تادئوس رسول:

«آنگاه عیسی دوازده شاگرد خود را فرا خواند و آنان را اقتدار بخشید تا ارواح پلید را ‏بیرون کنند و هر درد و بیماری را شفا دهند. این است نام های دوازده رسول: شمعون ‏معروف به پطروس و برادرش آندریاس، یعقوب پسر زِبِدی و برادرش یوحنا، فیلیپوس و ‏بَرتولما، توما و متی ، یعقوب پسر حَلفای و تاده (تادئوس)، شمعون و یهودای اسخریوطی». ‏

متی، ۱۰ : ۳-۱‏

‏تادئوس رسول یکی از دوازده شاگرد حضرت عیسی مسیح بود. تاریخ ولادت او، که به نام های دیگری ‏از جمله یهودا (فرزند یعقوب) نیز شناخته می شود، مشخص نیست. ‏تادئوس به دعوت و تقاضای آبکار، پادشاه ارمنستان، به این کشور آمد و در ‏حدود سال ۳۳ میلادی شروع به تبلیغ مسیحیت در این سرزمین کرد. شاهزاده سانادروک، که بعدها ‏پادشاه ارمنستان شد و دخترش، ساندوخت، ابتدا به دین مسیح گرویدند اما پس از مدتی ‏کوتاه سانادروک از کار خود پشیمان شد، به اعتقادات پیشینش بازگشت و به ‏پرستش خدایان قدیمی پرداخت. او کوشید تا دخترش را نیز از ایمان به مسیحیت منصرف سازد اما با بی نتیجه ماندن تلاش هایش فرمان قتل تادئوس رسول و ساندوخت را صادر کرد. پس از قتل تادئوس ‏او را در محل کنونی کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا)، واقع در شمال غرب ایران، شهرستان ماکو، از توابع سیه چشمه در کنار روستای قره کلیسا، به خاک سپردند. ‏

تاریخچۀ کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا)‏

مجموعۀ دیر تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) میراث ارزشمندی است که شاهد پستی ها و بلندی ها‏ی تاریخی بی حد و ماجراهای تلخ و شیرین فراوانی بوده و سرگذشت عجیب آن با ‏تخریب ها، ویرانی ها، باز سازی ها و مرمت های بی شمار عجین شده است.‏ در این نوشتار، تنها به برخی از این رویدادها اشاره خواهیم کرد.

تاریخ ساخت کلیسای اولیه مشخص نیست اما تا پیش از ساخت آن بر روی قبرتادئوس رسول نمازخانه و زیارتگاهی ساخته شده بود که قبر تادئوس رسول ‏در سمت راست محراب آن قرار داشت. بنای فعلی کلیسا ترکیبی از دو بنای سیاه و سفید ‏است که در برهه های مختلفی از زمان ساخته شده اند اما به واقع حکم بنایی واحد را دارند.‏

ـ در ۱۲۴۷م، جاثلیق کنستانتین اول بارتسربرتسی، دیر تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) را به منزلۀ مرکز ‏حوزۀ آرداز یا حوزۀ خلیفه گری ارمنیان آذربایجان تعیین کرد. ‏اولین خلیفۀ دیر تادئوس مقدس خلیفه هوسپ آردازتسی بود. خلیفه هوسپ آردازتسی ‏به فرمان و یاری جاثلیق کنستانتین اول دیر را، که بر اثر تهاجمات سلجوقیان ویران شده ‏بود، بازسازی کرد.‏

ـ در ۱۳۱۹م، زلزلۀ مخربی کلیسا را ویران ساخت و سبب مرگ ‏‏۷۵ روحانی دیر شد. پس از این واقعه، اسقف زاکاریا، اسقف دیر، با کمک های مردمی به بازسازی کلیسا همت ‏گماشت. عملیات بازسازی ده سال به طول انجامید (تا ۱۳۲۹م) و بازسازی کلیسا با ‏سنگ های سیاه رنگ از جنس بازالت صورت گرفت. ‏

ـ در سده های چهاردهم و پانزدهم میلادی، کلیسا از تهاجم و تاخت و تاز مغول ها و دیگران در امان ‏نماند اما بازسازی شد. در قرن شانزدهم میلادی نیز مرمت هایی اساسی به دست افراد روحانی و ‏غیرروحانی بر روی کلیسا صورت گرفت.‏

