستبرد، زوال و فنا بوده است. لذا «مسجد کبود» نیز از گزند زلزله‌ها و آفات و آسیب حوادث بری نبوده و بارها ویران و بازسازی شده است.این مطلب که سینه به سینه نقل شده از افواه شهروندان سالخورده ایروان کراراً به سمع ما رسیده است که در کارهای ساختمانی مسجد کبود، به خصوص در عملیات بازسازی‌های آن، کارگران و کشاورزان ارمنی در کنار برادران مسلمان خود عملاً شرکت فعالانه داشته‌اند. بدین ترتیب علاوه بر آن که بین ایران و ارمنستان از طریق ادبیات و تاریخ مشترک و عوامل معنوی دیگر ارتباط و پیوستگی حاصل بوده و هست، آثار معماری و هنری نیز سرچشمۀ دیگر همبستگی و علایق دیرین دو ملت و دو کشور باستانی به شمار می‌روند.

طبق منابع تاریخی و مشهودات موثق، مسجد کبود بعد از الحاق قفقاز به روسیۀ تزاری همچنان به فعالیت ادامه داده است… با استقرار حکومت شوروی در ارمنستان این مرکز نیز مانند سایر اماکن مقدس، معابد و کلیساها دچار حوادث و بلیات بی‌سابقه شد.

دست‌اندرکاران وقت از یک طرف شبکۀ تبلیغات الحادی را در سراسر کشور به راه انداختند و از طرف دیگر به تضییق مردم متدین پرداخته و از راه فشار و تهدید در ملحد کردن جبری مردم از هیچ کوششی دریغ نمی‌کردند و متوسل به تدابیر قهری گوناگون می‌شدند. با وجود این قادر نشدند ایمان و اعتقاد به خدا را از مردم سلب کنند.

مسجد کبود که به صورت نیمه‌آباد یا نیمه‌ویران هنوز برپا مانده، برگی از تاریخ و گواه ایمان به خدا و توجه به دینداری و معنویت مردم این مرز و بوم است. در سال‌های ۱۹۳۰ میلادی، ابرهای سیاه فضای گنبد کبود مسجد خانی را فرا گرفته بود، حکم تخریب این بنای مجلل در شرف صدور بود که روشنفکران، شعرا و نویسندگان شهیر ارمنی چون یقیشه چارِنتس، گِقام ساریان و دیگران برای نجات آن از ویرانی به تکاپو افتادند. ایجاد «موزه تاریخ ایروان» در محل مسجد زاییدۀ تدبیر آنان بود و بدین وسیله از تخریب و نابودی مسجد جلوگیری به عمل آمد.

در موزۀ تاریخ ایروان، بخش‌هائی در شبستان‌های متعدد مسجد دایر شد و نمونه‌هائی نفیس از اموال مسجد، مسکوکات، قالی‌های گوناگون، آثار هنری ایران، نسخه‌های خطی مزین به تذهیب و مینیاتور به معرض نمایش گذاشته شد. و طی سال‌ها کارکنان و خدمتگزاران موزه در پاسداری آثار تاریخی و نگهبانی از این مفاخر کوشیدند.

امروزه ملت ارمنستان با کسب استقلال، آزادانه به سنن مقدس خود برگشته و به بازسازی و مرمت کلیساها، مساجد و اماکن مقدس ویران و نیمه‌ویران منجمله مسجد کبود، پرداخته است…»

دکتر نعلبندیان در مقالۀ خود به قرارداد منعقد شده در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۷۰ (۱۵ فوریه ۱۹۹۲) بین مدیریت صنایع بنیاد جانبازان و مستضعفان انقلاب اسلامی ایران و رئیس کمیتۀ اجرائی شورای شهر ایروان اشاره کرده و متذکر شده است که بازسازی و ترمیم این یادگار تاریخی و حفظ و مراقبت آن در آینده مظهر دوستی و استحکام روابط فرهنگی رو به گسترش بین مردم ارمنستان و ایران خواهد شد. وی سپس چنین ادامه می‌دهد:

