سیراک ملکُنیان متولد مهر ماه سال ۱۳۰۹ش/ ۱۹۳۰م در تهران است. در زمان نوزادی به دلیل شغل پدرش، که طراح چکمه برای نظامیان بود، به اراک نقل مکان و تا دوازده سالگی در این شهر زندگی کردند. پس از مراجعت به تهران در محله حسن‌آباد ساکن شدند. سیراک از کودکی به‌شدت به نقاشی علاقه‌مند بود و از هر فرصتی برای کشیدن نقاشی استفاده می‌کرد. با حمایت پدرش، در یک تابستان، حدود هشت سالگی، نزد یک مهاجر آسوری به نام الکس گِوَرگیز، نقاشی رنگ‌روغن را شروع کرد.

بعد از اتمام دوره ابتدایی، راهی دبیرستان تمدن شد. در چهارده‌سالگی به عضویت یکی از انجمن‌های فرهنگی ارمنیان درآمد. در این انجمن، در کنار وازگن میناسیان، واسپور، مارکو گریگوریان و و سایر هنرمندانی که روزی از نام‌آوران این سرزمین شدند، تجربیات تازه‌ای کسب کرد. به همراه این هنرمندان، زمان زیادی را در مناطق اطراف تهران به صورت جدی و مدام از مناظر و طبیعت نقاشی می‌کرد. می‌توان گفت پایه کار حرفه‌ای سیراک از همان زمان نقاشی در طبیعت محکم شد، زمانی که بی‌وقفه نقاشی می‌کرد و ما هنوز هم رد منظره‌نگاری‌های هنرمند را در آثارش می‌بینیم. آثار این دوره کاری او را در برخی از حراجی‌ها یا نزد مجموعه‌داران می‌توان یافت. بخشی از این آثار هم اکنون در گنجینه هنری کاخ سعدآباد نگهداری می‌شود.ملکُنیان از هفـده‌سالگی نقاشـی را به صورت حرفـه‌ای ادامـه داد. زمـان کـوتاهی نیـز، نزد مـارکار قرابگلیـان (مانی) در استـودیو مون به همـراه تعدادی از هنـرمندان آثاری را خلـق کردند. سیـراک در همان دوران دبیرستان در استودیوی گرافیـک آلدو صرافیان، از مهاجـران روس، در خیـابان جمـهوری، در مجاورت هتـل نادری کنونی، مشغول فعالیت در رشته گرافیک شد. در استـودیوی آلدو، در اثر رفـت وآمد دوستانش به استودیـو، سیـراک با فرهنگ و هنـر و زبان روسی آشنا شد. او به دلیل آشنایـی با طراحی گرافیک شامل، طراحی لوگو، جلد کتاب، بروشور، سربرگ و…، تا میانه عمر به همین شغل مشغول بود.

ملکُنیان با دوستی و تعامل با مارکو گریگوریان با جهانی نو آشنا شد. زمانی که سیراک پانزده ساله بود، مارکو برای ادامه تحصیل به ایتالیا رفت. او از آنجا بریده جراید درباره اخبار هنری جدید برای سیراک ارسال می‌کرد و شاید، همین کار سیراک را با جهان تازه‌ای از اتفاقات هنری به‌روز در فضای بین‌المللی آشنا کرد. مارکو پس از بازگشت به ایران، مهم‌ترین رویداد هنرهای تجسمی ایران،یعنی دوسالانه (بینال) نقاشی، را در تهران رقم زد.

مارکو گریگوریان، که از پیشگامان نوگرایی در هنرهای تجسمی ایران است، بانی رویدادها و جریان‌هایی تأثیرگذار در عرصه هنر تجسمی ایران بوده. او گالری استتیک، از اولین نگارخانه‌های تهران، را در میدان فردوسی افتتاح کرد. برگزاری دو نمایشگاه انفرادی از آثار سیراک در گالری استتیک (بهار و پاییز۱۳۳۶ش) از اتفاقات مهم در روند فعالیت حرفه‌ای ملکُنیان بود.
سیـراک ملکُنـیان بعد از دوسالانه تهـران، برای تحصیـل در دانشگاه و فـراگیری دروس دانشگاهی به ایتالیا رفت ولی خیلی زود دانشگاه را رها کرد و ترجیح داد در فضای نگارخانه‌ها، موزه‌ها، طبیعت و … فراگیری را ادامه دهد.

