کتابی که قصد معرفی آن را دارم، یکی از آثار ارزشمند، برجسته و بی نظیر مرحوم دکتر عنایت الله رضا به شمار می آید. از آنجا که نوشتن کتابی پیرامون آذربایجان یکی از (( آرزوهای)) دکتر بود مرحوم دکتر رضا بخش قابل ملاحظه ای از وقت خود را صرف مطالعۀ تاریخ ترکان و رابطۀ این قوم با ایران کرده بودند و با بررسی مسائل جغرافیایی و تاریخی و نوشته های مورخان باستان و عصر اسلامی و تألیفات دانشمندان و محققان معاصر روس نتایج سال ها مطالعه و تحقیق خود را در کتابی تحت عنوان آذربایجان و اران (آلبانیای قفقاز) گرد آوردند. (( باشد که این مختصر بتواند زمینه ای برای روشن شدن برخی ابهام های موجود فراهم آورد)) . [۱]

این کتاب، که نخستین بار در ۱۳۶۰ش به چاپ رسیده، تاکنون بارها مورد تجدید چاپ قرار گرفته.

فهرست مطالبی که دکتر رضا در این کتاب به آنها پرداخته به شرح زیر است:

ـ نام آذربایجان و آلبانیای قفقاز در روزگار کهن

ـ دگرگونی هایی که در نام آلبانیای قفقاز پدید آمده است

ـ محدودۀ جغرافیایی آلبانیای قفقاز (اران) و آذربایگان

ـ نظر پان ترکیست ها پیرامون ترکان

ـ تیره و زبان مردم آلبانیای قفقاز

ـ تیره و زبان مردم آذربایجان

ـ کوچ ترکان و نفوذ زبان ترکی به آذربایجان

ـ چگونه نام آذربایجان بر اران نهاده شد

مرحوم دکتر عنایت الله رضا، که طعم تلخ یاوه گویی ها و عوام فریبی های ابرقدرت زمان و به اصطلاح حامی کارگران را چشیده و زخم ناشی از تیغ جبر، خفقان، دربه دری و آوارگی آن “رفیقان” را بر جسم و روح خود حس کرده بود، بهتر از هر کس دیگر می توانست شرارت های پنهانی آن دستگاه عظیم را تفسیر کند.

از آنجا که ارمنیان نیز قربانی مقاصد رذیلانۀ آن ابرقدرت فرومایه، در ساخت و ایجاد کشوری تصنعی و چهل تکه به نام آذربایجان بوده اند و ناچار به از دست دادن بخشی مهم و تاریخی از سرزمین خود شده اند، به خوبی قادر به درک سخنان ایشان هستند.

از آنجا که اینجانب افتخار شاگردی استاد را داشته ام و از اقیانوس بی کران دانش و تجربیات ایشان کسب فیض کرده ام از این مجال فراهم آمده بهره جستم تا مراتب قدرشناسی خود را نسبت به آن بزرگوار ابراز دارم و چکیده ای از اثر گران قدر آن استاد ارجمند را تقدیم خوانندگان محترم فصلنامۀ پیمان کنم.

(( همۀ ما میهمان این هستی

از روز پوچ تولدیم

به نوبت آییم و رویم

از این دنیای فانی

عشق و سرور گذری اند

زیبایی، گنج و جاه

مرگ مالِ ماست، ما مالِ مرگ

کارِ آدم هست مانا.

کار ماناست، خوب بدانید

که دارد سخن، قرن ها

خوشا به حال او که با کارش

ماند جاوید و پایا)). [۲]

* * *

(( سرزمینی که شصت و اندی سال قبل جمهوری آذربایجان و پس آنگاه جمهوری سوسیالیستی آذربایجان نام گرفت، در روزگار باستان، آلبانیا نام داشت)) . [۳]

(( آکادمیسین واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد، خاورشناس بزرگ روس، پیرامون نام آذربایجان چنین می نویسد: ,پیش از حملۀ اسکندر مقدونی، آذربایجان ایران بخشی جدایی ناپذیر از سرزمین ماد بود و سیستم اداری جداگانه ای نداشت. هنگام پیکار گوگمل، آتروپات، ساتراپ سراسر ماد بود… پس از اسکندر بخشی از سرزمین ماد همچنان در اختیار آتروپات باقی ماند که مادِ خُرد نامیده می شد. بعدها نام آتروپات بدان افزوده شد. یونانیان این سرزمین را آتروپاتن و ارمنیان آترپاتکان می نامیدند. نام آذربایجان از همین جاست، .

