فصلنامه فرهنگی پیمان شماره ۹۸
سیراک ملکنیان،نقاش مستقل
نویسنده : ساناز آرین فر
سیراک ملکُنیان (متولد ۱۳۰۹ ش تهران، فارغ التحصیل دبیرستان تمدن)
۱۳۳۷ ش، دریافت جایزه بزرگ سلطنتی بینال تهران
۱۳۳۸ش، دریافت جایزه رتبه اول در بینال پاریس
۱۳۵۳ش، دریافت رتبه اول نمایشگاه بین المللی هنر، تهران
نمایشگاه های انفرادی
۱۳۳۶ش، ( بهار و پاییز)، گالری استتیک، تهران
۱۳۴۱ش، انجمن روابط فرهنگی ایران و هند،تهران
۱۳۵۲ش، گالری زروان، تهران
۱۳۵۵ش، گالری اودرمات، پاریس
۱۳۵۷ش، گالری زند، تهران
۱۳۶۰ش، در آتن، یونان
۱۳۶۲ش، گالری گورکی، نیویورک
۱۳۶۵ش، مجموعه کلکسیون پی. اِم، لسآنجلس
۱۳۶۶ش، استودیو کافه، نیوپورت
۱۳۷۶ش، سازمان اِی.اِم.وِ گرافیک، تورنتو
۱۳۸۰ش، گالری بیاید، ایالات متحده
۱۳۸۳ش، گالری آرشیل گورکی، تورنتو
۱۳۸۵ش، گالری ماه ، تهران
۱۳۹۴ش، بازخوانی هنر مدرن ایران ۱ (سیراک ملکُنیان)، گالری آریا و آبانبار
نمایشگاه های گروهی
۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ش، نمایشگاه سالانه انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی، تهران
۱۳۳۳ ش، نمایشگاه نقاشان معاصر در باشگاه مهرگان، تهران
۱۳۳۶ش، نمایشگاه نقاشان معاصر ایران در کاخ ابیض، اولین بینال نقاشی تهران، تهران
۱۳۳۶ش، نمایشگاه نقاشان معاصر ایران در انجمن روابط فرهنگی ایران و امریکا، تهران
۱۳۳۷ش، غرفه نقاشان ایران، بینال ونیز
۱۳۳۷ش، نمایشگاه نقاشان معاصر ایران در کاخ ابیض، تهران
۱۳۳۸ش، غرفه نقاشان ایران، بینال پاریس
۱۳۴۰ش، نمایشگاه گروهی نقاشان معاصر ایران، دفتر مرکزی بانک صادرات تهران
۱۳۴۴ش، پنجاهمین سالگرد نژادکشی ارمنیان، گالری صبا، تهران
۱۳۴۵ش، نمایشگاه سیار «هنرمندان معاصر ایران»
۱۳۴۶ش، نمایشگاه « نقاشان معاصر ایران» ، نیویورک
۱۳۵۰ش، نمایشگاه «نقاشان معاصر ایران» ، پاکستان
۱۳۵۲ش، نمایشگاه «نقاشان معاصر ایران»، آلمان غربی
۱۳۵۳ش، نمایشگاه « آثار منتخب نقاشان معاصر ایران» ، گالری سیحون، تهران
۱۳۵۳ش، نمایشگاه «آثار نقاشان معاصربه مناسبت بازی های آسیایی»، تهران
۱۳۵۳ش، نمایشگاه «هنرمندان معاصر ایران»، وزارت فرهنگ و هنر، تهران
۱۳۵۴ش، نمایشگاه «هنر معاصر ایران از آغاز تا امروز» در انجمن ایران و امریکا، تهران