ـ در ۱۶۴۱م، بار دیگر بر اثر زلزله خسارت هایی سنگین به بنای دیر وارد آمد ‏که در ۱۶۵۰م به همت اسقف مگردیچ ماکوئی و حمایت جاثلیق فیلیپوس آقباکتسی ‏مرمت شد. هرچند هنگام بازسازی مجدد کلیسای سیاه رنگ در این سال ها عملاً ‏کلیسایی جدید بنا کردند اما پلان اولیۀ آن حفظ شد، به غیر از تزیینات خارجی آن که ‏تحت تأثیر شیوۀ معماری قرن هفدهم ارمنی تغییر یافت به این معنی که برای زیباسازی ‏کلیسا، چه در دیوارهای اصلی و چه در ساق گنبد، از سنگ های چند رنگ با حجاری های ‏زیبا استفاده کردند. فعالیت های مرمتی دیر تحت نظارت روحانیان ارشد دیر و در بیشتر موارد، ‏مساعدت های مالی مردمی تا ۱۶۹۳م ادامه داشت (مرمت ها در سال های ۱۶۶۴، ‏‏۱۶۷۹ ـ ۱۶۸۵ و ۱۶۹۱ـ ۱۶۹۳م صورت گرفت).‏

ـ در سال های ۱۶۹۲ و ۱۶۹۳م، در میان قسمت های بازسازی شده، بخشی از ‏محل ویژۀ اسکان زائران دیر نیز بازسازی شد که این امر بیانگر آن است که از ‏دیرباز زائران به منظور زیارت به این مکان عزیمت می کرده اند.‏

ـ در ماه های آوریل (۱۵ آوریل) و مه ۱۶۹۶م، دو زلزلۀ مخرب بار دیگر ‏خساراتی عظیم به کلیسا وارد ساخت. بر اثر زلزلۀ ماه آوریل قسمت شرقی کلیسا، حصار و ‏اتاق های تازه ساخت روحانیان خسارت دیدند.‏

ـ در ۱۸۱۰م، امور بازسازی دیر به اسقف سیمون بزنونی محول شد. ‏امور بازسازی با مساعدت عباس میرزا[۱] صورت گرفت. اسقف سیمون بزنونی پیش تالار و دیوار ‏غربی کلیسای قدیمی را، که با سنگ های خاکستری تیره ساخته شده بود، برداشت تا ‏قسمت غربی کلیسا را با استفاده از طرح کلیسای اجمیادزین بنا کند.‏

برخلاف اسقف زاکاریا دزوردزورتسی، که در قرن چهاردهم میلادی بخش قدیمی کلیسا را ‏با سنگ های خاکستری تیره بنا کرده بود، اسقف سیمون بزنونی بخش جدید کلیسا را ‏با سنگ های سفید رنگ ساخت. به دلیل مرگ عباس میرزا و همچنین، انتقال اسقف سیمون ‏از دیر تادئوس مقدس، ساخت بنا ناتمام ماند و پوشش های برج ناقوس کلیسا و محراب ها ‏تکمیل نشد.‏

ـ در۲۰ ژوئن ۱۸۴۰م، زلزله باردیگر خرابی و ویرانی شدیدی به بار آورد.‏

ـ در ۱۸۴۱م، مرکز خلیفه گری ارمنیان آذربایجان از دیر تادئوس مقدس به ‏تبریز منتقل شد. ‏

ـ در ۱۹۱۸م، آخرین غارت و خرابی کلیسای تادئوس مقدس در زمان ‏جنگ جهانی اول اتفاق افتاد، هنگامی که منطقۀ ماکو مورد تاخت و تاز لشکریان روس و عثمانی ‏قرار گرفت.‏

ـ در ۱۹۳۱ و ۱۹۳۲م، به دستور ‏اسقف اعظم، نرسس ملیک تانگیان (خلیفۀ وقت کل ارمنیان آذربایجان)، خلیفه پطروس ‏غازاریان، راهب کلیسای تادئوس مقدس، که مدت چهل سال در کلیسای مزبور خدمت ‏کرده بود، با جمع آوری اعانه به تعمیرات اساسی در کلیسای تادئوس مقدس پرداخت و ‏برای احیای کلیسا تلاش بسیار کرد.‏

