در زبان ارمنی لغت «ماتِناداران» مرادف با کتابخانه بکار رفته است و به کتابخانه‌های عمومی و مخازن کتاب اطلاق می‌شود. در قرون میانی، در ارمنستان کتابخانه‌ها یا ماتناداران‌ها اغلب در کلیساها و دیرهای معتبر متمرکز می‌شد و گاهی نیز برای مصون ماندن از گزند دشمنان و غارتگران کتاب‌ها را درون غارها نگهداری می‌کردند.در چند دهۀ اخیر ماتناداران اختصاصاً به مرکز کتاب‌های خطی ایروان اطلاق شده است و کاربرد آن به معنی کتابخانه منسوخ شده است ولی در شاخۀ غربی زبان ارمنی این لغت همچنان به معنی کتابخانه بکار می‌رود. در سال ۱۹۶۲ میلادی ماتناداران ایروان به نام پدیدآورندۀ الفبای ارمنی ماتناداران مسروب ماشتوتس نامگذاری شد.ماتناداران این مرکز و مخزن گنجینه‌های فرهنگ معنوی ارمنی تاریخی بس کهن دارد. سابقۀ آن به قرن پنجم میلادی بر می‌گردد. در آغاز قرن پنجم مسروب ماشتوتس الفبای زبان ارمنی را ابداع کرد و از آن پس تا پایان عمر همراه یاران و شاگردان خود به آموزش الفبای نوین و ترجمه و تألیف کتب پرداخت. بر اساس نوشتۀ قازار پاربه‌تسی مورخ ارمنیِ قرن پنجم، در آن زمان در واقارشاپات، پایتخت ارمنستان، در جوار مقر خلیفۀ اعظمِ ارمنیان در اجمیادزین کتابخانه یا ماتنادارانی وجود داشت که در آن در کنار کتاب‌های یونانی، کتاب‌های جدیدی که مسروب ماشتوتس و یاران و دانش‌آموختگانش دست به تحریر آن‌ها می‌زدند جمع‌آوری می‌شد. در طول قرن‌ها ماتنادارانِ اجمیادزین، مانند کتابخانه‌های بسیاری از کلیساهای قرون میانی ارمنستان به یک مرکز مهم علمی-فرهنگی تبدیل شد که در آن آثار مورخان، فیلسوفان، ریاضیدانان، شاعران، نگارگران، جغرافیدانان، منجمان و دیگر پدیدآورندگان آثار علمی و فرهنگی نگهداری می‌شد و اندیشمندان ارمنی آثار بسیاری به گنجینۀ موجود می‌افزودند.اما ارمنستان در طول تاریخ کمتر روی آرامش بخود دیده است. خاک این خطه، اغلب مورد تاخت و تاز بیگانگان و متجاوزان قرار گرفته و شهرها و روستاهای آن بارها با خاک یکسان شده است.

طبیعی است که مراکز حفظ آثار فرهنگی نیز نمی‌توانستند از آسیب متجاوزان در امان بمانند. صفحات رنگ باختۀ نسخه‌های خطی که در ماتناداران و موزه‌ها و کتابخانه‌های مختلف جهان نگهداری می‌شوند، گویای حوادث ناگوار و مصیبت‌ باری هستند که بر مردم ارمنستان تحمیل شده و ماتناداران نیز در سکوت خود در سرنوشت مردم سهیم بوده است.طبق نوشتۀ اِستپانوس اُربلیان، مورخ ارمنی قرن سیزدهم، در سال ۱۱۷۰ میلادی ترکان سلجوقی با تسخیر قلعه «باقابِرت» بیش از ده هزار جلد کتاب دستنویس ارمنی را نابود کردند. آراکِل داوریژتسی، مورخ ارمنی قرن هفدهم از غارت ماتناداران اجمیادزین در همان قرن سخن گفته است. آخرین بار در سال ۱۸۰۴ میلادی ماتناداران دستخوش ویرانی و تاراج شد.در اوایل قرن نوزدهم در ماتناداران، ۱۸۰۹ کتاب خطی باقی مانده بود. برای حفاظت از آن‌ها هیچگونه امکاناتی فراهم نبود و طبعاً از مطالعه و بررسی آن‌ها نیز نمی‌توانست سخن در میان باشد. قرن نوزدهم دورۀ تجدید حیات ماتناداران به شمار می‌رود بطوریکه تا سال ۱۹۱۴ تعداد نسخه‌های خطی ماتناداران به ۴۶۶۰ رسید.سال ۱۹۱۵ برای فرهنگ ارمنی، و همینطور برای یادگارهای خطی گذشتگان آغاز مصیبتی عظیم بود.

