به منظور گرامیداشت یاد و خاطرهٔ ۵ / ۱ میلیون شهید ارمنی، که در سال۱۹۱۵ م به وسیله کارگزاران دولت ترکیه از سرزمین آبا و اجدادی خود بیرون رانده و قتل عام شدند، هر سال در سراسر جهان، آیین هایی برگزار می شود. در ایران نیز این سنت برقرار است و از جملهٔ آنها برنامه ای است که به همت مؤسسهٔ تحقیق و ترجمهٔ هور ویژهٔ فارسی زبانان، به خصوص نمایندگان مجلس، استادان و متفکران برگزار می کند.

در روز ۲۲ آوریل امسال نیز این مراسم با حضور بیست تن از نمایندگان مجلس و اندیشمندان در انجمن اجتماعی ارامنه برگزار شد. در ابتدا گروه کُر زوارتنوتس، به رهبری ادیک تامرازیان، سرود جمهوری اسلامی ایران و دعای کلیسایی را اجرا کرد و سپس آقای گئورک وارطان نمایندهٔ ارامنهٔ تهران و شمال در مجلس شورای اسلامی به سخنرانی پرداخت. وی سخنان خود را این گونه آغاز کرد: ‹‹در وهلهٔ اول اجازه می خواهم نه تنها از سوی ارامنه، که برگزار کنندهٔ این مراسم هستند، بلکه از سوی همهٔ ملت های تحت ستم و مستضعف و کسانی که در طول تاریخ به نحوی حقی به ناحق پایمال شده دارند، از یکایک شما بزرگواران تشکر کنم. سپاس را از جانب دیگر ملت ها نیز ادا کردم، زیرا که معتقدم همبستگی جهانی و منطقه ای علیه جنایت هایی که به طور سازمان یافته و به منظور پاکسازی نژادی صورت می پذیرند و اعلام محکومیت گروهی آنها می تواند به این گونه جنایت ها پایان دهد و استقامت و پایداری آنها را جهت خنثی ساختن توطئه هایی از این دست تقویت کند.››

وی سپس افزود: ‹‹گرچه مجلس حاضر به منظور افشای گوشه ای از فجایع انجام گرفته توسط دولت ترکیهٔ عثمانی در سال۱۹۱۵ م برپا گردیده است، اما سرنوشت ارامنه ای که قربانیان نخستین نسل کشی قرن بیستم شدند، جدای از دیگر ملت های همدرد و ستمدیده نمی تواند باشد و از این رو ضمن اعلام همبستگی با دیگر ستم کشیدگان، یاد و خاطرهٔ ۱/۵ میلیون ارمنی بی گناهی را که قربانی مطامع پان ترکیستی در ارمنستان غربی شدند، گرامی می داریم».

نمایندهٔ ارامنه در پایان سخنان خود گفت: ‹‹ضمن عرض تشکر از حضور شما بزرگواران، پیشنهاد می کنم تا هر کدام از ما پس از ترک این مجلس به سهم خود واقعهٔ وحشتناک طراحی و اجرا شده در ۲۴ آوریل سال۱۹۱۵ م را برای خود و خدای خود بازگو کنیم و برای کمک به احقاق حقوق ضایع شدهٔ یکی از مظلوم ترین ملت ها کمر همت ببندیم. حضرت مسیح در انجیل متی (باب ۱۲ و کلام۳۶ ) می فرمایند: “بدانید که در روز داوری همهٔ مردم باید جواب هر سخن بیهوده ای را که گفته اند بدهند.” بنابراین پاسخ همهٔ غرض ورزان دشمن صفتی را که ارامنه را به نقض تمامیت ارضی کشور و بی ژباتی در منطقه متهم می کنند به خودشان می سپارم و به صراحت عرض می کنم که تنها خواستهٔ آن مادر وحشتزده که برای گریز از چنگ مرگ نجات را در شهادت می جست، محکومیت جهانی عاملان طراحی و مجریان برنامهٔ دهشتناک نژادکشی ارامنه، همانا دولت ترکیهٔ عثمانی است. باشد که در روز داوری همهٔ ما سربلند باشیم».