– طی ۱۹۴۱ ـ ۱۹۴۶م، که دنیا درگیر ‏منازعات جنگ جهانی دوم و عواقب ناشی از آن بود، بار دیگر منطقۀ ماکو به علت ‏اشغال از سوی نیروهای خارجی به منطقه ای نا امن تبدیل و کلیسای تادئوس مقدس لطماتی را متحمل شد.‏

ـ در ۱۹۴۶م، با کوچ آخرین ارمنیان این منطقه آخرین راهب ‏کلیسا، خلیفه پطروس غازاریان، نیز دیر را ترک گفت و در تبریز اقامت گزید و در ‏نتیجه، دیر مدت زمانی متروکه ماند.‏

ـ پس از ۱۹۴۶م، شورای خلیفه گری کل ارمنیان آذربایجان در تبریز ‏در صدد احیای کلیسا و زیارتگاه مزبور برآمد.‏ [۲]

بنای کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) ‏

کلیسای تادئوس مقدس یا کارا کلیسا (قره کلیسا) در استان آذربایجان غربی، در شمال شرقی دشت ‏چالدران و کنار روستایی که به نام قره کلیسا خوانده می شود قرار دارد.‏

مجموعۀ کارا کلیسا (قره کلیسا) متشکل از دو بخش شرقی و غربی است. ‏دیواری داخلی این دو بخش را از یکدیگر جدا می سازد و بین این دو محوطه دری برای ‏برقراری ‏ارتباط تعبیه شده است. کلیسای دیر در مرکز محوطۀ شرقی قرار دارد و در چهار طرف ‏آن و در قسمت داخلی حصارها، اتاق هایی برای سکونت اسقف ها و راهب ها بنا شده اند (تصویر زیر). محوطۀ ‏غربی دیر کمی کوچک تر از محوطۀ شرقی و در قسمت جنوب، دارای مجموعۀ ‏کارگاه روغن کشی است. دروازه های هر دو محوطه در حصار غربی گشوده می شود. به ‏غیر از دروازه های اصلی یک ورودی دیگر نیز در قسمت جنوبی حصار محوطۀ شرقی ‏دیر قرار دارد که در حال حاضر از این ورودی استفاده می شود.‏

الحاق دو بخش سیاه و سفید کلیسا به یکدیگر، که دارای اسلوب های معماری کاملاً ‏متفاوتی هستند، به حدی با مهارت صورت گرفته که به شکلی یکپارچه جلوه می کند. ‏تشابه حجمی به کار رفته در دو گنبد بنا، که یکی سیاه و دیگری سفید رنگ و به شکل ‏هرمی دوازده ضلعی است، سبب شده تا ناسازگاری در تفاوت حجم دو قسمت بنا به چشم ‏نیاید.‏

دیوارهای خارجی کلیسا را نقش های حجاری شدۀ بسیار زیبایی زینت داده که شامل تصاویر قدیسان، فرشتگان، گیاهان و غیره است. ‏‏ ساختمان کلیسا اثر هنری ارزنده ای است که از مهارت خاص هنرمندان سنگ ‏تراش و معمار حکایت می کند.‏

بنای کلیسا در ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ش بنا به درخواست خلیفه گری کل ‏ارمنیان آذربایجان تحت شمارۀ ۴۰۵ جزو آثار باستانی کشور به ثبت رسید. ثبت ‏جهانی این دیر تاریخی نیز در فهرست آثار سازمان یونسکو در ۱۳۸۷ ش(۲۰۰۸ م) صورت گرفته است. ‏