آریان، مورخ سدۀ دوم میلادی، به هنگام بحث پیرامون لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران، از آلبانیای قفقاز و آذربایجان جداگانه نام برد و آذربایجان را ماد آتروپاتن نامید)) . [۴]

دکتر رضا با استناد به نوشته های مورخانی چون پلینیوس، استرابون، پولیبیوس، یوسف فلاویس و دیگران اینگونه می نویسد: (( از نوشته های ارائه شده چنین بر می آید که آلبانیای قفقاز سرزمینی جدا از آذربایگان بوده است)) . [۵]

سپس، برای رفع ابهام، به دگرگونی های نام آلبانیای قفقاز، در نوشته های جغرافی نگاران، همانند آغوان، آلوان، الران و اران پرداخته و به قول خودشان اشاره به نام آلان را، که گاه با نام آران اشتباه شده است، ضروری می داند. (( نام کنونی سرزمین آلان ها جمهوری شوروی خود مختار اوسِت شمالی است که در دامنۀ شمالی سلسله کوه های بزرگ قفقاز قرار گرفته است ولی اران نامی است که تازیان به آلبانیای قفقاز داده اند. اقوام این دو سرزمین نیز از یکدیگر جدا بودند و زبان های جداگانه داشتند. زبان مردم اران از شاخۀ زبان های معروف به یافثی و زبان مردم آلان از شاخۀ زبان های ایرانی بوده است)) . [۶]

در بخش سوم کتاب، نویسنده به محدودۀ جغرافیایی آلبانیای قفقاز(اران) و آذربایگان پرداخته و با استناد به نقشه ها، آثار مورخان و اسناد حدود جغرافیایی این نواحی را این گونه شرح می دهد: (( همۀ این مآخذ و بسیاری اسناد و مدارک دیگر دلیلی است روشن بر اینکه سرزمین آلبانیای قفقاز و به دیگر سخن اران و شیروان همواره از آذربایگان جدا بوده و در گذشته هیچ گاه نام آذربایجان بر اران گفته نشده است. هر گاه اسناد و مدارک وزارت امور خارجۀ ایران و روسیه تزاری و کتاب هایی را که تا سال ۱۹۱۸ میلادی در روسیه نوشته شده است از نظر بگذرانیم به روشنی می بینیم که سرزمین اران و شیروان هرگز نام آذربایجان نداشته اند و گاه به همان نام اران و شیروان و گاه قفقاز نامیده شده اند)) . [۷]

در بخش (( نظر پان ترکیست ها پیرامون ترکان)) نویسنده پرسش مهمی را مطرح می کند: آیا سرزمین آسیای میانه از روزگاران کهن سرزمین ترکان بود؟ دکتر رضا در بحث پیرامون پرسش فوق ابتدا به جایگاه سرزمین آریاییان و ایران ویج می پردازد و با اتکا به اسناد و مدارکی از عهد باستان، اوستا، نوشته های پهلوی، هرودوت و دیگر خاورشناسان آسیای میانه از جمله خوارزم و دشت های اطراف رود زرافشان، سغد، مرو، بلخ، نسا، هرات، کابل و هیلمند (هیرمند) را سرزمین نخستین آریاییان یا ایران ویج می داند. [۸]

(( دیاکونوف سکونت آریاییان در این سرزمین ها را حدود هزارۀ سوم و هزارۀ دوم پیش از میلاد تخمین زده است[۹۱] و جای پیدایش زبان اوستا را آسیای میانه و شرق ایران می داند. [۱۰] در نوشته های مورخان باستان مطالب بسیاری پیرامون اقوام ایرانی و غیر تابع شاهنشاهی هخامنشی آمده است. با این همه کمتر اثری از وجود ترکان در آسیای میانه و یا نقطۀ دیگری از سرزمین های تابع فرمانروایی هخامنشی می توان یافت.