سپس خانم دکتر آیدا هوانسیان به همین مناسبت به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: ‹‹نژادکشی یا قتل عام ارامنه نخستین فاجعهٔ تاریخ نیست، اما نخستین نژادکشی قرن بیستم بود و شاید اولین باری بود که تاریخ شاهد فاجعه ای چنین بزرگ و کشتاری چنین دهشتناک بود. در ابتدای قرنی که می بایست قرن شکوفایی تمدن انسانی باشد، در روز ۲۴ آوریل۱۹۱۵ م، صدها نفر از رهبران سیاسی، دینی، و روشنفکران ارمنی در قسطنطنیهٔ آن زمان دستگیر و تبعید شده و در تبعیدگا ه ها کشته شدند و این آغاز فجایعی بود که منجر به نابودی۵ / ۱میلیون ارمنی ساکن در ترکیهٔ شرقی یا سرزمین های اجدادی ارمنی و سرزمین های ارمنستان غربی، شد و بعدها این قتل عام یا نژادکشی ارامنه، نخستین نژادکشی قرن بیستم نام گرفت».

وی در بخش دیگری از سخنرانی خود گفت: ‹‹ارامنهٔ ساکن درسرزمین های اجدادی خودشان مستمراً از سوی نیروهای نظامی، اقوام و طوایف محلی مورد تجاوز و حمله و کشتار قرار می گرفتند و نه جان نه مال و نه حیثیت و ناموس آنان در امان نبود. درخواست هایشان از حکومت مرکزی برای تأمین جان نه تنها پاسخ مثبت نمی یافت، بلکه منتهی به عکس العمل های خشونت آمیزتر و شدیدتر می شد، چنان که فقط در سال۱۸۹۵ م قریب به دویست هزار نفر از ارامنهٔ طرابوزان به دست نیروهای عثمانی و طوایف محلی کشته شدند؛ توجه کنید که حتی پیش از سال۱۹۱۵ م که ما آن را مبدائ نژادکشی ارامنه می دانیم. در این شرایط بدیهی بود که گروه های مقاومت محلی برای مبارزه یا برای دفاع در مقابل این حملات بی رحمانهٔ نیروهای عثمانی و طوایف محلی متشکل شوند و بدیهی بود که روشنفکران ارمنی راهی را جلوی پای خود نبینند مگر آن که سعی بکنند که توجه دولت های بزرگ جهان را به این مشکل ـــ که در واقع برای ارامنه درسرزمین های شرقی ترکیه وجود داشت ـــ جلب بکنند و در مراجع بین المللی مانند کنگرهٔ سان استفانو و بعداً در کنگرهٔ برلین مشکل ارامنه در ترکیهٔ شرقی را مطرح سازند.››

این سخنران در قسمت دیگری از سخنان خود گفت: ‹‹برخلاف ملت های دیگر تحت سلطهٔ عثمانی، مانند بالکان ها که خواستار استقلال بودند، ارامنه در سرزمین هایی که از هزاران سال پیش در آنها سکنا داشتند هرگز خواستار استقلال یا حتی خودمختاری نبودند. تنها خواستهٔ ارامنه این بود که حیثیت انسانی آنان در امان باشد که بتوانند زندگی کنند، خواسته ای که متأسفانه به هیچ وجه حکومت مرکزی آن زمان ترکیهٔ عثمانی به آن پاسخ مثبت نمی داد. همزمان با تلاش های ارامنه برای یافتن شرایط بهتر و انسانی تر زندگی، نارضایتی های داخلی در ترکیه به تدریج گسترش می یافت، تا این که نهایتاً در۱۹۰۸ م به حرکت به ظاهر انقلابی نیروی ترک های جوان و انقلاب مشروطه منتهی شد و روشنفکران ارمنی در ترکیه نیز در کنار حزب اتحاد و ترقی، برای رسیدن به مشروطیت و برای رسیدن به حکومیتی عادلانه تر، مبارزه کردند. اما آنچه اتفاق افتاد، به هیچ وجه قابل قبول روشنفکران ارمنی نبود. در فاصلهٔ سال های۱۹۰۸-۱۹۱۴ م جنبش ترکان جوان، که در ابتدا به ظاهر حرکت آنها آزادیخواهانه به نظر می رسید، به یک ایدئولوژی و شوونیزم بدل شد و پان ترکیسم را محور ایدئولوژیک خود قرار داد که هدف آن گسترش حکومت عثمانی در سرزمین های ترک نشین و از بین بردن همهٔ آن جوامعی بود که می توانستند سد این راه باشند. ارامنهٔ ساکن در سرزمین های ارمنستان غربی یا ترکیهٔ شرقی یکی از این جوامع بودند.››