در سال‌های جنگ جهانی اول نه تنها ارمنیان ساکن در سراسر خاک ترکیه از زادبوم خود رانده شدند و بسیاری از آنان را از دم تیغ گذراندند، بلکه کلیساها، دیرها، مدارس و کتابخانه‌های بسیاری نیز طعمۀ آتش شد. در این فاجعۀ بزرگ، ده‌ها هزار نسخۀ خطی منحصر به فرد نیز نیست و نابود گردید.پس از استقلال ارمنستان در سال ۱۹۱۸ و برقراری رژیم شوروی در سال ۱۹۲۰ میلادی برای گردآوری نسخه‌های خطی مصون مانده از گزند حوادث در ماتناداران زمینۀ مناسبی فراهم شد.در دو دهۀ نخست حکومت شوروی، به موازات فعالیت‌های علمی-تحقیقاتی و بررسی متون موجود در ماتناداران، در زمینۀ گرد‌آوری نسخه‌های خطی پراکنده در ارمنستان و سایر جمهوری‌های شوروی، طبقه‌بندی و تهیۀ فهرست جامع آن‌ها گام‌های مهمی برداشته شد. سپس به منظور نگهداری نسخه‌های خطی طبق اصول متداول علمی و فنی و قرار دادن گنجینه‌های موجود در دسترس محققان، مورخان و هنرمندانِ رشته‌های گوناگون، در سال ۱۹۳۹ تمامی گنجینۀ ماتناداران از اجمیادزین به ایروان منتقل شد و بخشی از ساختمان نوساز یکی از کتابخانه‌های عمومی بدان اختصاص یافت.در سال ۱۹۵۷ کار احداث ساختمان ویژه برای ماتناداران به پایان رسید. این بنا در بلندی‌های شمال شرقی ایروان، مشرف به شهر و در امتداد محور یکی از خیابان‌های اصلی شهر، نزدیک به مراکز علمی و دانشگاهی قرار گرفته است.

خصوصیات سبک معماری ارمنی در شکل ظاهری و فضاهای داخلی ساختمان در نظر گرفته شده است. در جلوی نمای اصلی ساختمان تندیس‌های بزرگان علم و ادب و هنر را برپا داشته‌اند.در سال ۱۹۵۹ ماتناداران با تمامی گنجینۀ ارزشمند خود به ساختمان جدید منتقل شد. در سال‌های بعد بنای دیگری در ارتفاعات مجاور ماتناداران برای حفاظت آثار خطی کهن با رعایت آخرین یافته‌های علمی، ساخته شد.در سال ۱۹۵۹ در ماتناداران بنیاد ویژۀ علمی-پژوهشی برای بررسی دستنوشته‌های کهن تأسیس شد.این بنیاد در زمینه‌های زیر فعالیت می‌کند:— حفاظتِ نسخه‌های خطی قدیمی، بازسازی و نسخه‌برداری از آن‌ها.— گردآوری آثار دستنویس.— تنظیم فهرست مادر برای آثار خطی ارمنی.— مطالعه و انتشار کتب و مینیاتورهای مهم.— انتشار منابع ارمنی قرون میانی که دارای ارزش جانی هستند به زبان‌های روسی و اروپائی.— انتشار آثار ارزشمند فرهنگ ارمنی به زبان ساده برای استفادۀ عموم.هم‌اکنون شمار نسخه‌های خطی ارمنی موجود در کتابخانه‌ها و موزه‌های مختلف دنیا (ایروان، مسکو، سن‌پترزبورگ، جلفای اصفهان، لندن، پاریس، وین، ونیز، اورشلیم، لوس‌آنجلس و غیره) به ۳۰۰۰۰ می‌رسد که بیشترین آن‌ها در مجموعۀ ماتناداران گرد آمده است.

