گردآوری مجموعۀ نسخه‌های خطی فارسی-عربی «ماتناداران» با اهدای ۲۰۰ نسخۀ خطی از طرف شورای کلیسای «اجمیادزین» در سال‌های ۲۱-۱۹۲۰ میلادی آغاز شد. در سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۵ میلادی به همّت کتابخانۀ ملی ارمنستان ده‌ها نسخۀ خطی دیگر نیز به این مجموعه اضافه شد که پیش‌تر از آن به مدرسۀ عالی «لازاریان» مسکو تعلق داشت. از آن پس با خریداری کردن نسخ خطی موجود در نقاط مختلف دنیا و همچنین اهداء نسخه‌هایی توسط افراد مختلف (از جمله هاروتیون هازاریان از ارامنۀ آمریکا، واروژان سالاتیان از ارامنۀ سوریه، لوئیزا اصلانیان از ارامنۀ فرانسه و …) رفته رفته بر تعداد نسخ خطی این مجموعه افزوده شده است.

مجموعۀ نسخه‌های خطی شرقی «ماتناداران» نه تنها برای هنردوستان ناآشناست، بلکه حتی متخصصان فن نیز آشنایی بسیار اندکی با این مجموعه دارند. در حالی که نمونه‌های موجود در این مجموعه در خور مطالعه و بررسی ویژه و کارشناسانه است. در این مجموعه آثار مینیاتور مراکز هنری ایران، ترکیه، هندوستان، افغانستان و آسیای مرکزی موجود است.

هنر خوشنویسی کشورهای شرقی در قرون میانی از کیفیت ممتازی برخوردار بوده است. استفاده از مینیاتور در هنر خوشنویسی در سیر تکاملی خود مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته که هر یک از این مراحل دارای ارزش ویژه‌ئی است.

مینیاتور شرقی قرون میانی همانند تمامی زمینه‌های فرهنگی آن زمان به طور عمیقی متأثر از جهان‌بینی دینی و اعتقاد به ماوراءالطبیعه است که با استفاده از سمبول‌هایی متناسب با شرایط زمانی و با زبان هنر به تصویر کشیده شده است. هنرمندان نقاش با توجه به محدودیت‌ها و شرایط و همچنین جهان‌بینی موجود، برای غنا بخشیدن به هنر خود از شیوه‌های خاصی استفاده کرده‌اند.

ظاهراً نسخه‌های خطی شرقی دوران قبل از حملۀ مغول به «ماتناداران» نرسیده است. مینیاتورهای نسخه‌های موجود که به سبک‌های بغدادی و یا عربی-بین‌النهرینی تصویر شده‌اند به قرن سیزدهم میلادی تعلق دارند. قدیمی‌ترین آن‌ها احتمالاً کتاب خطی «همایون‌نامه» است ( به شماره‌ی ۵۶۱). این نسخه یکی از نمونه‌های نادری است که از این دوره به یادگار مانده و از مدرسۀ عالی «لازاریان» مسکو به مجموعۀ شرقی «ماتناداران» افزوده شده است.

آثار مربوط به دورۀ رشد و تعالی هنر ایران و آسیای میانه در قرون شانزدهم و هفدهم میلادی به صورت مجموعۀ بزرگی از نسخه‌های خطی این دوره در «ماتناداران» ارائه شده است. در شمار این مجموعه مینیاتور بی‌نظیری از چهرۀ بایقرا از امرای سلسلۀ تیموریان دیده می‌شود که به سبک مکتب هرات تصویر شده است؛ همچنین دو مینیاتور دیگر در همین سبک زینت‌بخش منظومۀ خسرو و شیرین است که در سال ۱۵۰۶ میلادی نگاشته شده است.

در مجموعۀ «ماتناداران» یک نسخۀ خطی از همین دوره که به سبک مینیاتورهای آسیای میانه تزیین شده است نگهداری می‌شود. این نسخه حاوی اشعار «علی شیرنوائی» به زبان ازبکی کهن و رباعیات حافظ به زبان فارسی است. گفتنی است اصل این اشعار در قرن نوزدهم میلادی به بریده‌های مینیاتورهایی که به سبک مکتب هرات در قرن شاهنزدهم تصویر شده‌اند، الصاق شده است. سربرگ این نسخه مزین به مینیاتوری به سبک مکتب هرات است و قسمت جالب توجه آن تصویر مجلس جشنی است که در بالای صفحه ترسیم شده است.

مکتب نقاشی اصفهان که در عصر شاه عباس صفوی در اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم ایجاد شده است، نقش بسزایی در تاریخ تحول و پیشرفت هنر مینیاتور ایرانی داشته است. در این مکتب با حفظ سبک‌های سنتی مینیاتور ایرانی، فنون نوین نیز بکار گرفته شده است. در این راستا تأثیر فزایندۀ هنر اروپایی نیز نقش تعیین‌کننده‌ئی ایفا کرده است. در مجموعۀ مینیاتورهای «ماتناداران» ۶۰ نمونۀ کار شده در این سبک یافت می‌شود.