این کلیسا به نام های مختلفی از جمله «تادئوس مقدس»، «تادۀ مقدس»، ‏‏«طاطاوس مقدس»، «قره کلیسا» و «کارا کلیسا» مشهور است. ممکن است چنین پنداشته شود که به دلیل سیاه رنگ بودن بخشی از این کلیسا آن را ‏‏«قره کلیسا» نامیده اند زیرا در زبان ترکی واژۀ «قره» به معنای سیاه و در نتیجه، «قره ‏کلیسا» نیز به معنای کلیسای سیاه است اما در بررسی ریشه شناختی واژه های ‏‏«قره» و «کارا» مشخص می شود که هردوی این واژه ها از ریشۀ هند و ‏اروپایی و به معنای گران و سنگین و بزرگ و ارجدار (مهم) هستند. بنابراین، ‏‏«قره کلیسا» یا «کارا کلیسا» به معنای کلیسای بزرگ و ارجدار است چنان که قره ‏چمن به معنای چمن بزرگ (و نه چمن سیاه) و قره نی به معنای نی بزرگ است و واژۀ ‏‏«قره» در زبان ترکی به معنای سیاه از ریشۀ دیگری است. [۳] ‏

زیارت سالانۀ کلیسای تادئوس مقدس (کاراکلیسا یا قره کلیسا)

همچنان که پیش تر اشاره کردیم از دیرباز زائران برای زیارت کلیسای تادئوس ‏مقدس به این مکان عزیمت می کرده اند و محل های ویژه ای نیز برای اسکان زائران در ‏محوطۀ دیر ساخته شده بود اما این زیارت ها در زمانی خاص و به طور مرتب صورت ‏نمی گرفت.‏

شورای خلیفه گری کل ارمنیان آذربایجان تصمیم گرفت تا مراسم زیارت سالانۀ کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) را ‏برگزار کند و با این تصمیم نخستین گام را در ۱۳۳۳ش در این راستا ‏برداشت. ‏هماهنگی های لازم صورت گرفت و به منظور آگاهی زائران از تاریخ و چگونگی ‏برگزاری مراسم زیارت و اعلام شرایط ثبت نام اطلاعیه ای در سه شمارۀ متوالی روزنامۀ ‏‏آلیک ‏(در روزهای ۱۲، ۱۳ و ۱۴ ژوئیه ۱۹۵۴م) به چاپ رسید.

بدین ترتیب، شورای خلیفه گری کل ارمنیان آذربایجان، به ریاست کشیش اعظم کاراپت ‏مانوکیان، نایب خلیفۀ وقت، اولین زیارت سالانۀ کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) را ترتیب ‏داد. کاروان زائران مرکب از ۵۴ زائر ارمنی روز جمعه،۸مرداد۱۳۳۳ش(۳۰ ‏ژوئیه ۱۹۵۴م)، از تبریز حرکت کرد و با طی مسافتی از بی راهه به مقصد رسید و در روز ‏شنبه، ۹ مرداد۱۳۳۳ش (۳۱ژوئیۀ ۱۹۵۴م)، اولین مراسم زیارت ‏سالانۀ کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) برگزار شد. در زیر تصویر یکی از گروه های ‏زائران اولین سال زیارت کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) مشاهده می شود.

راه های کنونی آسفالت شدۀ منتهی به کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) و امکانات موجود ممکن است این ‏تصور را ایجاد کند که شصت سال پیش نیز وضعیت این گونه بوده اما افرادی هستند که به خاطر ‏دارند ایامی را که چنین امکاناتی در محوطۀ کلیسا و جاده وجود نداشت برای مثال، ‏یکی از مشکلات زائران، یافتن محل کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) بود. برای حل این مشکل در پنجمین سال ‏زیارت کلیسای تادئوس مقدس، پیش از برگزاری مراسم، در مسافت بین انتهای جادۀ اصلی تا محوطۀ کلیسا، در هر پنجاه متر سنگ های عظیمی قرار داده بودند تا زائران در ایام زیارت ‏قادر به یافتن جادۀ فرعی منتهی به کلیسا باشند. با این اوصاف مشخص می ‏شود که زائران برای رسیدن به زیارتگاه با چه مشکلاتی مواجه بوده اند و رسیدن به ‏محل کلیسا چه مدت زمان به طول می انجامیده است. ‏

از۱۳۳۳ش/۱۹۵۴م تا کنـــون، هـر ســـال در روز شهادت تادئوس رسول مراسم ‏زیارت برگزار شده است.‏

