ارمنیان از نخستین ملت های مشرق زمین بودند که از دیرباز برای ترویج دانش دست به تأسیس مدارسی در کنار و محوطه‌های کلیساهای خود زدند. تبریز نیز از این امر مستثنا نبود.

مقارن با واقعۀ کوچاندن ارمنیان به ایران در زمان سلطنت شاه عباس اول، در ۱۶۰۶م/۱۰۱۴ق حضور گروهی از مبلغان مذهبی کاتولیک، در خطۀ آذربایجان، سبب شد تا روحانیان ارمنی برای حفظ ارزش‌های دینی و اجتماعی قوم خود دست به اقداماتی زنند. برای این منظور آموزگاران و استادان روحانی ای که دانش آموختۀ مراکز علمی و دینی آن زمان[۲] بودند به تبریز آمدند و با از خودگذشتگی فراوان کار تعلیم و تربیت را آغاز کردند که از جملۀ ‏آنان می‌توان از وارتاپت بغوس، از بخش موکاس ‎)‎توابع واسپوراکان)‎، نام برد.‏

او اولین مدرسۀ قانونی و رسمی تبریز را در محوطه کلیسای «قلعه بیگی» تأسیس کرد. در مورد تاریخ ساخت این مدرسه یادداشت‌هایی از ۱۶۷۰ـ۱۷۹۰م/ ۱۰۸۰ ـ ۱۲۰۴ق موجود است. در مدت ۱۲۰ سال چندین نسل در این مرکز آموزشی پرورش یافتند.‏

از نام آورترین دانش آموختگان مدرسۀ قلعه بیگی می‌توان مورخ مشهور، آراکل داوریژتسی،[۳] کشیش هاکوپ از اهالی وان و همچنین دِر هوسپ آواک کاهانا م. هوهانسیان[۴] را نام برد که در ۱۷۸۲م/ ۱۱۹۷ق کلیسای مریم مقدس قلعه بیگی را بنا نهاد.

کشیش هوسپ م. هوهانسیان در محوطۀ کلیسای قلعه بیگی اتاقی به اندازۀ چهار در پنج متر تأسیس کرد که از آن به منزلۀ ‏مکتب‌خانه استفاده می‌شد اما پس از درگذشت او، سال‌های متوالی به منزلۀ چاپخانۀ خلیفه‌گری از آن استفاده کردند.‏ در این کلاس، او به تدریس مطالب دینی و زبان ارمنی می پرداخت و شخص دیگری به آموزش زبان فارسی و ریاضی مشغول بود. در دهۀ۱۸۲۰م تدریس زبان فارسی بر عهدۀ آموزگار بِتلهم[۵] بود که بعدها اسقف اعظم نِرسِس آشتارِکاتسی در زمان تأسیس مدرسۀ نرسسیان[۶] در تفلیس او را (در۱۸۲۸م) به منزلۀ آموزگار زبان فارسی به تفلیس برد.‏

در ۱۸۲۳ـ۱۸۴۰م/ ۱۲۳۸ـ ۱۲۵۵ق مدیریت این کلاس های درسی بر عهدۀ آموزگار ارمنی شناس، اسقف غازار دِرماردیروسی دِر قِوندیان، بود. هم‌زمان با دوران مدیریت وی دو تن از آموزگاران مشهور یعنی مسروپ تاقیادیان[۷] و ارمنی‌شناس نامی، وارتاپت بغوس موجومباری[۸] نیز در این مدرسه تدریس می کردند. ‏در آن دوران، مدرسه میز و صندلی نداشت. معلمان بر روی پوست بز و شاگردان بر روی تشک‌های کوچکی، که از خانه‌های خود آورده بودند، می‌نشستند.‏