۱۳۵۳تا ۱۳۵۶ش، در نمایشگاههای آثار گروه آزاد نقاشان و مجسمه سازان، تهران
۱۳۵۵ش، نمایشگاه بین المللی «آثار هنرمندان نوپرداز ایران»، بازل، سوئیس
۱۳۵۵ش، نمایشگاه جهانی «گراند پاله»، پاریس
۱۳۵۶ش، نمایشگاه «نقاشان معاصر» در تالار دمونتروژ (غرفه اختصاصی)، پاریس
۱۳۵۶ش، نمایشگاه بین المللی «واشآرت ۷۷»، واشنگتن
۱۳۵۶ش، نمایشگاه «فیاک۷۷هنر معاصر»، قصربزرگ پاریس
۱۳۵۷ش، نمایشگاه «نقاشان معاصر ایران»، گالری زند، تهران
۱۳۶۹ش، نمایشگاه «هنرمندان ایران»، پاریس
۱۳۶۹ش:نمایشگاهی از هنرمندان ارمنی ـ کانادایی، مونترال و اُتاوا
۱۳۷۴ش، نمایشگاه« هنرمندان امریکایی معاصر»، گالری باغومیان، نیویورک
۱۳۷۴ش، نمایشگاه «هنرمندان کانادایی»، مرکز اِی.جی.بی.یو، تورنتو
۱۳۷۶ش، نمایشگاه «هنرمندان معاصر ارمنی آروِست۹۷ »، درکتابخانه مرکزی لسآنجلس
۱۳۷۸ش، نمایشگاه «طبیعت در نقاشیهای معاصر ایران»، موزه هنرهای معاصر تهران
۱۳۷۹ش، نمایشگاه «هنرمندان معاصر ایرانی»، موزه هنرهای معاصر تهران
۱۳۷۹ش، نمایشگاه «هنرمندان کانادایی ارمنی»، کانادا و ایالات متحده
۱۳۸۲ش، نمایشگاه «هنرمندان معاصر کانادایی» ، گالری آرتا، تورنتو
۱۳۸۳ش، نمایشگاه گروهی در گالری آرتا، تورنتو
۱۳۸۳ش، نمایشگاه گروهی در گالری لازار، تهران
۱۳۸۳ش، آثار منتخب از سه نسل هنر ایران، گالری ملی ارمنستان، ایروان
۱۳۸۵ش، نمایشگاه گروهی « به یاد استاد ممیز» ، دانشگاه تهران، تهران
۱۳۸۵ش، نمایشگاه «شرق تخیل»، آثار نقاشان معاصر ایران، موزه هنرهای معاصر تهران
۱۳۸۶ش، نمایشگاه «هنرمندان معاصر ایران»، تهران
۱۳۸۷ش، نمایشگاه « هنر امروز ایران»، ونکوور
۱۳۸۸و ۱۳۸۹ش، نمایشگاه گروهی، گالری ماه تهران
۱۳۹۰ و ۱۳۹۲ش، نمایشگاه گروهی، گالری ماه تهران
۱۳۹۴ش، نمایشگاه « آثار پیشکسوتان هنرهای تجسمی»، گالری آرت سنتر، تهران
۱۳۹۵ش، نمایشگاه گروهی، گالری سهراب، تهران
۱۳۹۵ش، آرت فر، آرت دبی در غرفه گالری آبانبار، دبی
۱۳۹۶ش، نمایشگاه «فروش ویژه کلکسیون گالری شمس و آثار هنرمندان معاصر ایران» ، گالری شمس، تهران
۱۳۹۶ش، نمایشگاه « مدرنیسم در ایران»، ونکوور
۱۳۹۶ش، نمایشگاه « پنجاه سالگی»، گالری سیحون، تهران
