اشاره

موسیقی کرال، تشکیل گروه کر و آواز خواندن در گروه کر پدیدۀ چندان رایجی در جامعۀ ما نیست. نخستین گروه کر در ایران به صورت علمی و حرفه ای به دست روبیک گریگوریان[۱] در ۱۳۱۲ش راه اندازی شد و به اجرای برنامه پرداخت. به رغم گذشت بیش از نیم قرن از اولین اجرا تعداد گروه های کر حرفه ای در تهران و دیگر شهرهای ایران چندان فزونی نیافته است. با وجود این، خوشبختانه فرهنگ و ادبیات حرفه ای کرال در سال های اخیر شروع به شکوفایی کرده است.

مهدی قاسمی یکی از رهبران کرال است که در این زمینه و همچنین، فرهنگ سازی موسیقی کرال دست به فعالیت های بزرگی زده و گام های موفقی برداشته است.

مهدی قاسمی در ۱۳۵۰ش در خانواده ای دوست دار موسیقی در تهران چشم به جهان گشود. کارشناسی خود را در رشتۀ موسیقی از دانشگاه هنر دریافت داشت و پس از فارغ التحصیلی و گذراندن خدمت سربازی در ۱۳۷۶ش برای ادامۀ تحصیل به کشور ارمنستان سفر کرد و به تکمیل دانش آهنگ سازی نزد پروفسور ادوارد میرزویان[۲] پرداخت. او پس از بازگشت به ایران، در ۱۳۷۸ش، گروه کر شهر تهران را پایه گذاری و اولین کنسرت خود را نیز در همان سال اجرا کرد. او از آن تاریخ تاکنون، به غیر از سه سالی که در کانادا به سر می برد، هرساله با گروه کر خود به اجرای برنامه پرداخته است.

مهدی قاسمی در حال حاضر، به غیر از رهبری گروه کر شهر تهران، مدرس دانشکدۀ موسیقی دانشگاه هنر و هنرستان دختران است. وی همچنین مدیریت آموزشگاه موسیقی پارت را نیز بر عهده دارد که خود آن را تأسیس کرده است. جزئیات بیشتر دربارۀ مهدی قاسمی، فعالیت های او و ارزش و جایگاه موسیقی کرال در جامعه را از زبان خود وی در این گفت و گوی اختصاصی با پیمان می خوانیم.

گریگور قضاریان: ‏لطفاً در مورد گروه کر شهر تهران و فعالیت‌هایتان کمی برای خوانندگان ما توضیح ‌دهید.

■ مهدی قاسمی: گروه کر شهر تهران را در ۱۳۷۸ش پایه‌گذاری کردیم. پس از مدتی من به کانادا سفر کردم ‏و در فعالیت‌های گروه حضور نداشتم. پس از بازگشت به ایران، قصد داشتم بزرگ ترین گروه کر خاورمیانه ‏را ایجاد کنم. پیشنهاد خود را به فرهنگ سرای بهمن ارائه دادم، پذیرفته شد. با حمایت‌های فرهنگ سرا و ‏معاونت فرهنگی ـ هنری شهرداری گروهی ایجاد کردیم. در ۱۳۸۰ش، در طی شش ماه چهارصد نفر را آموزش ‏دادیم که در انتهای کار دویست نفر باقی ماندند و البته، به مرور از این تعداد هم کمتر شدند (به دلیل گرفتاری‌های شخصی، ‏کار، ازدواج، مسافرت، مهاجرت و …). بالاخره، با ۱۴۰ نفر گروه کر را تشکیل دادیم و اسم آن را هم گروه کر شهر تهران ‏گذاشتیم. البته، این گروه از ۱۳۸۴ش مستقل شده و وابسته به هیچ نهادی نیست ‏و تمرین ها و آموزش‌ها را در همین آموزشگاه خودمان انجام می‌دهیم. برای عضوگیری هم سالانه فراخوان ‏می‌دهیم و بسته به نیازمان عضو جدید می‌پذیریم و برای کسانی که تجربه لازم را نداشته باشند کلاس‌های ‏آموزشی برگزار می‌کنیم.‏