تعداد نسخه‌های خطی موجود در ماتناداران نسبت به نسخه‌های خطی موجود در کتابخانۀ اجمیادزین در آغاز جنگ جهانی اول، بیش از چهار برابر افزایش یافته است. طبق آمار اول ژانویه سال ۱۹۸۹ تعداد آثار موجود به ۱۶۷۳۱ نسخه می‌رسد که در میان آن‌ها ۱۰۹۹۵ مجلد کتاب خطی کامل به زبان ارمنی، ۲۰۷۷ کتاب خطی ناقص، ۲۷۴ نسخۀ دستنویس جدید و ۲۷۹۳ نسخۀ خطی به دیگر زبان‌ها از جمله به زبان‌های فارسی و عربی وجود دارند.نمونه‌هائی از گنجینه‌های ماتناداران در تالارها و غرفه‌های ویژه به نمایش گذاشته شده است. بازدیدکنندگان از این نمایشگاه با نمونه‌های آثار نفیس مربوط به تاریخ، خط و مینیاتور ارمنی و تاریخچۀ آن‌ها آشنا می‌شوند. اتفاقی نیست که بازدید از ماتناداران در برنامۀ اقامت هر تازه‌وارد به شهر ایروان، از بلندپایگان دولتی تا افراد عادی، وجود دارد، چرا که نام ماتناداران مانند موزه‌های لوور و ارمیتاژ در سراسر جهان کاملاً آشناست.کهن‌ترین آثار مکتوب موجود در ماتناداران چرمنوشته‌های مربوط به قرن‌های ۵ و ۶ میلادی است که به صورت تک‌ برگ‌ها و پاره‌های تهیه شده از پوست آهو است. قدیمی‌ترین کتاب کامل خطی که از قرن هفتم به جا مانده نسخه‌ئی است از انجیل مقدس، که بر ورق پوست آهو نگاشته شده است. یک مجلد منحصر به فرد به نام انجیل لازاریان هم موجود است که تاریخ دقیق نگارش آن-۸۸۷ میلادی- مشخص شده است.

