او بر این باور بود که انسان ماهیتاً تمایل بـه کسب دانش دارد و همین که عطش انسان بـرای کسب دانش به خاموشی گراید او دیگر یک انسان نیست.

دهم اکتبر ۲۰۱۱م مصادف است با صد و پنجاهمین سالگرد تولد فردیوف نانسن، کمیسر عالی امور پناهندگان جامعۀ ملل، برندۀ جایزه صلح نوبل و دوست بزرگ ملت ارمنی. برای تقدیر از فعالیت های انسان دوستانه این شخصیت بزرگ سلسله برنامه هایی در ارمنستان در نظر گرفته شده از جمله، برگزاری گردهمایی علمی و دانشجویی، رونمایی از تندیس های نانسن در شهرهای ایروان و گیومری، تأسیس موزۀ نانسن و نشر کتاب های وی.

فردیوف نانسن، سیاح، دانشمند و سیاستمدار نامی نروژی، در ۱۸۶۱م، در منطقه ای موسوم به استور فرون، واقع در حوالی اُسلو، به دنیا آمد. نانسن پس از پایان جنگ جهانی اول، هم زمان با فعالیت های مختلف، در مقام کمیسر عالی امور پناهندگان جامعۀ ملل مشغول به کار شد.

نانسن از حامیان حقوق پایمال شده ملت ارمنی است. وی دربارۀ ارمنیان گفته است:

((بلایا، جبر و زور قادر نیستند ارمنیان را به زانو در آورند. جرقه ای ناچیز می تواند آتش آزادی خواهی را در وجود آنان شعله ور کند.

ـ نمی توان کسی را در دنیا پیدا کرد که با تاریخ ارمنیان آشنا شود و به خاطر فجایع بی شماری که این ملت تحمل کرده رنجور نشود.

ـ ملت ارمنی با دلسوزی زائد الوصفی فرهنگ کهن و بی نظیر خود را حفظ کرده و در راه پیشرفت آن می کوشد و ضمن اشاعۀ فرهنگ خود جلای خاصی نیز به آن می بخشد.

ـ در تاریخ بشریت هیچ چیز را نمی توان با قتل عام ارمنیان در ۱۹۱۵م مقایسه کرد)).

لیو هه یر، دختر فریدیوف نانسن، می نویسد: ((آخرین کلمه ای که پدرم پیش از مرگ خود بر زبان آورد واژۀ ارمنی بود)).

فریدیف نانسن در ۱۹۳۰م، دار فانی را وداع گفت. رومن رولان دربارۀ نانسن گفته است:

(( نروژ نانسن را به دنیا آورد ولی نانسن را دنیا از دست داد)).

فریدیوف به منزلۀ شخصیتی صلح طلب با جامعۀ ملل، که رسالتی جز تأمین صلح نداشت، همکاری همه جانبه ای را آغازکرد و این نهاد را بهترین مرجع برای کمک به نیازمندان می دانست. جامعۀ ملل در ۱۹۱۹م با مصوبۀ کنفرانس صلح پاریس و با هدف تأمین صلح و توسعۀ همکاری بین ملت ها تشکیل شد. این نهاد فعالیت های خود را از ۱۰ ژانویۀ ۱۹۲۰م آغاز کرد. طبق اساسنامۀ تصویب شده، این سازمان به وسیلۀ نهادهای اصلی آن، یعنی مجمع عمومی، شورا و دبیرخانه که در رأس آن دبیر کل قرار داشت اداره می شد.

از همان بدو تأسیس این تشکل بریتانیای کبیر و فرانسه نقش پیشرو را در آن برعهده گرفتند. مقر سازمان ژنو سوئیس بود که تمام اجلاس آن در این شهر برگزار می شد.

در ۱۹۳۹م، در شرایط جنگ جهانی دوم، به علت ناتوانی در انجام وظایف اصلی، یعنی تأمین صلح، جامعۀ ملل دست از فعالیت های خود کشید و در ۱۹۴۶م، هم زمان با تأسیس سازمان ملل متحد، رسماً منحل شد.

جامعۀ ملل در طول فعالیت های خود چندین بار به مسئلۀ ارمنیان پرداخته است. جمهوری ارمنستان مستقل، که در ۱۹۱۸م شکل گرفت، در ۱۹۲۰م تمایل خود را برای عضویت در این نهاد اعلام کرد که پس از بررسی های طولانی این در خواست رد شد.

از دیگر مسائل مورد بررسی جامعۀ ملل تأیید صلاحیت ایالات متحدۀ امریکا در قبال ارمنستان بود. در اکتبر ۱۹۲۰م، زمانی که ارمنستان از جانب ترکیه تحت رهبری کمال آتاتورک و روسیۀ بلشویکی در معرض تجاوز نظامی قرار گرفته بود، ایروان مجدداً برای دریافت کمک به جامعۀ ملل روی آورد و پس از بررسی هایی که چندین ماه به طول انجامید شورای جامعۀ ملل کشورهای عضو خود و ایالات متحدۀ امریکا را به متوقف ساختن حملات نظامی فراخواند. در همین راستا اسپانیا و برزیل، دو عضو جامعۀ ملل، نیز آمادگی خود را برای همکاری با ایالات متحدۀ امریکا اعلام کردند لیکن این بار نیز نتیجۀ ملموسی به دست نیامد.