دکتر هوانسیان با اشاره به مستندات تاریخی گفت: ‹‹در کتاب چهرهٔ داخلی انقلا ب ترکیه که در سال۱۹۲۸ م در شهر حلب سوریه منتشر شده است، می خوانیم که در جلسهٔ کمیتهٔ مرکزی حزب اتحاد و ترقی ـــ که با توجه سایر مستندات موجود باید دراوایل فوریه۱۹۱۵ م تشکیل شده باشد ـــ تصمیم به قتل عام ارامنه گرفته شد، به شرط آن که حتی یک نفر ازآنان زنده نماند. دراین جلسه دکتر ناظم پیشنهاد خود را راجع به کشتار ارامنه با این سخنان به پایان رساند: “هدف چه بود؟ خلع عبدالحمید و افراد او از حکومت؟ من فکر نمی کنم چنین باشد… من می خواهم فقط ترک بمانم و می خواهم فقط ترک در این سرزمین زندگی کند و مستقل باشد. همهٔ عوامل صرف نظر از نظر و مذهبشان باید نابود شوند. این سرزمین باید از عوامل خارجی پاکسازی شود و ترک ها باید این پاکسازی را انجام دهند. دین برای من ارزشی ندارد. دین من توران است”.››

وی افزود: ‹‹دکتر ناظم در بیاناتش به عوامل خارجی اشاره کرده است. من نمی دانم ارامنه ای که از هزاران سال پیش در سرزمین های اصلیشان زندگی می کردند، چگونه عوامل خارجی بودند. و این طور بود که در نهم مارس۱۹۱۵ م طلعت پاشا، وزیر کشور وقت ترکیه، فرمان خود را صادر کرد. قسمتی از تلگرافی که او به حاکم حلب در آن زمان مخابره کرده، چنین است: “کلیهٔ حقوق ارامنه برای زندگی و کار در خاک ترکیه کلاً لغو شده و مسئولیت این را دولت رسماً می پذیرد و دستور داده است که حتی به کودکان در گهواره نیز رحم نشود”.»

دکتر هوانسیان سپس به شرح چگونگی قتل عام ارامنه پرداخت و گفت که نجات یافتگان قتل عام اکثراً به سرزمین های مسلمان همسایه مانند ایران پناه بردند. وی با اشاره به اسناد موجود در مراجع کشورهای مختلف تأکید کرد که بر اساس تمام شواهد و مدارک، آن واقعه نژادکشی محسوب می شود. اما دولت های ترکیه نه تنها از قبول نژادکشی سر باز می زنند، بلکه آن را انکار و حتی تحریف می کنند و این سیاست کماکان ادامه دارد.

سخنران سپس به طرح چند سؤال پرداخت و گفت: ‹‹ما ارامنه مدعی هستیم که این قتل عام یا نژادکشی است، آیا واقعاً چنین است؟ توجه را به مستندات موجود و همچنین کنوانسیون نژادکشی جلب می کنم که در ماه دسامبر۱۹۴۸ م به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید. در این کنوانسیون آمده که نژادکشی یعنی کشتار افراد یک گروه، ایراد جراحت جسمانی در افراد یک گروه، و ایجاد عمدی شرایطی که موجب نابودی یک گروه شود، تحمیل شرایطی که مانع تولید مثل یک گروه شود و… وقایعی که با توجه به مستندات موجود در آن موقع تحقق یافتند.

سؤال دوم: آیا نژادکشی ارامنه می تواند مشمول مقررات کنوانسیونی باشد که بعد از وقوع این نژادکشی منتشر شده است؟ می دانیم که قوانین کیفری عطف به ماسبق نمی شوند… در ۲۶ نوامبر۱۹۶۸ م مجمع عمومی سازمان ملل متحد کنوانسیون عدم شمول مرور زمان بر جرایم علیه بشریت را منتشر می کند، پس گرچه از نژادکشی ارامنه نود سال می گذرد، این امر مشمول مرور زمان نمی شود.

سؤال سوم: آیا می توان نظام حکومتی امروزی ترکیه را با توجه به تغییر نظام حاکم کماکان مسئول اعمالی دانست که توسط دولت عثمانی برنامه ریزی و اجرا شد؟ جواب این هم مثبت است. اسناد بین المللی صریحاً ادامهٔ شخصیت حقوقی حکومت ها را تأکید می کنند؛ یعنی تغییر نظام حکومتی باعث انقطاع شخصیت حقوقی یک حکومت نمی شود».