تاکنون در تالار وحدت، تالار رودکی، فرهنگ سرای نیاوران، فرهنگ سرای بهمن و مکان‌های دیگر، چه در تهران و چه در خارج از تهران، به اجرای کنسرت پرداخته ایم. در اسفند ۱۳۹۳ش/ ۲۰۱۵م، در جشنوارۀ گروه‌های کر خاورمیانه[۳] شرکت و رتبۀ دوم را کسب کردیم و امسال (۲۰۱۶م) هم برای شرکت در این ‏جشنواره دعوت شده ایم.‏

چگونه وارد دنیای موسیقی شدید؟ آیا عامل خاصی مشوق شما بوده یا در شما ایجاد انگیزه کرده؟

■: فضای خانوادۀ ما فضای موسیقی بود. پدرم با موسیقی ایرانی آشناست، عود می‌نوازد و در این زمینه آموزش تخصصی دارد. مادرم نیز اهل موسیقی و آواز است. در منزل ما همیشه حال و هوای موسیقی سنتی ‏وجود داشت. از طریق یکی از آشنایان پدرم با آقای ذوالفنون[۴] و پسر ایشان آشنا شدم. نزد استاد ذوالفنون ‏نواختن سه تار را آموزش دیدم و در دوران دبیرستان، بیشتر سه تار می‌نواختم. در جشنواره‌های کشوری ‏موسیقی سنتی هم شرکت و رتبه‌هایی نیز کسب کردم.‏

در همان دوران دبیرستان، به موسیقی کلاسیک به شدت علاقه‌مند و به مطالعه در مورد آن مشغول شدم. چند سالی هم در محضر استاد سنجری[۵] به آموزش ویولن پرداختم و هم زمان در رشتۀ موسیقی ‏وارد دانشگاه شدم. در همان دوران (۱۳۷۰ـ ۱۳۷۱ش) در فرهنگ سرای بهمن یک ارکستر ‏تشکیل شده بود که نوازنده‌های جوان جذب آن می‌شدند.در امتحان ورودی فرهنگ سرا شرکت ‏کردم و پذیرفته شدم و حدود شش سال در ارکستر فرهنگ سرای بهمن ساز می نواختم.‏

به چه علت تصمیم گرفتید که ارمنستان را برای ادامۀ تحصیل انتخاب کنید؟

■: بعد از فارغ التحصیل شدن از دانشگاه هنر، دوست داشتم که در خارج از کشور ادامۀ تحصیل دهم و یکی از ‏گزینه‌هایی که در ذهنم وجود داشت ارمنستان بود. ذهنیتی خوب نسبت به ارمنستان داشتم. در آن ‏سال‌ها برای اولین بار ارکستر فیلارمونیک ارمنستان، به رهبری لوریس چکناوریان،[۶] در ایران اجرا داشت که ‏شاید، اولین گروه بزرگی بود که بعد از انقلاب در ایران برنامه اجرا می کرد. غیر از این، ارمنستان کشور ‏نزدیکی به ماست و همان طور که عرض کردم از ارمنستان ذهنیت و تصویر خوبی داشتم.‏

جالب است بدانید که خواهرم نیز پس از اینکه در ایران دیپلم موسیقی گرفت به توصیۀ من برای ‏ادامه تحصیل به ارمنستان رفت و در کنسرواتوار کومیتاس[۷] به ادامه تحصیل پرداخت. خواهرم زودتر از من ‏رفت و من نیز بعد از فارغ التحصیلی و پایان دوران خدمت سربازی، به دلیل همان ‏ذهنیت خوب و مثبتی که از قبل داشتم، به ارمنستان رفتم.‏

با موسیقی ارمنی آشنا هستید؟

■: موسیقی ارمنی را دوست دارم اما متأسفانه در سال‌های اخیر نتوانستم به آن بپردازم، ولی در اولین ‏اجراهای گروه کرم چند قطعه از کومیتاس[۸] و چند ترانه محلی ارمنی نیز اجرا کردم و موسیقی ارمنی به طور دائم در رپرتوار من ‏بوده و مکرر آن را اجرا کرده ام.‏