در ۱۸۵۱م ساهاک ساتونیان[۹] به منزلۀ اسقف ارمنیان، وارد تبریز شد. وی از لحاظ علمی و فرهنگی فردی کارآمد بود و می کوشید تا سطح فرهنگ را در تبریز بالا برد. او برای این منظور از افراد معتمد دعوت به همکاری کرد و با توجه به نارضایتی برخی از افراد از امکانات و شرایط حاکم بر مکتب خانۀ ‏کلیسای قلعه بیگی در ۱۸۵۱ـ۱۸۵۲م دست به تأسیس ساختمانی دو طبقه در مجاورت قبرستان موجود در محوطۀ کلیسای قلعه بیگی زد. از طبقۀ اول این بنا به منزلۀ مدرسه و از طبقه دوم آن به منزلۀ خلیفه‌گری استفاده می‌شد. مدرسه به یاد نرسس شنورهالی[۱۰] نرسسیان نام گذاری شد که تا ۱۸۷۵م/۱۲۹۱ق به همین نام باقی ماند.‏

اسقف ساتونیان هفت نفر از افراد بنام و سرشناس را به منزلۀ هیئت امنای مدرسه مشخص ساخت و اساسنامۀ مدرسه را تدوین و در سپتامبر ۱۸۵۲م/۱۳۷۰ق با شصت دانش‌آموز مدرسه را افتتاح کرد. سال بعد، شمار دانش‌آموزان به صد نفر رسید.‏

در دورۀ اول، مدیریت مدرسه به کشیش هوسپ واگذار شد و مدرسان آن از معلمان بنام آن زمان مانند هاکوپ یغیازاریان،[۱۱] ماردیروس پاپازیان،[۱۲] ورتانِس پاپازیان،[۱۳] واهان کومس پاپازیان،[۱۴] کشیش هواکیم ایروانی و … بودند.‏

مدرسۀ نرسسیان در سال‌های اولیه (در زمان ساتونیان) با مشکلات فراوان روبه رو بود اما با تلاش های اسقف اعظم گئورک وِهاپتیان[۱۵] بسیاری از این مشکلات از میان رفت. او در ۱۸۶۵م/۱۲۸۱ق، مبلغ۲۵۰تومان از سرانۀ ناصرالدین شاه برای مدرسه بودجه دریافت کرد. در ۱۸۷۲م/۱۲۸۹ق، نیز از سرانۀ شورای خلیفه‌گری سهمی به مدرسه اختصاص یافت. در ۱۸۷۳م/ ۱۲۹۰ق هیئت امنای مدرسۀ نرسسیان موفق شد سرانه‌ای از دولت روسیه دریافت کند که تا جنگ جهانی اول ادامه یافت.‏

در ۱۸۷۴ـ۱۸۷۵م/۱۲۹۰ـ۱۲۹۱ق، مدیریت مدرسه به ساموئل گول زادیان، زبان شناس مشهور جلفای اصفهان و مترجم شاهنامۀ فردوسی، واگذار شد و از آن زمان، مدرسه به آرامیان[۱۶] تغییر نام داد.

پس از گول زادیان شخصیت های بنامی مانند هامبارتسوم کاراپتیان،[۱۷] زبان شناس؛ موشغ موشغیان؛[۱۸] کشیش مسروپ پاپازیان؛[۱۹] رافی، نویسندۀ مشهور ارمنی؛[۲۰] مدیریت مدرسه را برعهده داشتند و مدرسان معروفی نیز از اهالی تبریز مانند آواک خان آفتاندیلیان،[۲۱] هوهانس زاکاریان و غیره در آن تدریس کردند.‏

در محلۀ بارون آواک، پیش از تأسیس مدارس پیشرفته در محوطۀ کلیسا، سالیان متمادی مکتب‌هایی به سبک قدیم برای دانش آموزان و همچنین، مکتب‌هایی برای آموزش روحانیان وجود داشت که از مشهورترین آنها می‌توان به مکتب خانۀ متعلق به خانمی به نام نانا باجی اشاره کرد.‏