خانواده ملکُنیان در ۱۳۶۰ش/۱۹۸۱م مهاجرت کردند. یک‌سال در یونان، مدتی در آلمان و انگلستان و دوباره، در یونان زندگی کردند و بعد از آن، راهی کانادا شدند. سال‌های اولیه مهاجرت بسیار سخت بود. زندگی در یونان راحت نبود. مجوزهای اقامت و محدودیت درآمد و سرمایه سال‌های سختی را رقم زد ولی سیراک به پشتوانه همسرش و همراهی دوستانش روزگار گذراند. در همان وضعیت ناگوار، نمایشگاهی از آثارش بر روی کاغذها و مقواهای دور‌ریختنی را در منزل یکی از دوستانش برگزار کرد. تعداد بسیاری از آثارش نیز به فروش رسید. در سال‌های نخست ورود به کانادا، دانشگاه آلبرتا در بنف کانادا، به او درجه پروفسوری در طراحی اهدا کرد و پیشنهاد داد تا در دانشگاه تدریس کند تا شاید اندکی از بار مشقت راه از دوشش برداشته شود. ملکُنیان در همان سال‌های نخست سکونت در کانادا برای امرار معاش در یک چاپخانه ایرانی مشغول به کار شد. او از کودکی تا به امروز هر ساعت مشغول به کار بوده. پشتکار و همت او ستودنی است. به‌رغم توانایی بی‌نظیرش در نقاشی هیچ‌گاه حاضر به قبول کار سفارشی نشد وحتی، زمانی که در راه سفر در تنگنا قرار گرفت همچنان، حس و حال نقاشانه خود را حفظ کرد.

ملکُنیان از عنفوان جوانی یک نقاش حرفه‌ای بود و به‌طور مستمر، فعالیتش را در این زمینه ادامه داد. او در نمایشگاه‌های مهمی شرکت کرده. از آن میان می‌توان به نمایشگاه‌های انفرادی‌اش در گالری استتیک، در دوسالانه نقاشی تهران، نمایشگاه‌های مهم گروه آزاد نقاشان و مجسمه‌سازان، نمایشگاه در انجمن فرهنگی ایران و هند، نمایشگاه نگارخانه زند، نمایشگاه گالری ماه، نمایشگاه هنر معاصر ایران در نیویورک، نمایشگاه هنر معاصر ایران در پاکستان، نمایشگاه هنرمندان معاصر آلمان غربی، نمایشگاه بازل سوئیس، نمایشگاه گراند پاله پاریس، نمایشگاه واش‌آرت واشنگتن و… اشاره کرد. آخرین نمایشگاه انفرادی ملکُنیان با عنوان بازخوانی هنر مدرن ایران، سیراک ملکُنیان، در ۱۳۹۳ش/ ۲۰۱۵م، به‌طور مشترک در دو نگارخانه آریا و آب انبار برگزارشد. آثار او همچنین در نمایشگاه گروهی ایراناهایر، آثار هنرمندان ایرانی ارمنی، در بهمن۱۳۹۸ش، در نگارخانه مهرسان تهران، به نمایش درآمد.