کهن‌ترین نسخۀ خطی نوشته شده بر روی کاغذ مجموعه‌ئی از آثار علمی و فلسفی و تاریخی است که به سال ۹۸۱ نگارش یافته است. از نظر ابعاد بزرگ‌ترین نسخۀ خطی جهان به نام «گزیدۀ خطابه‌ها» در اندازه‌های ۳/۵۵ * ۵/۷۰ سانتیمتر و به وزن ۵/۲۷ کیلوگرم است که در سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۲۰۲ نوشته شده و کوچک‌ترین آن‌ها تقویم اعیاد مذهبی سال ۱۴۳۴ میلادی است به اندازه‌های ۳*۴ سانتیمتر و به وزن ۱۹ گرم.از دهۀ نخستین قرن پنجم که الفبای ارمنی رایج شد در وهلۀ اول کتاب‌های اصلی دین مسیح یعنی کتاب عهد عتیق و انجیل عهد جدید و کتاب‌های مختلف آیین کلیسائی، آثار نویسندگان دوران ماقبل مسیحیت و دورۀ مسیحیت توسط مسروب ماشتوتس و یارانش ترجمه شد و تألیف کتاب‌های تاریخ و اشعار مذهبی نیز رواج یافت. نسخه‌های اصلی برخی از آثار ترجمه شده از زبان یونانی از میان رفته و تنها بوسیله ترجمه‌های ارمنی آن‌ها به جهان دانش معرفی شده‌اند، از آن جمله است آثاری از زِنون (وفات ۲۶۴ ق.م.) فیلون اسکندرانی (قرن اول میلادی)، اوسبیوس (اوسوپوس ۳۳۹-۲۶۰ میلادی)، ایرِنیوس، یِپرِم آشوری و دیگران.نخستین اثر فلسفی که پس از ابداع الفبای ارمنی، به این زبان تصنیف گردید، «تحریف مذاهب» نام دارد که توسط یزنیک کُقباتسی در قرن پنجم نگاشته شده است و در آن از دیدگاه مسیحیت، باورهای اساطیری و بت‌پرستانۀ ارمنیان و یونانیان، دین زرتشتی ایرانیان و آموزش‌های فرق مذهبی و غیره بگونه‌ئی همه جانبه به باد انتقاد گرفته شده است. از آثار عمدۀ فلسفی غیر الهی ارمنی کتاب «حدود معرفت» نوشتۀ داویت آنهاقت (لقب آنهاقت به معنی شکست ناپذیر است) فیلسوف ارمنی قرون ۵ و ۶ میلادی است که در آن از اندیشه‌های افلاطون، ارسطو و فیثاغورس عمیقاً سود جسته است. آثار وی در شکل‌گیری فلسفۀ ارمنی نقش تعیین کننده داشته است. تفسیر وی از آثار ارسطو و فرفوریوس (۳۰۶-۲۳۴ میلادی) در خارج از ارمنستان نیز شهرت داشته است.آثار و تألیفات مورخان ارمنی از مآخذ مهم برای پژوهش‌های تاریخی دربارۀ ارمنستان و کشورهای همسایه است. نسخه‌های اصلی یا نسخه‌های بازنویسی شدۀ منحصر به فرد بسیاری از این آثار در ماتناداران نگهداری می‌شود. از آن جمله است «تاریخ آگاتانگقوس» (آگاتانژ-قرن پنجم میلادی) که در آن تاریخچۀ مبارزه برای اشاعۀ دین مسیح در ارمنستان و پیروزی نهائی آن به سال ۳۰۱ آورده شده است.

در «تاریخ ارمنستان» اثر سترگ مُوسِس خورِناتسی (موسی خورنی، قرن پنجم میلادی) برای نخستین بار گاه‌شماری تاریخ ارمنستان، از گذشته‌های اسطوره‌ئی تا قرن پنجم، صورت گرفته است. یقیشه مورخ قرن پنجم، در اثر تاریخی خود چگونگی مبارزه ارمنیان را در برابر فشارهای شاهان ساسانی که به منظور براندازی مسیحیت در ارمنستان و اشاعۀ آیین زردشت صورت می‌گرفت و سرانجام منجر به جنگی نابرابر در سال ۴۵۱ میلادی شد، شرح داده است. تاریخ قِوُند مورخ قرن هشتم مأخذ معتبری است دربارۀ حملات اعراب به خاک ارمنستان و آسیای صغیر. آریستاکِس لاستی ‌وِرتسی دربارۀ حملات ترکان سلجوقی و فرمانروایان روم شرقی (بیزانس) به ارمنستان و گیراگوس گانزاگِتسی دربارۀ حملات مغول‌ها به تفصیل نوشته‌اند.در بخش علوم دقیقۀ ماتناداران آثار دانشمند قرن هفتم، آنانیا شیراکاتسی به نام «کتاب حساب» شامل جداول چهار عمل اصلی و کتاب «برای زمین» در هیئت و نجوم؛ همچنین آثار ریاضی و گاه‌شماری هُوهانس سارکاواگ دانشمند ارمنی قرن یازدهم، و ترجمۀ ارمنی کتاب «هندسه» اقلیدس مربوط به قرن هفتم و کتاب‌های دیگر نگهداری می‌شود.