از ۱۸۷۰م/۱۲۸۶ق محله بارون آواک تبریز نسبت به محلۀ قلعه بیگی از لحاظ مرکزیت فرهنگی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و از آن پیشی جست. در همان سال از طرف اتحادیۀ تجاری هایکازیان و سوان[۲۲] مدرسۀ پسرانه هایکازیان در محلۀ بارون آواک بنا نهاده شد.‏

در آن سال ها تنها پسران حق رفتن به مدرسه و تحصیل داشتند و با آموزش و تحصیل دختران به شدت مخالفت می شد. بنابراین، برای پرداختن به این موضوع رافی، نویسندۀ مشهور، که از آموزگاران ارمنیان تبریز بود، در ۱۸۷۷م/۱۲۹۳ق مقاله‌ای در همین خصوص نوشت که در ماهنامۀ مشاک تفلیس به چاپ رسید. او در این مقاله از هیئت امنای مدرسۀ آرامیان نیز اظهار نارضایتی کرد. این مقاله سر و صدای بسیاری در تبریز به راه انداخت و سبب شد تا رافی پیش از پایان سال تحصیلی تبریز را ترک کند.

پس از وی، کشیش مسروپ پاپازیان به این مبارزه ادامه داد تا اینکه در ۱۸۷۹م در قلعه بیگی، در ساختمان شرکت آوارایر،[۲۳] مدرسۀ ‏دخترانه‌ای افتتاح شد.‏ کشیش مسروپ پاپازیان، که مدیر این مدرسه بود و همچنین، دخترش آشخن، در این مدرسه تدریس می کردند. در سال اول، تنها بیست دانش آموز و در سال‌های بعد شصت تا هفتاد دانش آموز در این مدرسه تحصیل می کردند. پس از چندی، به علت کوچکی و ناکافی بودن فضای مدرسه برادران تومانیان ساختمان جدیدی را بنا نهادند که آنانیان نام گرفت و از آن پس، مدارس قلعه بیگی به نام‌های آرامیان آنانیان نامیده شد.‏ [۲۴]

در اکتبر ۱۸۷۹م/۱۲۹۶ق در محلۀ بارون آواک نیز مدرسه ای به سبک مدرسۀ دخترانۀ قلعه بیگی تأسیس شد. در کل، سال‌های ۱۸۷۰ـ۱۸۸۰م/۱۲۸۶ـ۱۲۹۶ق از لحاظ پیشرفت فرهنگی ارمنیان در تبریز سال‌های مهمی بود زیرا شخصیت های فرهنگی و بنامی در مدارس ارمنیان به تدریس مشغول بودند یا مدیریت این مدارس را برعهده داشتند و یا از اعضای هیئت امنای این مدارس بودند. از جملۀ آنان می توان پزشک آستواتزادور ینوکیان، ‏آواک ملیک آبراهامیان (معروف به آواک دایی)، هوسپ آفتاندیلیان، نازار گوریانتس،[۲۵] سارکیس هونانیان و غیره را نام برد.

در ۱۸۹۵م/۱۳۱۲ق تومانیان‌ها به یاد خواهر ناکام خود، تامارا تومانیان، ساختمان باشکوه مدرسۀ تاماریان را بنا نهادند. مدرسۀ پسرانۀ هایکازیان و مدرسۀ دخترانۀ تاماریان با یکدیگر ترکیب شدند و از آن پس با نام هایکازیان ـ تاماریان به کار خود ادامه داد. مدارس مختلط محلۀ بارون آواک در زمان خود از مراکز مهم علمی به شمار می‌رفتند. دانش آموزان بسیاری در این مدارس به تحصیل پرداختند که بسیاری از آنان نه تنها در تبریز بلکه در دیگر شهرهای ایران نیز افرادی سرشناس به شمار می آمدند.‏