پنج دوره دوسالانه نقاشی تهران، از ۱۳۳۷تا ۱۳۴۵ش، را می‌توان مهم‌ترین و منسجم‌ترین رویداد مدرن هنر نوگرای ایران در دوران قبل از انقلاب دانست. این رویداد به عنوان آغاز مدون هنر نوگرای ایران ثبت شده است. در این مجموعه نمایشگاه‌ها، هنرمندان متعددی شرکت کردند که از بعضی از آنان می‌توان به عنوان هنرمندان جریان‌ساز و تأثیرگذار تاریخ معاصر نقاشی ایران نام برد. سیراک ملکُنیان را می‌توان در زمره این هنرمندان دانست. این جریان هنری با حمایت وزارت فرهنگ و هنر وقت پاگرفت. بینال اول به همت مارکو گریگوریان و با حمایت اجرایی اداره هنرهای زیبای کشور برگزار شد. اولین دوسالانه نقاشی تهران در ۲۵فروردین ۱۳۳۷ش در کاخ ابیض، آغاز به کار کرد. از هنرمندان ایرانی ارمنی که در این رویداد شرکت کردند، می‌توان به سیراک ملکُنیان، سرژ آواکیان، رُستُم وُسکانیان، ادیک (ادمان) آیوازیان، ژ.آبرامیان، نلی اِلایان، آشوت میناسیان، آ.هارطونیان و سدا اصلانیان اشاره کرد.نکته مهم و قابل‌توجه این رویداد مهم برندگان این دوسالانه بود. سیراک ملکُنیان و آشوت میناسیان برندگان جایزه بزرگ سلطنتی به مبلغ ۲۵هزار ریال، ادیک آیوازیان برنده جایزه بزرگ هنرهای زیبای کشور به مبلغ ۲۰هزار ریال و رُستُم وُسکانیان برنده نشان طلای دوسالانه شد. بعد از دوسالانه اول چهارده هنرمند برای شرکت دردوسالانه ونیز انتخاب شدند. در میان منتخبان نام مارکو گریگوریان، سیراک ملکُنیان و ادیک آیوازیان دیده می‌شود.

گروه آزاد نقاشان و مجسمه‌سازان در ۱۳۵۳ش به پیشنهاد اولیه مارکو گریگوریان و در اعتراض به آثار بی‌محتوا و مبتذل شکل گرفت، که به عنوان هنر مدرن در نگارخانه‌ها به نمایش در می‌آمد. این گروه با تدوین یک آیین‌نامه و تعیین رویکرد بر آن شد که جدیدترین جنبه‌های مدرنیسم دنیا را به روش اصولی ارائه دهد. گروه، که با هفت عضو اصلی شروع به فعالیت کرد، از تأثیرگذارترین گروه‌های هنری در تاریخ هنر معاصر ایران بوده. گروه آزاد نقاشان و مجسمه‌سازان با برگزاری نمایشگاه‌های داخلی و شرکت در نمایشگاه‌های خارجی مهم‌ترین رویدادهای هنری آن زمان را رقم زد. سیراک ملکُنیان نیز از اعضای اصلی این گروه بود. سیراک درباره جایگاه و اهمیت این گروه گفته : «گروه آزاد هنر این مملکت را تکان داد و جنبش عظیمی در آن به ‌وجود آورد».

به‌رغم اینکه ملکُنیان با گروه نقاشان و مجسمه‌سازان آزاد همراه شد، همواره او را به عنوان هنرمند ساکت، آرام و بی‌حاشیه می‌شناختند و در طول زندگی حرفه‌ای هنری‌اش فقط با گروه آزاد همراه شد. البته، همکاری با این گروه به منزله خط فکری ثابت نبود و هر کدام از اعضا یا هنرمندان میهمان به‌طور مستقل اثر خود را خلق می کردند. سیراک، جز معدود هنرمندانی بود که همیشه به‌طور مستقل فعالیت حرفه‌ای خود را ادامه داد و با جریان‌هایی مثل سقاخانه‌ای و… همراه نشد. او امروز هم ترجیح می‌دهد در فضای خلوت خودش فعالیت کند.

ملکُنیان از آن دسته هنرمندانی است که در هر نسل انگشت شمارند. جایگاه او در تاریخ هنر معاصر ایران محفوظ است. وی پیش از ورود به معروف‌ترین دوره کاری خود بسیار تحت تأثیر اتفاقات و مضامین اجتماعی مانند تهیدستان، کارگران، زنان و… قرار داشت و با زبان و قلم اکسپرسیونیستی آثار درخشانی از لحاظ ترکیب‌بندی و فرم با این موضوعات خلق کرده است. در مجموعه‌آثار او با عنوان محله حسن آباد این امر به خوبی دیده می‌شود.