دربارۀ مؤسسات پزشکی و پزشکان نامی ارمنستان در منابع ارمنی و کشورهای همسایه از قرن پنجم و قرن‌های بعد مطالبی ثبت شده است. در فاصلۀ قرن‌های ۱۱ تا ۱۵ میلادی علوم پزشکی در ارمنستان پیشرفت شایانی کرد. در این دوران پزشکان مشهوری چون مخیتار هراتسی (قرن ۱۲)، ابوسعید (قرن ۱۲)، گریگوریس (قرن ۱۳-۱۲)، فَرَج (قرن ۱۳)، و امیر دولت آماسیاتسی (قرن ۱۵) زیسته و آثاری از خود بجا نهاده‌اند. نسخه‌های بازنویسی شده‌ئی از آثار این دانشمندان نیز در ماتناداران نگهداری می‌شود و برخی از آن‌ها در معرض دید عموم قرار می‌گیرد.در اسناد و متون ماتناداران شواهدی دربارۀ تآتر مردمی ارمنستان که سابقۀ دوهزار ساله دارد و نمونه‌هائی از موسیقی کهن ارمنی که به شیوۀ آوانگاری ویژه ثبت شده نگهداری می‌شود. رمز این شیوۀ آوانگاری که در قرن‌های ۸ تا ۹ میلادی ابداع شده هنوز مکتوم مانده است.

ماتناداران همچنین حافظ نسخه‌های خطی میراث ادبی نویسندگان و شاعران قرون میانی ارمنستان از گریگور نارِگاتسی (قرن ۱۰) تا سایات نووا (قرن ۱۸) و دستنویس‌های اندیشمندان معاصر است.نقاشی‌های مشهور به مینیاتور در صفحات کتاب‌های کهن ارمنی از نظر سبک و مکتب نقاشی بسیار متنوع است. کهن‌ترین آثار مینیاتور از قرن ششم بجا مانده است.نسخه‌های خطی با مینیاتورهای بسیار نفیس از هنرمندان گمنام قرن‌های دهم و یازدهم در دسترس است.

نمایشگاه آثار مینیاتور ماتناداران از نظر تنوع رنگ و سبک بسیار غنی است.هم‌اکنون در ماتناداران بیش از یکصد هزار سند گوناگون از قرون میانی و دوران جدید نگهداری می‌شود. دفاتر مرکز دینی اجمیادزین و نوشته‌ها و مدارک بازمانده از نویسندگان دانشمندان به نام ارمنی در مجموعۀ اسناد ماتناداران گردآمده است. از آن میان فرمان‌های شاهان ایران و سلاطین عثمانی و صورتجلسات تنظیم شده در محاضر شرعی حائز اهمیت بسیار است.در بخش کتب چاپی ماتناداران قدیمی‌ترین نسخه‌های چاپی ارمنی نگهداری می‌شود. ارمنیان در ردیف نخستین ملل شرقی بودند که اقدام به چاپ کتاب به زبانِ مادری خود کردند (سال ۱۵۱۲ میلادی، ونیز)، همچنین اولین چاپخانه‌ در خاورمیانه به وسیلۀ یک روحانی ارمنی به نام خاچاتور کِساراتسی به سال ۱۶۳۸ میلادی در جلفای اصفهان تأسیس شده است.پیشرفت پژوهش‌های ارمنی‌شناسی در ارمنستان، فعالیت‌های علمی-پژوهشی در ماتناداران و انتشار تحقیقات انجام شده، شهرت به سزائی نصیب این مرکز میراث فرهنگی ارمنی کرده و خود زمینه‌ساز گردآوری هرچه بیشتر نسخه‌ها و اسناد خطی شده است.