در ۱۸۹۶م/ ۱۳۱۴ق، هیئت امنای مدارس محله های بارون آواک و قلعه بیگی توافق کردند که هیئت امنای واحدی داشته باشند. به این ترتیب، مدیریت این مدارس به خلیفه هوسپ ساراجیان[۲۶] و چند تن از افراد سرشناس آن دوران واگذار شد تا اینکه در ‏۱۸۹۷م/ ۱۳۱۵ق بار دیگر این مدارس از هم جدا شدند.‏

پس از جدا شدن مدارس، آبِد ناکوو آلکسانیان مدیریت مدرسۀ آرامیان و تیگران راشماجیان مدیریت مدرسۀ هایکازیان تاماریان را بر عهده گرفتند.‏ آبِد ناکوو یازده سال (۱۸۹۶ـ ۱۹۰۷م/ ۱۳۱۴ ـ ۱۳۲۵ق) مدیریت مدرسۀ آرامیان را بر عهده داشت که این دوران از پرافتخارترین سال های فعالیت این مدرسه به شمار می آید. [۲۷]

در تاریخ مدرسۀ تاماریان، نیز سال‌های ۱۸۹۹ـ ۱۹۰۳م/۱۳۱۶ ـ۱۳۲۰ق که مدیریت مدرسه بر عهدۀ تیگران راشماجیان بود مهم ترین سال‌های فعالیت مدرسه به لحاظ فرهنگی به شمار می‌رود. در این دوران کسانی چون ماردیروس هارطونیان، میکائیل زارافیان، آرام فتواجیان، یرواند فرانگیان ‎)‎محقق ارمنی)، سیراک گریگوریان، خانم آستغیک راشماجیان و غیره در هیئت امنای مدرسه حضور داشتند و یا در آن تدریس می کردند.‏

در سال‌های ۱۹۰۲ـ ۱۹۰۳م/ ۱۳۲۰ـ ۱۳۲۱ق نخستین گروه از دانش آموزان این مدارس فارغ التحصیل شدند که از لحاظ موقعیت فرهنگی از برجسته‌ترین ارمنیان آن دوران به شمار می آمدند و برای اعتلای ارمنیان گام‌های مهمی برداشتند.‏

طرح تأسیس مدرسۀ مرکزی خلیفه گری ارامنۀ آذربایجان (مدرسۀ تماکان) را مگردیچ آودیسیان پیش تر در ۱۸۹۴م/۱۳۱۱ق مطرح ساخت. به علت نبود امکانات مالی تأسیس این مدرسه به تعویق افتاد تا اینکه در ۱۸۹۹م/۱۳۱۷ق در نامه ای که اسقف اعظم خریمیان هایریک، رهبر دینی ارمنیان جهان از ۱۸۹۲م، در ماه مارس به روحانی سلماس در آن زمان، یعنی وارتاپت آیواتیان نوشت اجازۀ تأسیس مدرسۀ خلیفه‌گری را در هفتوان از توابع سلماس صادر کرد. برای این منظور زمینی در هفتوان خریداری شد اما بنا به دلایلی برنامه تأسیس مدرسه نیمه کاره ماند.‏

بـالاخـره در ۱۹۰۹م/۱۳۲۶ق، در زمـان اسقـف کاراپت دِر مـگردیچیان از مـحل جمع‌آوری اعانه ارمنیان و وصیت نامۀ‏ ظهرابیان (از ارمنیان قفقاز)، مدرسۀ مرکزی خلیفه گری ارامنـۀ آذربایجان (تماکـان) بنـا نهاده شد.‏

طی نزدیک به سی سال فعالیت مدرسۀ تماکان (تا ۱۹۳۶م/ ۱۳۵۴ق) مدیران و مدرسان بنامی در آن اشتغال داشتند که از جملۀ آنان می‌توان به هُونان داوتیان،[۲۸] کاراپت پیونیان،[۲۹] گاسپار هاکوپیان،[۳۰] هایراپت پانیریان[۳۱] و هراچیا آچاریان[۳۲] اشاره کرد.‏