در مدت زمانی که در ارمنستان بودید، چه تأثیری از آن کشور پذیرفتید؟

■: زمانی که من به ارمنستان رفتم ارمنستان کشوری تازه استقلال یافته و از نظر اقتصادی ‏در تنگنا بود ولی از نظر فرهنگی در جایگاه بالایی قرار داشت. برای من شگفت انگیز بود کشوری به این ‏کوچکی این همه هنرمند و موسیقی‌دان دارد. ارمنستان از نظر موسیقی بسیار قوی و غنی است و من ‏احساس نزدیکی به این کشور داشتم. مشترکات فراوانی می‌دیدم، مشترکات فرهنگی، زبانی و … حتی به همراه خواهرم فهرستی از ‏واژه‌های مشترک را در دو زبان تهیه کرده بودیم؛ مثلاً، همین کلمۀ پیمان، عنوان مجلۀ شما، در هر دو زبان به ‏یک معنی به کار می‌رود. هنگامی که اولین بار ارمنستان را دیدم حس کردم که انگار قبلاً نیز در آنجا بوده ام. ‏سال گذشته هم که سفری به ارمنستان داشتم همین حس را دوباره تجربه کردم.‏

شما خودتان را آهنگ ساز و رهبر ارکستر می‌دانید یا رهبر گروه کر؟

■: من آهنگ ساز نیستم. چند قطعه نوشته ام ولی آهنگ ساز نیستم. در ‏ارمنستان نزد استاد میرزویان، آهنگ ساز معروف ارمنستان، آهنگ سازی کار کردم ولی بعدها مسیرم عوض شد و ‏در حال حاضر رهبر گروه کر هستم. مضافاً اینکه وقتی وارد کار عملی شدم احساس کردم که در زمینۀ ‏موسیقی کرال در ایران کار زیادی صورت نگرفته و خلأ و نیازی در این زمینه در ‏جامعۀ ما وجود دارد.‏

آیا لازم است که رهبر یک گروه کر آواز بداند یا آوازه‌خوان باشد؟

■: لزوماً نه، ولی اگر با آواز آشنا باشد، بهتر است، هرچه قدر بیشتر آشنا باشد بهتر؛ مثلاً، همان طور که رهبر یک ‏ارکستر، که با سازهای مختلفی در گروه سر و کار دارد، لزوماً نباید نوازندۀ همۀ این سازها باشد ولی باید ‏شناختی عمیق از تک تک سازها داشته باشد و از قابلیت و محدودیت‌های آنها و غیره آگاهی داشته باشد، یک رهبر ‏کر هم ممکن است خواننده باشد یا نباشد. من خودم را خواننده نمی‌دانم ولی فکر می‌کنم آواز و صداها را ‏خوب می‌شناسم. در حین کار دانسته‌هایم را در این زمینه بیشتر کرده ام.‏

در اینجا، جا دارد که از استاد بزرگوار و فقید، آقای گورگن موسسیان،[۹] نیز یاد کنم. اولین تجربۀ کاری من در ‏مورد آواز و گروه کُر با ایشان بود. در سال‌هایی که در دانشگاه هنر دانشجو ‏بودم، مدیر گروه ما از آقای موسسیان دعوت به عمل آورده بود که در وقت‌های آزاد بین کلاس‌ها با ‏دانشجویان قطعات آوازی کار کند و دانشجویان هم خیلی استقبال کردند. با کمک ایشان چند قطعه آواز در ‏دانشگاه کار کردیم. در همان دوران، تالار وحدت فراخوانی برای جذب ‏آوازه‌خوان اعلام داده بود. آقای موسسیان هم رهبر کر تالار بودند و برای این فراگیران جوان در تالار کلاس‌هایی را ‏برگزار می کردند. من هم در آن کلاس‌ها شرکت کردم. لازم است ذکر کنم که من به آقای موسسیان ‏خیلی ارادت داشتم و به نظرم ایشان جزو سرمایه‌های مملکت بودند، هم موسیقی دانی عالی بودند و هم انسانی ‏والا. در زندگی ام کم دیده ام کسانی را که به این درجه از انسانیت رسیده باشند. این گونه اشخاص ‏ انگشت شمارند و متأسفم که ایشان دیگر در بین ما نیستند.