متون و اسناد موجود در ماتناداران در بخش‌های حفاظت علمی اسناد و بازشناسی متون خطی بررسی می‌شود و سپس برای پژوهش‌های وسیع‌تر در زمینه‌های گوناگون تاریخ و فرهنگ قرون میانی در دسترس تاریخ‌نگاران، پژوهشگران و کارشناسان رشته‌های مختلف قرار می‌گیرد. تأسیس بنیاد دستنوشته‌های کهن در سال ۱۹۵۹ فعالیت‌های علمی-پژوهشی ماتناداران را بیش از پیش برنامه‌ریزی شده و هدفمند کرد. فعالیت‌های این بنیاد در بخش‌های شناسائی علمی متون و مینیاتورها، بررسی و انتشار متون قرن‌های ۵ تا ۱۲ و بررسی و حفاظت‌ علمی متون و اسناد قرن‌های ۱۳ تا ۱۸ صورت می‌گیرد.در سال‌های ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۰، فهرست اجمالی نسخه‌های خطی ماتناداران، در دو جلد انتشار یافت. از سال ۱۹۵۹ تاکنون بیش از یکصد عنوان کتاب از متون کهن ماتناداران به چاپ رسیده است. همچنین فرامین فارسی ماتناداران در دو جلد بین سال‌های ۱۹۵۹-۱۹۵۷ در ایروان انتشار یافته است و حاوی متون گراور شدۀ فرمان‌های پادشاهان ایران به حکام ارمنستان و اسناد و مدارک دیگر با شرح و توضیح کامل دربارۀ هر یک از آن‌هاست. از سال ۱۹۴۱، نشریۀ «بان‌بِر ماتنادارانی» یا خبرنامۀ ماتناداران حاوی مجموعۀ فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده در ماتناداران انتشار می‌یابد.علاوه بر کتب و اسناد موجود در ماتناداران، فهرست‌های جامع کتب خطی و چاپی موجود در کتابخانه‌های اقصی‌نقاط جهان نیز جمع‌آوری شده است.

در این فهرست‌ها اطلاعات وسیعی دربارۀ هر نسخۀ خطی با کلیۀ جزئیات منعکس است. بطوری که با مطالعۀ آن‌ها شخص می‌تواند بیشترین اطلاع ممکن را در مورد نسخۀ مورد نظر کسب کند. آثاری که از ارزش بیشتری برخوردارند بصورت میکروفیلم درآمده و در ماتناداران نگهداری می‌شوند.به این ترتیب ماتناداران نه تنها صاحب بیش از شانزده هزار جلد نسخۀ خطی است بلکه تقریباً در همان حدود نسخ خطی ارمنی موجود در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های پراکنده در جهان، حتی در مجموعه‌های شخصی نیز به صورت میکروفیلم و فهرست‌های جامع در آن گردآوری شده است.بازگرداندن نسخ خطی از اقصی نقاط جهان به ماتناداران به کندی ولی بطور مستمر صورت می‌گیرد. برخی از ارمنیان از نقاط مختلف جهان مجموعه‌های شخصی خود را اهداء کرده‌اند. برخی دیگر با خریداری کردن نسخه‌های خطی به قیمت‌های گزاف آن‌ها را به ماتناداران انتقال داده‌اند. در میان آن‌ها والاترین جایگاه از آن هاروتیون هازاریان از ارمنی ‌تباران آمریکاست که گنجینه‌های فرهنگ ارمنی پراکنده در نقاط مختلف جهان را به هر قیمتی که شده بدست آورده و به ماتناداران اهداء کرده است. شمار نسخه‌های اهدائی او به چهارصد می‌رسد. گفتنی است که نسخه‌های خطی، با کیفیت خوب به صدها هزار دلار خرید و فروش ‌می‌شوند. از هازاریان انگیزه و توجیه وی را در این باره جویا شده‌اند. گفته است: «این‌ها گنج‌های گرانبهای ماست که در سراسر دنیا پراکنده شده است و هیچ نهاد و سازمانی نیست که این یتیمان را دریابد و از دربدری برهاند».

منابع:
بابکن چوگاسزیان، ماتناداران، ایروان ۱۹۹۰ (به زبان ارمنی)
دایره‌المعارف ارمنستان شوروی، جلد ۷، ایروان ۱۹۷۹، ص ۲۸۴ و ۲۸۵ (به زبان ارمنی)
باگرات اولوبابیان، «زروتساران»، ایروان ۱۹۹۱، ص ۶۳۳ تا ۶۴۰ (به زبان ارمنی)
الهامه مفتاح و دکتر وهاب ولی، نگاهی به ایرانشناسی و ایرانشناسان کشورهای مشترک‌المنافع و قفقاز، انتشارات بین‌المللی الهدی، تهران، ۱۳۷۲، ص ۱۱۴