«جای بسی خوشبختی است که این بنای تاریخی بی‌نظیر مورد توجه خاص قرار گرفته و برای حفظ و حراست آن قدم‌های عملی برداشته می‌شود و با انجام مرمت‌های ضروری نه فقط از انهدام آن جلوگیری می‌شود بلکه در آینده این بنای تاریخی بی‌نظیر به هیئت اولیۀ خود در خواهد آمد و خطر ویرانی آن به صورت اساسی برای قرون متمادی رفع خواهد شد و با نمای شکوهمند گنبد کبود خود چون نگین زینت افزای شهر زیبای ایروان خواهد گردید…»

در اینجا به صورت مختصر وضعیت کنونی مسجد کبود تشریح می‌شود:

مسجد کبود ایروان از نمونه‌های باارزش مساجد چهار ایوانی است به ابعاد ۶۶/۵ * ۹۷ متر که طبق کتیبه‌های موجود مسجد جامع بوده و در عین حال به عنوان مدرسه نیز از آن استفاده می‌گردید.

شبستان و صحن اصلی مسجد با گنبد بزرگ و متناسب آن که دارای کاشی‌های بسیار زیبای آبی آسمانی و فیروزه‌ئی است در محور طولی و در ضلع جنوبی محوطه قرار گرفته است و از پنجره‌های مشبک و شیشه‌های رنگین آن بازی نور در داخل شبستان توجه بیننده را به خود معطوف می‌دارد. در ورودی مجلل دارای سردر با شکوه با کاشی‌کاری‌های مُعرّق و نقوش اسلیمی تزیین شده است و زیبائی مسجد را تکمیل می‌کند. در دو طرف گنبد خانه (شبستان اصلی) شبستان‌های شرقی و غربی قرار گرفته‌اند که آن‌ها نیز دارای محراب‌های مرمرین می‌باشند. هر سه محراب در اصفهان ساخته شده و سپس به ایروان حمل گردیده و در مسجد کبود نصب شده‌اند و حاوی آیاتی از قرآن مجید می‌باشند.

در شمالی‌ترین نقطۀ این محور طولی شمالی-جنوبی نمازخانۀ تابستانی وجود داشته است که چندین دهه قبل در اثر زلزله فرو ریخته و اکنون از عکس‌های قدیمی می‌توان به نوع بنا و چگونگی کاشی‌کاری‌های آن پی برد. در جای نمازخانۀ تابستانی، در ضلع شمالی محوطه، یک ساختمان موقتی بنا گردیده است.در اطراف صحن و شبستان‌های جنبی و نیز در چهار سوی محوطه، اتاق‌ها و حجره‌های روحانیون و طلاب قرار دارند که با ایوان‌هایی که با طاق‌نما پوشیده شده‌اند مجموعۀ مسجد را تکمیل کرده و آن را به صورت یکپارچه درآورده‌اند.

این مجتمع دارای سه در ورودی بوده است. در اصلی در ضلع جنوب شرق مسجد قرار دارد که پس از عبور از یک راهرو نسبتاً طولانی دارای سقف طاق ضربی وارد محوطۀ مسجد می‌شود. این در که هم‌اکنون نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد بسیار مجلل بوده است و اطراف آن گچ‌بری‌ها و کاشی‌کاری‌های زیبا وجود داشته که متأسفانه خراب شده است. این در مستقیماً به میدان و بازار قدیمی شهر باز می‌شده است. منارۀ سر به فلک کشیدۀ مسجد با آجرهای لعابی و پایۀ سنگی در همین قسمت قرار دارد.درهای دیگری نیز در دو طرف محور عرضی در ضلع‌های شرقی و غربی محوطه وجود داشته که در حال حاضر مسدود شده‌اند و اکنون بیشترین تردد از در جدیدی که در تقاطع خیابان ماشتوتس و گوشۀ ضلع شمال غربی محوطۀ مسجد بوجود آمده است انجام می‌شود.محوطۀ مسجد سنگفرش است. در وسط آن حوض سنگی مستطیل شکلی وجود دارد که با درخت‌های بزرگ کهنسال احاطه شده است. در چهار سوی صحن و حیاط چهار باغچه احداث شده است.