دو نقاشی مینیاتور که بر مبنای داستان‌های شاهنامۀ فردوسی تصویر شده‌اند و به عنوان آستربدرقه نسخۀ خطی شمارۀ ۱۰۳۶ مورد استفاده قرار گرفته‌اند از جملۀ این مجموعه‌اند. همچنین نسخۀ خطی سال ۱۷۷۸ میلادی خمسۀ نظامی (شامل ۳۸ نمونه مینیاتور) که به سبک اصفهان ولی به شیوه‌ئی متفاوت طراحی شده در شمار آثار این مجموعه است. سه نمونۀ بارز و درخشان از مینیاتورهای سبک اصفهان که به اوایل قرن هفدهم تعلق دارند و با تکنیک «سیاه‌قلم» تصویر شده‌اند در این مجموعه جای دارند.

مینیاتورهای دورۀ قاجاریه موجود در گنجینۀ نسخ شرقی «ماتناداران» در ۱۵۰ نسخۀ خطی یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های متعلق به این دوره است. یکی از نمونه‌های بارز هنر خوشنویسی دورۀ قاجاریه نسخۀ خطی شاهنامه فردوسی است که به سال ۱۸۳۰ میلادی نگاشته شده است (جزو مجموعۀ قبلی مدرسه عالی لازاریان). این نسخه مزین به ۵۶ مینیاتور از داستان‌های شاهنامه با سربرگ‌ها و حاشیه‌های تذهیب شده است. جلد لاکی آن که منقوش به صحنه‌های نبرد است بسیار جالب توجه است.

از نمونه‌های بسیار جالب مینیاتور دورۀ قاجاریه تزیینات نسخۀ خطی اشعار «یوسف و زلیخا» اثر عبدالرحمن جامی است که در قرن نوزدهم به سبک قاجار و به شیوۀ هندی در بمبئی تصویر شده است.

اکثر نسخه‌های خطی شرقی «ماتناداران» با مینیاتور تزیین شده‌اند. بهترین نمونه‌های این مجموعه سرلوحه‌هائی هستند که به سبب طراحی ممتاز، ظرافت ترکیب رنگ‌ها و فراوانی طلا جلب توجه می‌کنند.

در گنجینۀ شرقی «ماتناداران» تعداد زیادی نسخۀ خطی مربوط به هنر خطاطی قرن هشتم به بعد نگهداری می‌شود که از آن میان نسخۀ خطی گلستان سعدی (به شماره ۵۸۲) که به قلم محمد سعدی شفیع شیرازی به خط نستعلیق ریز نوشته شده است، از نمونه‌های جالب این مجموعه محسوب می‌شود. نسخۀ خطی (شماره ۴۸۸) «تحفه الفقها»ی انصاری به خط نستعلیق درشت و به قلم استاد عباس نیز جزو این مجموعه است. در نسخۀ خطی شمارۀ ۶۶۹ که در سال ۱۸۴۹ میلادی برای ناصرالدین شاه نگاشته شده شیوه‌های مختلف خطاطی ارائه گردیده است.

نسخۀ خطی شمارۀ ۵۹۹ که از مدرسۀ عالی لازاریان به «ماتناداران» آورده شده است، شامل نمونه‌هائی از هنر خطاطی قرن هجدهم و قرن نوزدهم است. این آلبوم را سید محمد باقر در نیمۀ دوم قرن نوزدهم تنظیم و به فرزند میرزا محمود شفیع اهداء کرده است. این آلبوم شامل ۴۸ نمونۀ خطی است که بیش‌ترین قسمت آن به قلم شاعر نامدار میرزا محمد شفیع ]بن محمد اسماعیل شیرازی[ متخلص به وصال خطاطی شده است. این نوع آلبوم‌ها «مُرقّع» نامیده می‌شدند. گرانبهاترین نمونۀ «مُرقّع» که در «ماتناداران» نگهداری می‌شود به خط نستعلیق است و توسط میرعمادالحسنی در قرن شانزدهم نگاشته شده است.

جلدهای نسخ خطی شرقی «ماتناداران» از نظر هنری بسیار توجه برانگیز است. این جلدها به صورت سنتی با استفاده از تکنیک موسوم به «پاپیه ماشه» ساخته شده‌اند و با مینیاتور تزیین گردیده‌اند. جلدهای نسخ خطی دورۀ قاجاریه از این نظر بسیار استثنایی هستند. از این مجموعه می‌توان به یک نمونه که متعلق به مجموعۀ مدرسه‌ی عالی «لازاریان» است اشاره کرد که در گنجینۀ نسخ خطی ارمنی نگهداری می‌شود (به شمارۀ ۶۲۰۸). این نمونه در قرن نوزدهم به سفارش «کریستاپور لازاریان» در تهران نگاشته شده است. جلد این نسخۀ خطی مزین به ترکیبی از دو تصویر جنگی است.

در پایان شایان ذکر است که بررسی و انتشار نسخه‌های خطی مجموعۀ شرقی «ماتناداران» صفحۀ جدیدی بر چگونگی شکل‌گیری این هنر در قرون میانی خواهد گشود.

کوتاه شدۀ مقالۀ «ایران‌نامه» مجلۀ پژوهشی ایرانشناسان و خاورشناسان جمهوری ارمنستان، شمارۀ دو، ۱۹۹۵

پی‌نوشت:

۱. کارشناس هنر