بنابر اسناد و مدارک و نوشته های مورخان چینی، ایرانی، رومی، ارمنی و تازی معلوم و روشن است که کوچ ترکان به سرزمین های بسیار دوردست آسیای میانه در سدۀ ششم میلادی و در روزگار شاهنشاهی ساسانیان آغاز شد. با این همه ترکان حتی در نخستین سده های اسلامی نیز آسیای میانه را در اختیار نداشتند. بدین روال ادعای مورخان ترک و عثمانی، مبنی بر ترک بودن اقوام آسیای میانه در روزگار باستان، فاقد هر گونه دلیل ومدرک است)) . [۱۱]

دکتر رضا در مورد اینکه ترکان باستان در اراضی شمال چین می زیسته اند می گوید:

(( چینیان گروهی از اقوام ترک ساکن شمال چین، جنوب سیبری و محدودۀ آلتای را ,هیون هو، می نامیدند که به معنای بردگان عاصی و گناهکار است. گروه دیگری از این اقوام را چینیان ,توکیو، می نامیدند که تلفظ چینی نام ,تورکیوت، است زیرا ترکان باستان ,تورکیوت، نامیده می شدند که همان ,ترک، یا ,تورک، است. از آغاز سدۀ پنجم میلادی اتحاد جدید قبایل در پیرامون آسیای مرکزی پدید آمد. این قبایل در تاریخ به نام ,هون ها، مشهورند. همۀ اقوام و قبایلی که در این اتحاد گرد آمدند ترک نبودند)) . [۱۲]

استاد رضا اشاره می کند که گومیلف نیز ضمن بحث پیرامون ترکان نوشته است: (( تازیان همۀ جنگاوران کوچ نشین ساکن شمال سرزمین سغد را تُرک نامیدند. از این رو، بسیاری از اقوام ساکن آسیای میانه به خطا ,ترک، نامیده شدند حال آنکه اقوام مذکور هرگز ترک و جزء خاقانات نبودند. باید افزود که برخی از اقوام و تیره ها چون ترکمانان، مردم شبه جزیرۀ آناتولی (ترکیه کنونی)، مردم آلبانیای قفقاز و نیز مردم آذربایجان هیچ گاه کمتر خویشاوندی با ترکان و مغولان نداشتند زیرا زبان تنها معرف مشخصات قومی و نژادی نیست)) . [۱۳]

دکتر عنایت الله رضا در اثبات ترک نبودن مردم ساکن سرزمین های آسیای میانه در روزگار باستان به نام های جغرافیایی هم استناد می کند: (( نام های شهرها، کوه ها و رودها همه از زبان مردم ساکن سرزمین ها پدید آمده اند، نگاهی گذرا به اسم مکان ها و نواحی مسکونی آسیای میانه نشان می دهد که مردم این سرزمین از نژاد ترکان نبودند و به زبان ترکی نیز سخن نمی گفتند بلکه تمام این نام ها مؤید ایرانی بودن آنهاست)) . [۱۴]

