سرمقاله

نخستین مقالۀ این شماره با عنوان «خاچکار» به ماهیت یکی ‏از بارزترین نمادهای کلیسای مسیحی مرسلی ارمنی می پردازد که شاهدی بر ترکیب موفق معنویات و امور ‏دنیوی است. ارمنیان از هزاران سال پیش برای یادبود بزرگانی که ‏خدماتی به ملت ارمنی و آیین مسیح ارائه کرده بودند؛ در ‏گورستان ها، اماکن عمومی و صحن و ‏محراب کلیساها خاچکار برپا می کردند. خاچکار، که در فرهنگ ‏فارسی به چلیپا سنگ معروف شده، نمایشگر ترکیبی خاص از دین ‏مسیحیت و فرهنگ ارمنی است که اساس مذهب مسیحی مرسلی ‏ارمنی را تشکیل می دهد.خاچکار شکلی ازیک یا چند صلیب ‏را به تصویر می کشد که مهم ترین نماد مسیحیت در جهان ‏است.

در خاچکار نماد صلیب در نهایت ظرافت بر روی ‏قطعاتی مسطح از سنگ بازالت، در ابعاد گوناگون، کنده کاری و با نقش های تزیینی برجسته احاطه می شودکه بیشتر ‏از طبیعت الهام گرفته. ‏آخرین مقالۀ این شماره نیزبا عنوان «روایت نگارگران»، ‏حکایت تجلی غیر منتظرۀ ذوق هنری در ذهن زلال کودکی است ‏که اطرافیانش آن را درک نمی کنند. در نهایت، هنر خدادادی ‏او در تجسم ماوراء الطبیعه نزد روحانی ای فرهیخته در یک ‏صومعه متبلور می شود.‏هر دوی این مقاله ها به نماد هایی از یک مذهب خاص ‏اختصاص دارد. درک فلسفۀ وجودی این نمادها نیازمند شرحی ‏بیشتر در بارۀ دین و مذهب است. دین به مجموعه ای از ‏باورهای لاهوتی و مذهب به ماحصل تفسیر مفاهیم مربوط به ‏آن باورها گفته می شود.چنانچه بپذیریم که مذهب ‏برآیندی از تطبیق فرایض دینی با امور دنیوی مانند سنت ها، عادت ها و صفات ویژۀ هر قوم است، با سهولتی بیشتر با ‏ویژگی های اقوام ـ و از آن جمله ارمنیان ـ آشنا خواهیم ‏شد.گفتنی است که مذهب در این تعریف، از قالب امور ‏ناسوتی صرف خارج شده و حضور عامل دین را در شالودۀ خود الویت بخشیده.‏دین ارمنیان مسیحیت و مذهب یا آیین آنان مسیحی مرسلی ‏ارمنی است.‏مسیحیت، ارمنیان را هم ردیف دیگر ملت های مسیحی جهان قرار ‏می دهد. حال آنکه آیین مسیحی مرسلی ارمنی با ترکیبی ‏خاص از دین و فرهنگ شاخص انحصاری ملت ارمنی و قوم کهن ‏ارمن است. این آئین ریشه در تاریخ هزار سالۀ قوم ارمن ‏در زادگاهشان و هویت ارمنیان دارد.‏سرزمین ارمنستان، زادگاه قوم ارمن، بنا بر موقعیت ‏جغرافیایی خود از زمان های دور تا نفوذ تدریجی مسیحیت ‏در آن، در واپسین سال های سدۀ سوم میلادی، به طور مداوم ‏در معرض تهاجم همسایگان قدرتمند و تجاوز اقوام کوچ نشین ‏بود. این واقعیت نقشی تعیین کننده در شکل گیری هویت ‏قوم ارمن داشته و موجبات انسجام اجتماعی هرچه بیشتر، ‏تشدید وابستگی های قومی، ایجاد تعلق خاطر محض به زادگاه ‏و بعدها، انزوای ملی را فراهم آورده است.‏

مسیحیت، که به وسیلۀ حواریون عیسی مسیح به سرزمین ‏ارمنستان رسیده بود، در ۳۰۱م به منزلۀ دین رسمی کشور ‏پذیرفته شد.تطبیق باورهای دین جدید با فرهنگ و ‏اعتقادات و سنت های پیشین سبب محو تدریجی برخی از رسوم ‏گذشته و دگردیسی و جایگزینی برخی دیگر با رسوم جدید و ‏در نتیجه، ظهور آیین مسیحی مرسلی ارمنی شد. پذیرش آیین ‏جدید در کنار موهبات الهی، مشکلات جدیدی نیز به همراه ‏داشت. مذهب مرسلی ارمنی با مذهب کاتولیک امپراتوری ‏روم همخوانی نداشت. اصرار ارمنستان و روم هریک به حفظ آیین ‏منتخب خود، ارمنستان را به انزوا کشاند و توان آن را ‏برای مقابله با اقوام و امپراتوری های غیر مسیحی مانند ‏ترک ها، تاتارها و عرب هاو عثمانی ها به حداقل ‏رساند. اختلاف آیین کاتولیک و آیین مسیحی مرسلی ارمنی در ‏تاریخ ظهور مسیحیت و چگونگی اقتباس از رهنمودهای پیامبر ‏و رسولان قدیس او و تطبیق آن با فرهنگ خاص قوم خود است. ‏امپراتوری روم از دیرباز دارای نیروی منسجم و ‏فرماندهی نظامی قدرتمند بود. در مقابل، ارمنستان نیرو و ‏فرماندهی نظامی متمرکز نداشت.