در اثر زلزلۀ مخرب سال ۱۹۸۸ میلادی (۱۳۶۷ ه.ش.) ارمنستان، مسجد کبود، بویژه منارۀ آن به سختی آسیب دیده است. به‌طوری که می‌توان وضعیت آن را نگران کننده توصیف کرد.زلزله موجب ایجاد شکاف‌هائی در زیر گنبد اصلی و بدنۀ شبستان گردیده است. یکی از این شکاف‌ها بسیار عمیق و خطرنام به نظر می‌رسد.غیر از این مسئله، عوامل جوی نیز به مرور زمان خساراتی به بنا وارد آورده است و ترک‌های ریز و درشت تقریباً در همۀ قسمت‌های مجتمع مسجد و حجره‌ها دیده می‌شوند.

منارۀ بزرگ و سر به فلک کشیدۀ مسجد به طرف جنوب شرقی متمایل شده است و حالت بسیار خطرناکی دارد. بگونه‌ئی که احتمال فرو ریختن آن می‌رود.بطور کلی کاشی‌های زیبا و آسمانی رنگ گنبد اصلی در بسیاری نقاط آسیب دیده و فرسوده شده‌اند و قسمت‌هائی از گنبد نیز فرو ریخته است.رطوبت ناشی از آب‌های سطحی و زیرزمینی به نوبۀ خود اثرات مُخرّب روی پایه‌های آجری بنا گذاشته است.گنبدهای کوچک جنب گنبد اصلی و تقریباً تمامی سطح بام با ورق فلزی و بام حجره‌ها با ورق گالوانیزه و ورق موجدار آزبست سیمانی (مشابه ایرانیت) پوشش داده شده و بنا از نفوذ آب باران و برف مصون مانده است، لیکن به مرور زمان قسمت‌هائی از پوشش آسیب دیده و شکاف‌هائی در بام بوجود آمده است.

حجره‌ها و اتاق‌هائی که زمانی از آن‌ها به عنوان موزۀ شهر استفاده می‌شد، اینک برای شروع عملیات تعمیرات تخلیه و آمادۀ بازسازی شده‌اند. در بعضی از قسمت‌های خارج از محوطه مسجد، ساکنان محل گاراژ موقت و غیره ایجاد کرده‌اند که بناست توسط شهرداری ایروان برچیده شود.یک گروه از کارشناسان سازمان حفاظت آثار فرهنگی ارمنستان، وابسته به وزارت فرهنگ و هنر این کشور، برای بازسازی مسجد تعیین شده‌اند و اقدامات لازم برای تهیه نقشه‌های نهایی توجیهی و بازسازی کل مجموعۀ مسجد به عمل آمده است. ماکتی نیز به مقیاس ۱:۱۰۰ به همین منظور به سفارش بنیاد جانبازان و مستضعفان در ایران تهیه گردیده است.

در مهر ماه سال ۱۳۷۲ هیئت عالیرتبۀ کارشناسان سازمان میراث فرهنگی کشور به سرپرستی مهندس باقر آیت الله زاده شیرازی معاونت اجرائی آن سازمان به مدت یک هفته به ایروان عزیمت کرد. این هیئت در مدت اقامت خود در ایروان بررسی‌ها و اقدام‌های اولیه را در زمینۀ بازسازی مسجد کبود به عمل آورد.هیئت اعزامی و مقامات مسئول در ایروان برای آغاز عملیات بازسازی مسجد کبود جلساتی تشکیل دادند که طی آن برنامه حفاظت و اقدامات ضروری جهت بازسازی مسجد تنظیم شد.

پی‌نوشت‌ها:

۱-مادام ژان دیولافوآ، ایران، کلده و شوش، ترجمه‌ی علی محمد فره‌وشی (مترجک همایون) انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ص ۲۲.

۲-دکتر گئورگی نعلبندیان در ایران متولد شده است. وی تحصیلات دانشگاهی را در رشتۀ زبان‌شناسی و فرهنگ ایران در دانشگاه ایروان به پایان رسانیده و به اخذ درجۀ دکترا نایل شده است. از سال ۱۹۶۰ میلادی ریاست کرسی ایران‌شناسی و از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۷۴ میلادی مدیریت دانشکدۀ جدیدالتأسیس خاورشناسی را در دانشگاه ایروان به عهده داشته است. وی در زمینۀ زبان فارسی باستان و پهلوی و لهجه‌های این زبان‌ها و همچنین دستور زبان فارسی مطالعات بسیاری انجام داده و مقالات و کتاب‌های بسیاری منتشر کرده است.