(( از سدۀ ششم میلادی ترکان به سرزمین های آسیای میانه راه یافتند و از سده چهارم هجری به تأسیس دولت هایی در آن نواحی پرداختند و متعاقب آن دولت بزرگ ترکان را در آسیای مرکزی و غربی پدید آوردند. این نکته سبب شد که برخی از مورخان پیرامون سرزمین ترکان، که از جنوب سیبری و سرزمین آلتای به این نواحی راه یافتند، راه خطا پیمایند و توران یا تورانیان را ترک بخوانند. اینان روزگار خود را ملاک داوری قرار دادند و چون قبایل غز و قپچاق در ماوراءالنهرسکنا یافتند و در دشت های آسیای میانه زبان ترکی رواج یافت و بنابه نوشته استاد بارتولد ,ایرانی را از میدان به در کرد و چنین گمانی پدید آمد که گویا تورانیان تُرک بوده اند،.[۱۵] مورخان پان ترکیست نه تنها آسیای مرکزی بلکه بخش بزرگی از جهان، از جمله منطقۀ اورارتو، را سرزمین توران نامیده اند و منکر وجود قوم ارمنی و سرزمین ارمنستان شده اند. [۱۶] این جعل و تحریفی است آشکار در مسئلۀ منشأ ارمنیان و دیگر اقوام شرق باستان که در نوشته های تاریخی جعلی ترکیه می توان یافت. این جعل و تحریف پیش از هر چیز از ایدئولوژی پان ترکیسم و مولود مشابه آن پان تورانیسم منشأ گرفته است. هرگاه ایدئولوژی پان ترکیسم درجهت اثبات سیاست توسعه طلبانۀ ترک ها نسبت به اقوام ترکی زبان عمل می کند پان تورانیسم مبلغ اندیشۀ تأسیس کشور ,توران بزرگ، است که از اقیانوس کبیر تا اسکاندیناوی و دریای مدیترانه کشیده شده است. در واقع پان تورانیسم و پان ترکیسم ایدئولوژی واحدی هستند. [۱۷]

پیرامون نام تور چنین به نظر می رسد که تورانیان شاخه ای از آریاییان بودند که از فرهنگ کمتری برخوردار شدند. میان دو گروه ایرانیان و تورانیان دشمنی وجود داشت. از سدۀ ششم میلادی، که ترکان به آسیای میانه راه یافتند، شباهت این دو نام سبب شد که برخی نام توران را با نام ترکان یکی بدانند. حال آنکه رابطه ای میان این دو نام وجود نداشت. [۱۸] هر جا که محققان اروپایی در تشخیص قومی عاجز ماندند آنان را غیر سامی و غیر هندواروپایی نامیدند که هرگز این نظر شامل قبایل تورانی نبوده است. مورخان ترک، بی اندک توجهی، به مفاهیم نژادی و جغرافیایی دست تجاوز و تطاول دراز کردند و با تردستی و زرنگی آنان را ترک نامیدند. حال آنکه ,تورانی، هیچ گاه به معنای ترک نبوده است.

اینک برای اینکه حیطۀ ادعای مورخان پان ترکیست تا اندازه ای روشن شود برخی از نوشته هایشان از نظر خوانندگان می گذرد.

طغان، مورخ ترک: ,هوریان همانند شومریان و ایلامیان از ترکان نخستین اند،.

علی کمال، مورخ ترک، دولت اورارتو را ,ترک تورانی، نامیده است. [۱۹]

گون آلتای، مورخ ترک، شومریان،سوبارها،هوریان،ایلامیان،کوتیان،کاسیان، میتانیان و هیتیان را ,به طور قطع ویقین، ترک دانسته است. تازه احتمال تُرک بودن اکدیان، آشوریان، آرامیان و یهودیان نیز وجود دارد. [۲۰]

مورخان پان ترکیست مادها، پارت ها و کردها را نیز تُرک دانسته اند. آنها تجاوز خویش را به سرزمین هخامنشیان نیز بسط و گسترش دادند و پدید آورندگان فرهنگ و تمدن شوش را ترک دانستند. [۲۱]

به گفتۀ استاد مینورسکی: ,هر جا که مسائل علمی حل نشده ای درزمینۀ فرهنگ اقوام شرق باستان پدید آید… ترکان بی درنگ دست خود را همان جا دراز می کنند.،)) . [۲۲]