برابر با تقویم کلیسای مرسلین ارمنیان مبدأ تعیین تاریخ اعیاد مربوط به قدیسان، ‏تاریخ عید پاک مسیحیان (عید رستاخیز حضرت عیسی مسیح) است. عید پاک در ‏نخستین یکشنبه پس از اعتدال بهاری و کامل شدن ماه برگزار می شود و از این رو پس از ‏‏۲۱ مارس تا ۲۶ آوریل جشن گرفته می شود و میان ۳۵ روز در گردش است. بنابراین، ‏تاریخ زیارت کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) نیز، که با توجه به تاریخ عید پاک تعیین می شود، ‏متغیر است. ‏

تادئوس مقدس برای مسیحیان و به ویژه، ارمنیان دارای ارزش ویژه ای است زیرا او نه ‏تنها یکی از دوازده شاگرد حضرت عیسی بوده بلکه پایۀ کلیسای مسیحی ارمنی از زمان وی گذاشته شد و به همین دلیل کلیسای ارمنی را «کلیسای ‏مرسلین ارمنی» یا «کلیسای رسولی ارمنی» نیز می نامند. دیر تادئوس مقدس (قره کلیسا)، که بر ‏مزار تادئوس رسول بنا شده، از لحاظ مذهبی و به دلیل قدمت دارای ارزش جهانی است ‏و در ایام زیارت سالانه، مسیحیان نه تنها از شهرهای مختلف ایران بلکه از اقصا ‏نقاط جهان برای حضور در مراسم مذهبی به این مکان می آیند.

امسال (۱۳۹۳ش / ۲۰۱۴م)، که مصادف با شصتمین سالگرد زیارت دیر تادئوس مقدس (قره کلیسا) بود، مراسم زیارت در روزهای ‏پنجشنبه، جمعه و شنبه، ۹، ۱۰ و ۱۱ مرداد (۳۱ ژوئیۀ، ۱ و ۲ اوت)، برگزار شد.‏

در طول سه روز زیارت، طنین ناقوس کلیسا زوار را برای انجام ‏مراسم دعا و نیایش فرا می خواند. در محوطۀ کلیسا، نیز مجموعه ای از تصاویر مختلف مربوط به شصت سال زیارت به ‏چشم می خورد که زائران را به سفرهایی دور و دراز می برد، سفرهایی پر از خاطرات ‏شیرین.‏

قربانی کردن در ادیان الهی جایگاهی ویژه دارد. در ایام زیارت کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) نیز، زائران گوسفند ‏قربانی و گوشت آن را میان مردم تقسیم می کردند.

بسیاری از ارمنیان فرزندان خود را در این کلیسا غسل تعمید دادند. برخی افراد نیز نذر ‏کردند و نام فرزند ذکور خود را برگرفته از نام تادئوس رسول تادئوس، تاده یا ‏‏طاطاوس نهادند.‏

مراسم مذهبی روزهای پنجشنبه و جمعه در واقع نوعی آمادگی برای مراسم اصلی ‏روز شنبه بود. ‏مراسم روز شنبه از صبح آغاز شد. در این مراسم، اسقف اعظم سبوه ‏سرکیسیان، خلیفۀ ارمنیان تهران و شمال کشور و اسقف گریکور چیفتچیان، خلیفۀ کل ارمنیان آذربایجان و ‏هزاران زائر حضور داشتند. ‏طی مراسم، سرودهای مذهبی به گوش می رسید، کندر خوش عطر و متبرک سوزانده می شد و دعا و ‏ندای ستایش و شکرگزاری مؤمنان همراه با آن به اوج می رفت. ‏

در طول مراسم، شمع هایی در کلیسا روشن شدند که مظهر روشنایی بودند، ‏روشنایی به مفهوم پرستش خدای یکتا و رهایی از تاریکی و بت پرستی. شمع هایی نیز نذر مؤمنان بودند که در محل های ویژه ای در داخل کلیسا روشن شده بودند. ‏

زائران به منظور تسبیح و حمد خداوند گرد آمده بودند و به پیشگاه او دعا می کردند. در این ‏زیارتگاه، زائران در کنار نیایش ها و دعاهای خود، در طول مراسم، همدل و هم صدا با ‏دیگر موحدان برای آرامش زندگی مردم مظلوم و بی گناه فلسطین و غزه دست دعا به ‏آسمان بلند کردند ‏و بدین ترتیب، شصتمین زیارت سالانۀ کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا یا قره کلیسا) به پایان رسید.‏