۱۳۹۶ش، نمایشگاه «دومین سالگرد گالری نگر»، تهران
۱۳۹۷ش، نمایشگاه گروهی ، گالری خط سفید، تهران
۱۳۹۷ش، نمایشگاه «شبتاب۴» ، گالری طراحان آزاد، تهران
۱۳۹۷ش، نمایشگاه «فروش آزاد»، گالری طراحان آزاد، تهران
۱۳۹۷ش، نمایشگاه « صد اثر،صد هنرمند» ، گالری گلستان، تهران
۱۳۹۷ش، آرتفر، تیرآرت در غرفه گالری آبانبار، تهران
۱۳۹۷ش، نمایشگاه « فروش کلکسیون۹۷» ، گالری هان، شیراز
۱۳۹۸ش، نمایشگاه «تابستانه»، گالری ماه، تهران
۱۳۹۸ش، نمایشگاه « ایران پرینت»، گالری میم، دبی
۱۳۹۸ش، نمایشگاه «۱۰٬۲۰٬۳۰»، گالری طراحان آزاد، تهران
۱۳۹۸ش، نمایشگاه «گنجینه نگر» ، گالری نگر، تهران
۱۳۹۸ش، نمایشگاه «خبره نگر» ، گالری نگر، تهران
۱۳۹۸ش، نمایشگاه «ایراناهایر»، آثار هنرمندان ایرانی ارمنی، گالری مهرسان، تهران
۱۳۹۹ش، آرتفر، تیرآرت در غرفه گالری آریا، تهران
۱۳۹۹ش، نمایشگاه « ایران حماسی»، موزه ویکتوریا اند آلبرت، لندن
۱۳۹۹ش، نمایشگاه «ریشهها»، آثار نقاشان ایرانی ارمنی، گالری جاوید، تهران
۱۴۰۰ش، نمایشگاه «طبیعت با جان»، گالری ثالث، تهران
۱۴۰۰ش، نمایشگاه «کلکسیونر۸»، گالری آرتیبیشن، تهران
۱۴۰۰ش، نمایشگاه «مجموعهای کمیاب از هنر مدرن ایران»، گالری لیلاهلر، دبی
۱۴۰۰ش، نمایشگاه « ویراست »، گالری لیام، تهران
۱۴۰۰ش، نمایشگاه «بنگر»، گالری نگر، تهران
۱۴۰۱ش، نمایشگاه «۵ تیتان هنر مدرن ایران»، گالری سحر بلوکی، تورنتو
۱۴۰۱ش، نمایشگاه «ریسایز»، گالری آرتیبیشن، تهران.
موزههایی که آثار سیراک ملکُنیان در آنها نگهداری میشود
ـ موزه معاصر تهران
ـ موزه معاصر کرمان
ـ موزه بانک سپه
ـ موزه سعدآباد تهران
ـ مجموعه هنری بانک پاسارگاد
ـ موزه هنر Lacma ، کالیفرنیا، لسآنجلس.
سیراک ملکُنیان متولد مهر ماه سال ۱۳۰۹ش/ ۱۹۳۰م در تهران است. در زمان نوزادی به دلیل شغل پدرش، که طراح چکمه برای نظامیان بود، به اراک نقل مکان و تا دوازده سالگی در این شهر زندگی کردند. پس از مراجعت به تهران در محله حسنآباد ساکن شدند. سیراک از کودکی بهشدت به نقاشی علاقهمند بود و از هر فرصتی برای کشیدن نقاشی استفاده میکرد. با حمایت پدرش، در یک تابستان، حدود هشت سالگی، نزد یک مهاجر آسوری به نام الکس گِوَرگیز، نقاشی رنگروغن را شروع کرد.