دکتر عنایت الله رضا با بررسی مسیر کوچ آریاییان به فلات ایران دربارۀ زیستگاه قوم ماد، اقوام غربی و شمال غرب ایران و حدود جغرافیایی سرزمین ماد آتروپاتن می نویسد:

(( آذربایجان در روزگار باستان بخشی از سرزمین ماد بزرگ و خود ,ماد اثورپاتگان،[۲۳] یکی از نخستین جایگاه های آریاییان در فلات ایران بوده است. [۲۴] آذربایجان همواره بخشی از سرزمین ایران بوده و از آلبانیای قفقاز جدا بوده است. مردم آذربایجان از تیره و نژاد ایرانی هستند. [۲۵]

بنابه نوشته مؤلفان زبان مردم آذربایجان یا ماد خُرد همانند زبان مردم نواحی غربی و مرکزی ایران و به دیگر سخن زبان ساکنان سرزمین ماد بزرگ پهلوی بوده است. مؤلفان نخستین سده های پس از ظهور اسلام زبان مردم آذربایجان را گاه,پهلوی آذری، و گاه ,آذری، نامیده اند. [۲۶] بی گمان ,آذری، از لهجه های ایرانی به شمار می رفته است. [۲۷] برخی زبان کنونی مردم آذربایجان را، که ترکی است، به خطا زبان ,ترکی آذری، می نامند. زبان آذری از زبان های ایرانی بوده و هیچ خویشاوندی ای با زبان ترکی نداشته است ولی ترکان و درست تر گفته شود اقوام مختلط ترکی زبان ساکن آسیای مرکزی، که شاید لهجه واحدی نداشتند، هنگامی که به سرزمین های مختلف کوچ و مهاجرت کردند زبانشان با زبان های محلی در هم آمیخت. [۲۸] گمان بسیار می رود اختلاف موجود در لهجه های ترکی، در درجۀ نخست، مربوط به تفاوت زبان ها و لهجه های محلی پذیرندۀ زبان ترکی و در درجۀ دوم، حاصل ناهمگونی لهجه های ترکی باشد که درسرزمین های زیر سلطۀ ترکان و درست تر گفته شود ترکی زبانان آن سوی سیر دریا و آسیای مرکزی رواج یافت. [۲۹]

قدیمی ترین نوشته ای که از ترکان برجا مانده کتیبۀ اورخون، متعلق به سدۀ هشتم میلادی، است. این کتیبه از آن قومی است که خود را ترک نامیده است. در سدۀ ششم میلادی ترکان سراسر دشت های شمال سرزمین چین و شمال ایران تا سرحدات روم شرقی و شمال دریای خزر را تصرف کردند. [۳۰] ترکان با وجود پیکارهایی که با ایرانیان داشتند جز از چند نقطه در آسیای میانه، چون سغد و طخارستان، بر دیگر سرزمین های تابع شاهنشاهی ایران، از جمله قفقاز، دست نیافتند و تا پایان شاهنشاهی ساسانی پای ترکان به آذربایجان نرسید. [۳۱]