قطع امید ارمنیان از ‏همراهی امپراتوری روم جمعیت آسیب پذیر ارمنی را هرچه بیشتر ‏به کلیسا و متولیان آن نزدیک تر کرده و نقش روحانیت ‏را در رهبری مردم بی دفاع پررنگ تر ساخت.‏روحانیت کلیسای مرسلی ارمنی،که خود را تنها مرجع و ‏امید مریدان خود می دید، به تدریج سکان هدایت همه جانبۀ ‏فرهنگ ارمنی را از آداب، اخلاقیات و باورها گرفته تا ‏دانش و هنر به دست گرفت. حتی، به هنگام خطر، صلیب در ‏دست، در درگیری های نظامی پیروان خود با اقوام ‏متجاوزی که دارای فرهنگی متفاوت بودند، در کنار ‏فداییان معدود ارمنی، ایستاد. از آن پس،ادغام آرمان ‏کلیسای مرسلی ارمنی در فرهنگ قوم ارمن ریشه گرفت ‏ومهم ترین نقاط عطف فرهنگ و تاریخ ارمنی در سده های ‏بعدی به نام روحانیان ارمنی ثبت شد.‏حروف الفبای ارمنی را یک روحانی فرهیخته[۱] در سدۀ پنجم ‏میلادی ابداع کرد.

دوران پربار ترجمۀ کتاب های متعدد ‏دینی از زبان های قدیمی مانند یونانی و آشوری به ‏ارمنی به دلیل زحمات بی وقفۀ گروهی از روحانیان ‏ارمنی،[۲] عصر طلایی فرهنگ ارمنی نام گرفت. در سدۀ ‏نوزدهم میلادی، مقام برجسته ترین رکن موسیقی کلاسیک ‏ارمنی را در طی ادوار گوناگون یک روحانی فرهنگ دوست[۳] به خود اختصاص داد. استاد موسیقی محلی و بومی ‏ارمنیان[۴] در نهایت به ندای درونی خود پاسخ مثبت داد و ‏به کسوت روحانیت در آمد. نخستین رسانۀ مکتوب ارمنی ‏زبان را یک کشیش[۵] در سدۀ هجدهم میلادی در هندوستان ‏منتشر کرد. نگارش تاریخ ارمنیان را تنی چند از ‏روحانیان فرهیخته[۶] در سدۀ پنجم میلادی بر عهده ‏گرفتند. صومعه ها،[۷] کلیساها وخلیفه گری ها،[۸] در ‏ارمنستان غربی و شرقی، مدرسه و دانشگاه را جزو لاینفکی ‏از ساختار خود قلمداد کردند. نخستین کتاب دینی به زبان ‏ارمنی در ونیز ایتالیا در سدۀ شانزدهم میلادی به دست ‏یک روحانی[۹] به چاپ رسید. نخستین چاپخانۀ ایران و خاور‏میانه در سدۀ هفدهم میلادی، در جلفای اصفهان به دست یک ‏روحانی[۱۰] تأسیس شد. خلیفه گری کیلیکیه استادان ‏نگارگر[۱۱] را در پناه خود گرفت تا مجموعۀ بسیار ‏نفیسی از کتاب های دینی و تاریخی کیلیکیه را در سده های ‏سیزدهم و چهاردهم میلادی به میراث فرهنگی ارمنیان ‏بیفزایند.

‏عشق به تأسیس کلیسا، صومعه و مجموعه های دینی ـ علمی، ‏به منزلۀ مأمن و مرجع فرهیختگان در سرتاسر نواحی ‏ارمنی نشین، از قراباغ گرفته تا غرب شبه جزیرۀ آناتولی ‏و تزیین اماکن مذهبی با نمادهای هنری حکایت از ادغام ‏دین و فرهنگ در یکدیگر دارد که سازندۀ ساختار آیین ‏مسیحی مرسلی ارمنی است.‏اقوام و ملل بی شماری از هزاران سال پیش در مهد فرهنگ ‏انسانی در آسیای نزدیک و میان رودان می زیستند. ‏بسیاری از آنان در گرداب حوادث تاریخی از میان رفتند ‏یا سرزمینشان در طول زمان به تاراج رفت. سومری ها، ‏آشوری ها، بابلی ها، فنیقی ها، لیدیایی ها و دیگران ‏کم و بیش به تاریخ پیوستند، در حالی که قوم کهن ارمن ‏تا به امروز، به دلیل اتکا به آیین خاص خود، در ‏زادگاه خود زندگی می کند و سهم خود را از فرهنگ بشری ‏پاس می دارد.‏

پی‌نوشت‌ها:
۱- مسروپ ماشتوتس
۲- ساهاک پارتو، مسروپ ماشتوتس و شاگردان آن دو.
۳- کمیتاس وارتابد
۴- سایات نووا
۵- هاروتیون شماوونیان
۶- قازار پاربتسی و … .
۷- صومعۀ آماراس در آرتساخ (قراباغ سابق) در سدۀ ‏پنجم میلادی.
‏۸- مجتمع های خلیفه گری اجمیادزین در ارمنستان و ‏کیلیکیه در لبنان کنونی.
‏۹- هاکوپ مقابارت
۱۰- خاچاتور کساراتسی
۱۱- توروس روسلین و سرکیس پیتزاک‏