بعد از اتمام دوره ابتدایی، راهی دبیرستان تمدن شد. در چهاردهسالگی به عضویت یکی از انجمنهای فرهنگی ارمنیان درآمد. در این انجمن، در کنار وازگن میناسیان، واسپور، مارکو گریگوریان و و سایر هنرمندانی که روزی از نامآوران این سرزمین شدند، تجربیات تازهای کسب کرد. به همراه این هنرمندان، زمان زیادی را در مناطق اطراف تهران به صورت جدی و مدام از مناظر و طبیعت نقاشی میکرد. میتوان گفت پایه کار حرفهای سیراک از همان زمان نقاشی در طبیعت محکم شد، زمانی که بیوقفه نقاشی میکرد و ما هنوز هم رد منظرهنگاریهای هنرمند را در آثارش میبینیم. آثار این دوره کاری او را در برخی از حراجیها یا نزد مجموعهداران میتوان یافت. بخشی از این آثار هم اکنون در گنجینه هنری کاخ سعدآباد نگهداری میشود.ملکُنیان از هفـدهسالگی نقاشـی را به صورت حرفـهای ادامـه داد. زمـان کـوتاهی نیـز، نزد مـارکار قرابگلیـان (مانی) در استـودیو مون به همـراه تعدادی از هنـرمندان آثاری را خلـق کردند. سیـراک در همان دوران دبیرستان در استودیوی گرافیـک آلدو صرافیان، از مهاجـران روس، در خیـابان جمـهوری، در مجاورت هتـل نادری کنونی، مشغول فعالیت در رشته گرافیک شد. در استـودیوی آلدو، در اثر رفـت وآمد دوستانش به استودیـو، سیـراک با فرهنگ و هنـر و زبان روسی آشنا شد. او به دلیل آشنایـی با طراحی گرافیک شامل، طراحی لوگو، جلد کتاب، بروشور، سربرگ و…، تا میانه عمر به همین شغل مشغول بود.
ملکُنیان با دوستی و تعامل با مارکو گریگوریان با جهانی نو آشنا شد. زمانی که سیراک پانزده ساله بود، مارکو برای ادامه تحصیل به ایتالیا رفت. او از آنجا بریده جراید درباره اخبار هنری جدید برای سیراک ارسال میکرد و شاید، همین کار سیراک را با جهان تازهای از اتفاقات هنری بهروز در فضای بینالمللی آشنا کرد. مارکو پس از بازگشت به ایران، مهمترین رویداد هنرهای تجسمی ایران،یعنی دوسالانه (بینال) نقاشی، را در تهران رقم زد.
مارکو گریگوریان، که از پیشگامان نوگرایی در هنرهای تجسمی ایران است، بانی رویدادها و جریانهایی تأثیرگذار در عرصه هنر تجسمی ایران بوده. او گالری استتیک، از اولین نگارخانههای تهران، را در میدان فردوسی افتتاح کرد. برگزاری دو نمایشگاه انفرادی از آثار سیراک در گالری استتیک (بهار و پاییز۱۳۳۶ش) از اتفاقات مهم در روند فعالیت حرفهای ملکُنیان بود.
سیـراک ملکُنـیان بعد از دوسالانه تهـران، برای تحصیـل در دانشگاه و فـراگیری دروس دانشگاهی به ایتالیا رفت ولی خیلی زود دانشگاه را رها کرد و ترجیح داد در فضای نگارخانهها، موزهها، طبیعت و … فراگیری را ادامه دهد.
خانواده ملکُنیان در ۱۳۶۰ش/۱۹۸۱م مهاجرت کردند. یکسال در یونان، مدتی در آلمان و انگلستان و دوباره، در یونان زندگی کردند و بعد از آن، راهی کانادا شدند. سالهای اولیه مهاجرت بسیار سخت بود. زندگی در یونان راحت نبود. مجوزهای اقامت و محدودیت درآمد و سرمایه سالهای سختی را رقم زد ولی سیراک به پشتوانه همسرش و همراهی دوستانش روزگار گذراند. در همان وضعیت ناگوار، نمایشگاهی از آثارش بر روی کاغذها و مقواهای دورریختنی را در منزل یکی از دوستانش برگزار کرد. تعداد بسیاری از آثارش نیز به فروش رسید. در سالهای نخست ورود به کانادا، دانشگاه آلبرتا در بنف کانادا، به او درجه پروفسوری در طراحی اهدا کرد و پیشنهاد داد تا در دانشگاه تدریس کند تا شاید اندکی از بار مشقت راه از دوشش برداشته شود. ملکُنیان در همان سالهای نخست سکونت در کانادا برای امرار معاش در یک چاپخانه ایرانی مشغول به کار شد. او از کودکی تا به امروز هر ساعت مشغول به کار بوده. پشتکار و همت او ستودنی است. بهرغم توانایی بینظیرش در نقاشی هیچگاه حاضر به قبول کار سفارشی نشد وحتی، زمانی که در راه سفر در تنگنا قرار گرفت همچنان، حس و حال نقاشانه خود را حفظ کرد.