از مآخذ عهد اسلامی نیز به روشنی می توان دریافت که ترکان تا چند قرن پس از ظهور اسلام در آسیای صغیر، آذربایجان و قفقاز نشیمن نداشتند. فقط از قرن سوم هجری و پس از خلافت معتصم، که به سبب کینه و دشمنی با عنصر ایرانی ترکان را قوت بخشید و اندک اندک خلافت بنی عباس خود به خدمت ترکان درآمد، نفوذ و نشیمن ترکان به صورتی آهسته و تدریجی صورت گرفت. [۳۲] در واقع ترکان از سدۀ یازدهم میلادی به ایران و آسیای صغیر هجوم آوردند که البته ذکر این نکته ضروری است و آن خالص نبودن ترکان است زیرا هنگامی که ترکان در سرزمین خاقانات شرقی و غربی گسترش یافتند، با دیگر اقوام شمال چین و آسیای مرکزی در آمیختند. از این آمیزش گروه های تازه ای پدید آمدند. این گروه ها حاصل اختلاط و امتزاج اقوام محلی با ترکان مهاجم بودند ولی در تواریخ، همۀ اقوام مذکور را ترک نامیده اند درواقع گروه هایی که به ایران، آسیای صغیر و قفقاز روی آوردند از اقوام غز یا اوغوز بودند. غزان درکرانۀ سیردریا (سیحون) و فاصلۀ آن تا دریاچۀ آرال و دریای خزر می زیستند. غزان و متحدان و وابستگانشان شامل قبایل متعددی بودند که از آن جمله اند: اویغورها،قبچاق ها، قارلوق ها، قلج ها، بیات، بیگدلی، بایندر، سالور و غیره که خود به قبایل جداگانه ای بخش می شدند.[۳۳] در اواخر دورۀ سامانیان، گروه هایی از قبایل غز به دربار سامانی راه یافتند. در حدود سال ۳۸۹ هجری امرای آل افراسیاب حکومت سامانی در ماوراءالنهر را برانداختند. در پیکار خوارزم، محمود غزنوی پیروز شد و بخش بزرگی ازسرزمین غزان را به تصرف درآورد و بخشی از غزان را در نواحی مختلف خراسان سکنا داد. از این زمان بود که غزان به درون سرزمین ایران راه یافتند. این گروه نخستین دسته ای بودند که به آذربایجان راه یافتند. [۳۴] دومین دستۀ غزان حدود سال ۴۲۹ هجری به هنگام سلطنت مسعود غزنوی در خراسان و هسودان در آذربایجان به این سرزمین کوچ کردند اما غزان، بنا به خلق و خوی خویش، یغما و تاراج را رها نکردند و به غارت و کشتار مردم آذربایجان و ارمنستان دست زدند و در همان سال به مراغه تاختند و گروه کثیری از کردان را کشتند و مسجد آدینه شهر را آتش زدند. گروهی از غزان نیز، که در ارومیه بودند، به کردستان و ارمنستان تاختند و از کشتار و یغما دریغ نکردند.[۳۵]

پیش از سال ۴۳۵ هجری غزان چهارمین بار به آذربایجان هجوم آوردند و نه تنها در آذربایجان بلکه در ارمنستان و سراسر آسیای صغیر به کشتار و یغما دست زدند. [۳۶] در سدۀ ششم هجری، تاریخ شاهد فرمانروایی اتابکان بر آذربایجان و قفقاز گردید که خود از قبایل قبچاق بودند. از اوایل سدۀ هفتم هجری مغولان بر آذربایجان تاختند و در سال ۶۲۸ هجری سراسر آن سرزمین را تصرف کردند. سپس قراقویونلوها و آق قویونلوها، که همه از ترکمانان غز بودند، بر آذربایجان فرمان راندند. [۳۷] چند قرن حاکمیت ترکان بی گمان با کوچ متواتر این قوم توأم بود و اندک اندک زبان ترکی راه شهرها را در پیش گرفت. [۳۸]

در دیگر نواحی ایران، جز آذربایجان، چون گروه ترکان چندان بسیار نبودند، از این رو زبان مردم از استحاله در زبان ترکی مصون ماند و تنها در روستاها مردم به ترکی گفت و گو می کردند.