دکتر هوانسیان گفت با اشاره به این که کشورها، دولت ها، ملت ها زمانی می توانند به سوی آینده حرکت کنند که بار وقایع شوم تاریخشان را زمین گذاشته باشند، به صحبت رئیس جمهور و نخست وزیر ترکیه در سال۱۹۹۱ م، طی سفر به امریکا اشاره کرد که گفته بود: ‹‹این دردسر را فقط می توان با پذیرش رسمی آن حل کرد».

دکتر هوانسیان در پایان سخنان خود گفت: ‹‹روزبه روز بر تعداد روشنفکران ترکیه که به قتل عام ارامنه اذعان می کنند، افزوده می شود. اگر دولتمردان ترکیه همانند روشنفکران آن کشور جرئت اذعان به نژادکشی ارامنه را داشته باشند، این آغاز راه نزدیک تر شدن دو ملت ارمنی و ترک است».

در ادامهٔ مراسم فیلم مستندی به نمایش درآمد که در آن دخالت انکارناپذیر آلمان و همراهی آن با دولت عثمانی در قتل عام ارامنه به تصویر کشیده بود. بعد از نمایش فیلم، آقای روبرت بگلریان، نمایندهٔ ارامنهٔ اصفهان و جنوب در مجلس شورای اسلامی به سخنرانی پرداخت. وی در ابتدای سخنان خود از نمایندگان و مدعوین برای حضور در مراسم قدردانی کرد و در باب محتوای فیلم گفت: ‹‹یکی از نکات فیلم هم پیمانی و همکاری و پیوند تکنولوژی و ایدئولوژی بود و ما شاهدیم که طرح های توسعه طلبانهٔ آلمان ـــ آلمانی که می خواست نازیسم را به تاریخ جهان عرضه بکند ـــ و طرح های پان ترکیستی دولت وقت ترکیه، دست به دست هم دادند و با استفاده از فناوری راه آهن، که در واقع فناوری پیشرفتهٔ روز بود، و تلگراف، که فناوری ارتباطات روز بود، کمک کردند تا ما به جنبهٔ دوم این نژادکشی هم بپردازیم و آن توانایی نژادکشی از طریق کنترل از راه دور بود».

وی سپس به بیان مستنداتی پرداختند که درآرشیوهای دولت آلمان وجود دارند و همکاری این دولت با دولت ترکیهٔ عثمانی در زمینهٔ نژادکشی را به اثبات می رسانند. وی اضافه کرد: ‹‹در واقع پژوهش های انجام شده به اژبات می رسانند که نقشی که دولت آلمان در زمینهٔ نژادکشی داشته، واقعیتی بوده انکار ناپذیر. از این نژادکشی نه تنها ارامنه، بلکه دیگر اقوام و آشوری ها نیز بسیار صدمه دیدند.›› آقای بگلریان در ادامه با اشاره به فیلسوف جنگ آلمان، فن کلودز بیتس، گفت: ‹‹وقتی از جنگ و فلسفهٔ جنگ سخن می گوید، اشاره می کند که جنگ در نهایت تمایل به خشونت تام دارد، اما ترمزهایی وجود دارند که جنگ ها به قتل عام های نهایی منجر نمی شوند. اما اگر این ترمزها کار نکنند ما چیزی را شاهد خواهیم بود که نمونهٔ تاریخی آن قتل عام ارامنه است. اگر در پهنه ای که چنین فاجعه ای اتفاق می افتد، نوعی یگانگی خاص بین ملل پیش آید، و اگر یکی از طرف های جنگ گمان کند که می تواند با یک ضربهٔ کاری کار را نهایی کند، اینجاست که جنگ می تواند به سمت قتل عام پیش برود. حال آن که این حتی جنگ نبوده و شرایط دست به دست هم دادند تا تکنولوژی و ایدئولوژی و توانایی کنترل از راه دور، همه با هم، این فرایند را به نژادکشی تبدیل کنند که در نوع خود در تاریخ جهان بی همتا بوده است. اگر چه هنوز ترکیه آن را انکار می کند، ولی ما، هم به عنوان یک انسان و هم به عنوان بازماندگانی که آن را بر روی گوشت و پوست خود و بر روی تاریخ خود احساس کرده ایم، باید متأسف باشیم.›› وی در پایان گفت: ‹‹امید داریم که تمامی آزادگان جهان بار دیگر به تاریخ نگاه کنند و درس بگیرند تا انشاالله دیگر شاهد چنین فجایعی نباشیم».

در پایان مراسم بار دیگر گروه کر زوارتنوتس به اجرای برنامه پرداخت.