یک بار دیگر، در ۱۹۲۲م، مسئلۀ ارمنیان در دستور کار جامعۀ ملل قرار گرفت. این بار موضوع مورد بحث تشکیل به اصطلاح کانون ارمنی در خاک ترکیه بود. علاوه بر آن، مسئلۀ کمک به پناه جویان ارمنی، که پس از قتل عام بزرگ دولت عثمانی در سراسر جهان پراکنده شده بودند و اسکان بخشی از این پناه جویان در خاک ارمنستان شوروی، در دستور کار جامعۀ ملل قرار گرفت. این بار نیز مانند دفعات پیشین نتیجۀ چندان چشمگیری حاصل نشد.

در این خصوص باید به نقش فریدیوف نانسن، دوست بزرگ ملت ارمنی و فعالیت های انسان دوستانه و قابل تقدیر وی در جامعۀ ملل اشاره کرد. وی که کمیسر عالی جامعۀ ملل در امور پناهندگان بود و ریاست کمیسیون مهاجرت را که در چهار چوب جامعۀ ملل شکل گرفته بود به عهده داشت، فعالیت های چشمگیر و در خور ستایشی در مورد سازماندهی مهاجرت ارمنیان پراکنده در سراسر جهان به جمهوری ارمنستان و کمک به آنان صورت داده است.

نانسن در دورۀ حیات سیاسی خویش، در جامعۀ ملل، ارزنده ترین خدمات بشردوستانه و نیکوکارانه را بدون در نظر گرفتن تبعیض اعم از زبانی، منطقه ای، قاره ای، نژادی و عقیدتی برای پناه جویان ارائه داده است.

نانسن برای بررسی امکانات اجرای برنامۀ مورد نظر، در رأس هیئتی به ارمنستان شوروی سفر کرد و در گزارشی از سفر خود به جامعه ملل نوشت: (( در صورت فراهم آوردن امکاناتی از طرف جامعۀ ملل می توان حدود ۲۵ تا۳۰ هزار پناه جوی ارمنی را در جمهوری ارمنستان اسکان داد)).

زمانی که نانسن یقین حاصل کرد جامعۀ ملل در اجرای این برنامه از خود تعلل نشان می دهد شخصاً دست به کار شد و از طریق جمع آوری اعانات و کمک های مالی اقدام به اسکان حدود هفت هزار پناه جوی ارمنی در خاک ارمنستان شوروی کرد.

در اثر تلاش های پیگیرانۀ فریدیوف نانسن، در ۱۹۲۲م، در ژنو، اجلاسی برگزار و در آن تصمیم گرفته شد تا برای پناه جویان و کسانی که میهن خود را از دست داده اند گذرنامه هایی موقت موسوم به گذرنامه های نانسنی صادر شود.

بر اساس مصوبۀ ۱۲ ژوئیۀ ۱۹۲۴م به ۳۲۰ هزار نفر از ارمنیانی، که در پی قتل عام بزرگ ۱۹۱۵م، خانه، کاشانه و میهن خود را از دست داده و در اقصا نقاط جهان پراکنده شده بودند، گذرنامه های نانسنی اعطا شد. پناه جویان ارمنی به کمک این گذرنامه ها می توانستند آزادانه در کشورهای شرکت کننده در اجلاس فوق تردد کنند.

بر اساس قرارداد سِور، که در ۱۰ اوت ۱۹۲۰م به امضا رسید، جامعۀ ملل صلاحیت رسیدگی به مسئلۀ محکومیت عاملان قتل عام ارمنیان را در ترکیۀ عثمانی به دست آورد. برای این منظور دولت ترکیه می بایستی برای فعالیت کمیسیون های مختلطی که از طرف جامعۀ ملل، برای رسیدگی به اوضاع آسیب دیدگان و شکایات آنان، عازم ترکیه می شدند تسهیلاتی فراهم می کرد. بر اساس این قرارداد پیش بینی می شد که اشخاص حقیقی و دولت ترکیه، به خاطر جنایاتی که در قبال بشریت و تمدن بشری مرتکب شده بودند و دیگر عاملان و مجریان جنایات شوم ۱۹۱۵م تحت پیگرد قانونی قرار گیرند. به دول متفق نیز اجازۀ تعیین دادگاهی با صلاحیت محاکمۀ مجرمان داده شده بود. از طرف دیگر دولت ترکیه می بایستی آرای صادر شده از این دادگاه را لازم الاجرا می دانست.

بدین ترتیب، اولین بار در تاریخ روابط بین الملل امکان تشکیل دادگاهی بین المللی بررسی شد. در مادۀ ۲۳۰ قرارداد مذکور آمده است:

((در صورتی که جامعۀ ملل بتواند در زمانی معقول دادگاهی را با صلاحیت محاکمۀ جنایتکاران رویدادهای ۱۹۱۵م تشکیل دهد به دول متفق اجازۀ تحویل جنایتکاران فوق داده خواهد شد و دولت ترکیه مجبور به پذیرش آرای صادر شده از این دادگاه است)).

با این وصف، می توان گفت که اسناد جامعۀ ملل واقعیت قتل عام ارمنیان را در ترکیۀ عثمانی به اثبات می رساند.

پی نوشت:

۱ـ سفیر تام الاختیار جمهوری ارمنستان در جمهوری اسلامی ایران.