از ۱۹۰۹م/۱۳۲۶ق، که مدرسۀ مرکزی خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان (تماکان) تأسیس شد، مدارس هایکازیان ـ تاماریان به منزلۀ مدارس ابتدایی مورد استفاده قرار می گرفت و فارغ‌التحصیلان این مدارس تحصیلات متوسطه را در مدرسۀ ‏خلیفه‌گری ادامه می‌دادند.‏

تا هنگام بسته شدن مدارس ارمنیان در ۱۹۳۶م/۱۳۱۵ش،[۳۳] یعنی در طول بیش از چهل سال، شخصیت های برجسته ای چون کاراپت پیونیان، گاسپار هاکوپیان، آرمناک آفتاندیلیان،[۳۴] نرسس بالایان،[۳۵] آرام فتواجیان،[۳۶] هُونان داوتیان، ‏گابریل پاپیان،[۳۷] تیگران راشماجیان، ایشخان هوسپ آرغوتیان،[۳۸] سارکیس اوهانجانیان[۳۹] در سمت های مدیریت، عضو هیئت امنا و مدرس در مدارس هایکازیان تاماریان فعالیت داشتند.‏

از سال تحصیلی ۱۹۳۴ـ ‏۱۹۳۵م/۱۳۱۳ـ۱۳۱۴ش مدرسۀ آرامیان به صبا تغییر نام داد و تحت نظام دولتی قرار گرفت.‏ مدارس ارمنیان تبریز تا سال ۱۹۳۶م/۱۳۱۵ش، که مدارس ارمنیان بسته شد، فارغ‌التحصیلان بسیاری را به جامعۀ ارمنیان تحویل دادند و در وجود آنان روح صداقت و انسانیت دمیدند تا چراغ علم و فرهنگ مسروپ ماشتوتس مقدس، مبدع الفبای ارمنی، تا ابد برافروخته باشد.‏

پس از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی پناهندگان ارمنی بسیاری در تبریز سکنا گزیدند از جملۀ آنان آماسیا سوکاسیان و واروس بابایان[۴۰] بودند که در ۱۹۲۷م/۱۳۰۶ش مدرسۀ مختلط گیمنازیا را بنا نهادند. این مدرسه دارای ۴۱ دانش‌آموز دختر، ۵۲ دانش‌آموز پسر و سیزده آموزگار بود.‏

به غیر از مدارس یاد شده مدرسۀ پسرانۀ مموریال[۴۱] نیز بیش از ده‌ها سال در تبریز فعالیت داشت و فارغ‌التحصیلان بسیاری از این مدرسه پا به عرصه های گوناگون جامعۀ ارمنیان گذاشتند به ویژه، پس از سال‌های جنگ جهانی اول به دلیل حضور مدرسانی مانند سامسون شاهبازیان، واهه آرتزرونی و سرهنگ یگور دِر آودیکیان این مدرسه ارزشی معنوی برای ارمنیان داشت.‏

البته، در آن زمان در تبریز مدرسۀ امریکایی دخترانه ای نیز وجود داشت که سال ها فعال بود و شماری از دوشیزگان ارمنی پس از فارغ‌التحصیلی از این مدرسه وارد عرصۀ آموزش و پرورش شدند.‏

از آمادگی ها و کودکستان های آن زمان هم می توان از آمادگی و کودکستان خانم شوشانیک خانزاد‎ [۴۲] و کودکستان گاسپار خانم آستغیک هاکوپیان نام برد که در سال های ۱۹۱۷و۱۹۳۲م تأسیس شدند و تا ۱۹۴۸م فعال بودند. البته، در محلۀ قلعه بیگی کودکستان ملی ارامنه نیز وجود داشت که تا ۱۹۳۶م/۱۳۱۵ش فعال بود.‏

آنچه در بالا گفته شد مختصری از تاریخ مدارس ارمنیان در تبریز بود که نسل های بسیاری را تربیت و وارد عرصه های گوناگون جامعه کردند.‏