در روزگار صفویان نیز زمینه برای چیرگی بیشتر زبان ترکی بر آذری فراهم آمد. [۳۹] ممکن است برخی از خوانندگان چنین تصور کنند که نفوذ ترکان در آذربایجان درست مانند نفوذ آریاییان و مادان در این سرزمین بوده است. در پاسخ باید گفت آریاییان نسبت به مردم بومی از فرهنگ و تمدن والاتری برخورداربودند. بدین سبب استحالۀ مردم بومی در آریاییان با پذیرش داوطلبانۀ فرهنگ آریایی همراه بوده است حال آنکه ترکان چون نسبت به اقوام بسیاری از کشورهای مفتوح عقب مانده تر بودند، از این رو، نتوانستند تمدن و فرهنگ اقوام مغلوب را در عنصر غالب مستحیل کنند. علت دیگر این است که اقوام ترک، همانند آریاییان، از یک تیره نبودند بلکه اردوی مهاجم از اقوام مختلف تشکیل یافته بود و هر یک از آنان در طول زمان دستخوش دگرگونی هایی شدند، چنان که غزان را نمی توان به معنای تام کلمه ترک نامید. بنابراین آنچه از سوی غزان بر مردم آذربایجان تحمیل شد تنها زبان بود که خود آمیزه ای از زبان آغوزها با ترکی باستان به شمار می رفت.[۴۰] چه از سوی دولت ترکیه و چه از سوی دولت قفقاز کسانی بوده اند که در گذشته مشابهت های زبانی را بهانه قرار دادند و کوشیدند تا زمینه ای برای اتحاد ترکی زبانان این ناحیه فراهم آورند[۴۱] ولی بی گمان فرهنگ های محلی تا مدتی دراز مقاومت خواهند کرد و موجبات اختلاف ها و کینه توزی های قومی را فراهم خواهند آورد. حتی اگر این “اتحاد” داوطلبانه صورت پذیرد، باز چنین خواهد شد و قوم ضعیف به تدریج متحد خواهد گشت و در هر فرصت مناسب سر بر خواهد افراشت و طریق جداسازی پیش خواهد گرفت و این وضع ادامه خواهد داشت تا زمانی که یا پیروز گردد و یا تمام و کمال از پا در آید)) . [۴۲]

در بخش پایانی کتاب، دکتر رضا چگونگی نام گذاری آذربایجان را مورد بررسی قرار می دهد:

(( پس از شکست ایران از روسیه و الحاق سراسر قفقاز به امپراتوری روسیه مردم داغستان در شمال شرق قفقاز علم طغیان برافراشتند. قیام های قفقاز از سوی دولت عثمانی و گروه ترکان جوان که بنیادگزار جنبش پان ترکیسم بودند، مورد حمایت و پشتیبانی قرار گرفت. [۴۳] در سال ۱۹۱۱م، در شهر باکو، حزبی به نام ,حزب اسلامی و دموکرات مساوات، تأسیس شد که از سوی ترکان حمایت می شدند و برنامۀ مذکور اتحاد کشورهای اسلامی تحت رهبری ترکیه بود. در سال ۱۹۱۷ ,حزب اسلامی و دموکرات مساوات، یا ,فدرالیست  های ترک، متحد شدند و نام خود را (( حزب دموکراتیک فدرالیست های مساوات ترک)) گذاشتند. [۴۴] پس از انقلاب اکتبر سال ۱۹۱۷ و کناره گیری روسیه از شرکت در نخستین جنگ جهانی، ترکان نفوذ خود را در قفقاز گسترش دادند. در تاریخ ۲۷ ماه مه سال ۱۹۱۸ مساواتیان در شهر تفلیس دولت خود را بنا نهادند و به نام جمهوری آذربایجان اعلام استقلال کردند. پانزدهم سپتامبر سال ۱۹۱۸ سپاهیان ترک شهر باکو را متصرف شدند. گمان می رود گذاردن نام آذربایجان بر اران و شیروان در قفقاز از آنجا ناشی می شده که ترکان چند بار به آذربایجان ایران حمله برده بودند و با وجود کشتار فراوان همواره مقاومت شدید مردم آذربایجان را در برابر خود مشاهده کرده بودند و نتوانسته بودند از راه های مستقیم مردم آذربایجان را به خود متمایل گردانند. از این رو در صدد بر آمدند نخست قفقاز و آذربایجان را زیر نام واحد ,آذربایجان، متحد گردانند و پس آن گاه دو سرزمین نام برده را ضمیمۀ خاک خود کنند.

دولت مساوات حدود دو سال زیر عنوان ,دولت جمهوری آذربایجان، بر اران و شیروان حکومت کرد و این وضع تا ۲۸ آوریل سال ۱۹۲۰ ادامه یافت.