در مورد اهمیت و نقش موسیقی کرال در جامعه چه می‌توانید بگویید؟

■: گروه کر می‌تواند به طور فراگیر آدم‌های زیادی را با موسیقی نیمه جدی تا خیلی جدی آشنا کند، بدون ‏اینکه نیاز به آموزش‌ها یا تحصیلات تخصصی و فنی خاصی باشد، بدون اینکه با ساز خاصی آشنا باشند؛ مثلاً، ‏یک نفر برای نواختن در یک ارکستر سمفونیک باید سال‌ها ساز زده باشد تا وارد یک ارکستر غیر حرفه ای شود ‏ولی در گروه کر روال کار این گونه نیست. اگر شخصی برای مثال دو سال سولفژ[۱۰] و آواز کار کند می‌تواند وارد گروه ‏کر شود. ما کسانی را داریم که رشتۀ تخصصی آنها موسیقی یا آواز نبوده ولی در گروه کر قابلیت بالایی ‏از خود نشان داده اند. کسی که در گروه کر می‌خواند، علاوه بر اینکه این فرهنگ موسیقیایی برای ‏خودش گسترش پیدا می‌کند، به طور یقین بر اطرافیانش هم تأثیر می‌گذارد. می‌توانم بگویم که آوازه‌خوانی ‏در یک گروه کر می‌تواند در بالا بردن سطح موسیقیایی شخص در درجه اول و بالا بردن سطح فرهنگ ‏جامعه به طور عام‌تر تأثیرگذار باشد.‏

برای نسل جوانی که قصد دارند وارد عرصۀ موسیقی کرال شوند چه پیام یا ‏توصیه‌ای دارید؟

■: خوشبختانه، در سال‌های اخیر تعداد گروه های کر نیمه‌حرفه‌ای در تهران افزایش یافته است. زمانی ‏که من شروع به کار کردم در تهران، غیر از گروه‌های کر انجمن‌های فرهنگی جامعۀ ارمنی، تعداد گروه های کر زیاد ‏نبود. یک گروه کر در تلویزیون بود، یک گروه کر در تالار وحدت وجود داشت و یک گروه کر هم در ‏فرهنگ سرای بهمن بود. گروه کر غیر حرفه ای در تهران وجود نداشت. دوستانی بودند که تلاش‌هایی برای تشکیل ‏گروه کر غیر حرفه ای صورت داده بودند ولی این فعالیت‌ها استمرار نداشت. من از همان روز اول به این فکر ‏افتادم که نیاز داریم این فرهنگ را به وجود آوریم و ماندگاری ایجاد کنیم. در کانادا که بودم ‏گروه‌های کری را می‌دیدم که از سال‌های ۱۹۳۰ یا ۱۹۲۰م هنوز پابرجا بودند. اعضا عوض شده بودند ولی گروه ‏همچنان موجودیت خود را حفظ کرده بود.‏

به نظر من نسل جوان باید دانش موسیقیایی خود را به طور عام بالا برد و اگر علاقه‌مند به آواز خواندن ‏است فنون خوانندگی‌ خود را غنی‌تر کند. یکی از محیط‌های بسیار مناسب برای این کار ‏گروه کر است.‏

آیا برای خوانندۀ کر مهم است که با فرهنگ و زبان قطعه‌ای که اجرا می‌کند آشنا باشد؟

■: اگر اعضای گروه ورزیده و توانمند باشند می‌توانند هر قطعه‌ای را اجرا کنند؛ برای مثال، ما در سال‌های قبل ‏قطعات ارمنی، روسی، کردی و … اجرا کرده ایم در حالیکه اعضای گروه ارمنی یا روسی بلد نبودند. مهم این ‏است که خواننده بتواند با آن قطعه ارتباط برقرار کند و ادراک درستی از آن موسیقی و قطعه داشته باشد.‏

اصولاً، آثار و قطعات خاصی را برای اجرا انتخاب می‌کنید؟ چه معیار یا معیارهایی برای انتخاب دارید؟