اما شاخص‌ترین نقاشی‌های سیراک، که زبان شخصی او شد، فرم‌هایی در فضاهای انتزاعی است که یادآور نقش‌های گیاهی یا رسوبات زیر‌زمینی و حتی، بیشتر از این یادآورنقشه هوایی از منظره‌هاست. این فرم‌ها گاهی تداعی‌گر اثری به‌جا‌مانده از برف و باران بر روی دیوارهای گچی است. می‌توان نتیجه گرفت اثر سال‌ها نقاشی در طبیعت بدین شکل در ذهن هنرمند حک شده که به این انتزاع در فرم برسد.جادوی طرح و ترکیب‌بندی خطوط و سطوح و زاویه‌ها و همچنین، ترکیب رنگ‌هایی چنین شفاف و چشم‌نواز گویا انعکاس تنفس و تفکر هنرمند است که ما را نیز به عمق درون خودمان می‌کشد. رنگ‌گذاری او بسیارچیره‌دستانه و شگرف است. در آثار انتزاعی سیراک، چشم ترجیح می‌دهد هر خط را دنبال کند تا فرم نهایی خطوط را بیابد. آثار انتزاعی او مسیری تکاملی را طی کرده و امروز به اوج خود رسیده است. با نگاه کردن به آثار ملکُنیان، منظره‌هایی برای ما تداعی می‌شود که شاید گاهی دیده باشیم. هنر او خالی از تزیینات و بزک است و ذهن فعال و پربار وی هرگز خاموشی ندارد. زبان هنرمندکم‌گوی ما دست‌های پرتوان اوست که دائم در حال خلق و آفرینش است. مانند زندگی، که سراسر ابهام و پیچیدگی است، آثار ملکُنیان پر از ابهام و پرسش است.برای سیراک ابعاد اثر اهمیتی ندارد چنان‌که سال‌هاست در راه و سفر و هنگام کافه‌نشینی بر روی دستمال‌کاغذی‌ها نقش می‌زند. مجموعه دستمال‌کاغذی‌های هنرمند بسیار قابل تأمل است. سیراک با تمام وجود نقاشی می‌کند و با تمام وجود زندگی. به گفته خودش:« خراش‌های زندگی را از چهره‌ها می‌ربایم».

استاد می‌گوید: « نقاشی برای من مانند نقش بستن یک اِلِمان روی یک کاسه در دوره هخامنشیان است. کسی که در آن زمان طرحی کشیده، تمام ایران را بیان کرده است. طرح او هزاران سال ثبت و ماندگار شده است. من با نقاشی زندگی می‌کنم و زمانی که نقاشی نمی‌کنم، گویی زنده نیستم».(۱)‏

سیراک ملکُنیان، هنرمندی است که از نوجوانی تا به امروز مدام در حال تغییر است. کارنامه هنری او شامل نقاشی‌های آبرنگ، تک‌چهره‌های (پرتره) شخصی، منظره‌پردازی، نقاشی با رنگ‌ روغن، چاپ سیلک اسکرین، طراحی گرافیک، فرم‌های انتزاعی و… است. البته، او خود را فقط نقاش می‌داند. آثار او بیننده را وا می‌دارد که فقط به دیدن تصویر بسنده نکند. در آثار ملکُنیان تصویر کنار زده می‌شود. گویی، نوسان‌های موسیقی در تصویر دیده می‌شود.در انتها باید تشکری ویژه داشته باشم، از خانواده محترم ملکُنیان و به ویژه، سرکار خانم آنی شیروانیان، که در تهیه این نوشتار و خصوصاً، ارسال تصاویر با کیفیت و مطلوب، من را همراهی کردند.

پی‌نوشت‌ها:
گفت و گو با سیراک ملکُنیان (در زمستان ۱۴۰۰ش ). ملکُنیان در حال حاضر ساکن تورنتو کانادا است.