در این تاریخ واحدهای ارتش سرخ، شهر باکو را به تصرف درآوردند. از همین تاریخ در باکو و پیرامون آن حکومت شوروی اعلام شد.[۴۵]

بنابراین، نام و عنوان آذربایجان قفقاز تنها پس از انقلاب (مقصود انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ است) به کار گرفته شد. [۴۶]

مردم آذربایجان، که درگذشته به خاطر دفاع از مرز و بوم خویش با سپاهیان دولت عثمانی پیکارها کردند، با گذاردن نام آذربایجان بر سرزمین دیگری جز مرز و بوم خویش روی موافق نشان ندادند)) . [۴۷]

پس از ۲۱ آذر ۱۳۲۵ گروهی از مسئولان و افراد (( فرقۀ دموکرات آذربایجان)) و حکومت دموکرات آذربایجان به اتحاد شوروی مهاجرت کردند که دکتر عنایت الله رضا نیز از زمرۀ آنان بود. در آنجا بود که مسائلی که در روزگار حاکمیت (( فرقۀ دموکرات آذربایجان)) صورت مخفی داشت پس از مهاجرت به اتحاد شوروی صورتی علنی یافت و جایی برای تردید و گمان باقی نگذارد. اگرچه مسئولان دولت شوروی کوشش وافر داشتند که نیت و قصد الحاق آذربایجان ایران به اتحاد جماهیر شوروی، تا آنجا که میسر باشد، فاش نشود و بهانه ای به دست دولت ایران و مخالفان و رقیبان دولت اتحاد شوروی ندهد ولی با این همه غیرت ایرانی مانع از تحقق اهداف “رفقای ماورای ارس” شد.

دکتر رضا در این مورد می نویسد: (( در تاریخ ۲۱ آذر سال ۱۳۲۹ سران فرقۀ دموکرات آذربایجان تلگرامی به میرجعفر باقراف دبیر اول کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست جمهوری سوسیالیستی آذربایجان، مخابره کردند. در متن تلگرام مذکور چنین آمده است:

,پدر عزیز و مهربان میر جعفر باقراف!

خلق آذربایجان جنوبی، که جزء لاینفک آذربایجان شمالی است، مانند همۀ خلق های جهان چشم امید خود را به خلق بزرگ شوروی و دولت شوروی دوخته است.

در تلگرام دیگری که از سوی کمیتۀ مرکزی فرقۀ دموکرات آذربایجان به میر جعفر باقراف مخابره شد، چنین آمده است:

رهبر عزیز و پدر مهربان رفیق میرجعفر باقراف!

از تأسیس فرقۀ دموکرات آذربایجان، که رهبری پیکار مقدس خلق آذربایجان در راه آزادی ملی و نجات قسمت جنوبی سرزمین زادبومی وطن عزیز ما آذربایجان را که سال هاست در زیر پنجه های سیاه و شوونیست های فارس دست و پا می زنند، بر عهده دارم، سه سال تمام می گذرد… سومین سال تأسیس این فرقه مبارز را به کلیۀ علاقه مندان خلق آذربایجان و به شما، که رهبر عزیز و پدر مهربان ما هستید، شادباش می گوییم. عده ای از اعضای فرقه، حکومت ملی و سازمان فدایی ها … به قسمت شمالی و آزاد وطن خود مهاجرت کرده اند،)) . [۴۸]

دکتر عنایت الله رضا کتاب خود را این گونه به پایان می رساند: (( نگارندۀ کتاب کوشیده است تا آنجا که میسر باشد از ورود، بحث و اظهار نظر پیرامون مسائل سیاسی دوری گزیند… ولی این کار نمی بایست به بهای حذف اسناد و مدارک تاریخی صورت می پذیرفت. از این رو دست کم نقل چند مدرک مختصر که از نظر تاریخی واجد اهمیت است ضرورت می نمود.

تا داوری خوانندگان چه باشد)) . [۴۹]