■: اول از همه بعد آموزشی قطعات را در نظر می‌گیرم، قطعاتی که باعث افزایش دانش گروه شوند، به ویژه اگر گروه تازه کار باشد. از سوی دیگر، زیبایی قطعه هم مهم است. البته، این کاملاً یک امر ‏سلیقه‌ای ا ست و به سلیقۀ رهبر بستگی دارد. مهم تر از همه من معتقدم که باید آثار آهنگ سازان ایرانی ‏نیز در رپرتوار من باشد و این را برای خودم وظیفه می‌دانم. گروه باید بتواند هر نوع قطعه‌ای را اجرا ‏کند، هم کلاسیک، هم رنسانس، هم رمانتیک هم مدرن قرن بیستم، یعنی تنوع تاریخی قطعه‌ها هم خیلی مهم ‏است.‏

هنگام اجرای کنسرت، برای مجذوب کردن شنوندگان و جذاب کردن اجرا چه می‌کنید؟

■: قدم اول انتخاب قطعه است که چه قطعه‌ای را برای شروع انتخاب کنید و اینکه چیدمان قطعات ‏بعدی چگونه باشد. در یک کنسرت، قطعات ایرانی، کلاسیک، جاز و مدرن اجرا می‌کنیم. اینها باید طوری چیده ‏شوند که ارتباط مفهومی داشته باشند و در هر بخش هم طوری قطعه‌ها را انتخاب می‌کنیم که در ابتدا ‏تأثیرگذارتر باشد.‏

ولی در کل از نظر تأثیرگذاری اجرا باید بگویم که هم رهبر و هم گروه هر دو نقش مهمی دارند. اگر گروه ‏خوب و قوی باشد اجرای ساده‌ترین قطعه می‌تواند تأثیرگذار باشد ولی همان قطعه را اگر یک گروه تازه ‏کار اجرا کند ممکن است تأثیر جالبی بر روی شنونده نداشته باشد. کوک تمیز، شدت و ضعف، ‏جمله‌بندی … اینها کارهایی است که رهبر گروه پشت پرده و قبل از اجرای کنسرت و در حین تمرینات انجام ‏می‌دهد. به نظر من یک رهبر ۷۰ ـ ۸۰ درصد کار خودش را طی تمرین ها باید انجام داده باشد. روز ‏اجرا، رهبر تنها نقش هماهنگ کننده را ایفا می‌کند. به ویژه، در یک گروه بزرگ، شروع و خاتمۀ خوب و ‏روحیه دادن به گروه در حین اجرا از کارهای مهم یک رهبر است. یک رهبر باید با حرکاتش موسیقی را در ‏فضا ترسیم کند تا شنونده‌ها ارتباط بهتری با موسیقی در حال اجرا برقرار کنند.‏

هنگامی که روی صحنه می‌روید چه احساسی دارید؟

■: حس تمرکز بسیار زیاد. در حین اجرا آن قدر غرق موسیقی و گروهم می‌‌شوم که متوجه نمی‌شوم ‏زمان چگونه می‌گذرد. در گروه، چشمان همه خواننده‌ها به شماست و باید آنها را هدایت کنید. یک مقدار هم ‏استرس دارم اما این استرس قبل از اجراست و در حین اجرا فقط بر روی کار تمرکز دارم.‏

هر هنرمندی در کار خود هدف یا رسالتی را دنبال می‌کند، کسب شهرت، مادیات، کیفیت، … شما در مقام رهبر گروه کر چه هدفی را دنبال می‌کنید؟

■: دو هدف: ماندگاری گروه و کیفیت. اگر گروهی ماندگار شود، به مرور زمان کیفیت آن نیز بهتر ‏می‌شود. ممکن است که اعضای گروه عوض شوند ولی خود گروه پایدار می ماند. رهبری گروه کر زمینه‌ای ‏نیست که در آن به شهرت فراوان برسید. در نهایت، شاید در عرصۀ فعالیت کاری خودتان و در یک حلقۀ محدود، شناخته ‏شوید و مادیات هم چیزی نیست که رهبر کر بتواند دنبال آن باشد.‏