ملکُنیان از عنفوان جوانی یک نقاش حرفهای بود و بهطور مستمر، فعالیتش را در این زمینه ادامه داد. او در نمایشگاههای مهمی شرکت کرده. از آن میان میتوان به نمایشگاههای انفرادیاش در گالری استتیک، در دوسالانه نقاشی تهران، نمایشگاههای مهم گروه آزاد نقاشان و مجسمهسازان، نمایشگاه در انجمن فرهنگی ایران و هند، نمایشگاه نگارخانه زند، نمایشگاه گالری ماه، نمایشگاه هنر معاصر ایران در نیویورک، نمایشگاه هنر معاصر ایران در پاکستان، نمایشگاه هنرمندان معاصر آلمان غربی، نمایشگاه بازل سوئیس، نمایشگاه گراند پاله پاریس، نمایشگاه واشآرت واشنگتن و… اشاره کرد. آخرین نمایشگاه انفرادی ملکُنیان با عنوان بازخوانی هنر مدرن ایران، سیراک ملکُنیان، در ۱۳۹۳ش/ ۲۰۱۵م، بهطور مشترک در دو نگارخانه آریا و آب انبار برگزارشد. آثار او همچنین در نمایشگاه گروهی ایراناهایر، آثار هنرمندان ایرانی ارمنی، در بهمن۱۳۹۸ش، در نگارخانه مهرسان تهران، به نمایش درآمد.
پنج دوره دوسالانه نقاشی تهران، از ۱۳۳۷تا ۱۳۴۵ش، را میتوان مهمترین و منسجمترین رویداد مدرن هنر نوگرای ایران در دوران قبل از انقلاب دانست. این رویداد به عنوان آغاز مدون هنر نوگرای ایران ثبت شده است. در این مجموعه نمایشگاهها، هنرمندان متعددی شرکت کردند که از بعضی از آنان میتوان به عنوان هنرمندان جریانساز و تأثیرگذار تاریخ معاصر نقاشی ایران نام برد. سیراک ملکُنیان را میتوان در زمره این هنرمندان دانست. این جریان هنری با حمایت وزارت فرهنگ و هنر وقت پاگرفت. بینال اول به همت مارکو گریگوریان و با حمایت اجرایی اداره هنرهای زیبای کشور برگزار شد. اولین دوسالانه نقاشی تهران در ۲۵فروردین ۱۳۳۷ش در کاخ ابیض، آغاز به کار کرد. از هنرمندان ایرانی ارمنی که در این رویداد شرکت کردند، میتوان به سیراک ملکُنیان، سرژ آواکیان، رُستُم وُسکانیان، ادیک (ادمان) آیوازیان، ژ.آبرامیان، نلی اِلایان، آشوت میناسیان، آ.هارطونیان و سدا اصلانیان اشاره کرد.نکته مهم و قابلتوجه این رویداد مهم برندگان این دوسالانه بود. سیراک ملکُنیان و آشوت میناسیان برندگان جایزه بزرگ سلطنتی به مبلغ ۲۵هزار ریال، ادیک آیوازیان برنده جایزه بزرگ هنرهای زیبای کشور به مبلغ ۲۰هزار ریال و رُستُم وُسکانیان برنده نشان طلای دوسالانه شد. بعد از دوسالانه اول چهارده هنرمند برای شرکت دردوسالانه ونیز انتخاب شدند. در میان منتخبان نام مارکو گریگوریان، سیراک ملکُنیان و ادیک آیوازیان دیده میشود.
گروه آزاد نقاشان و مجسمهسازان در ۱۳۵۳ش به پیشنهاد اولیه مارکو گریگوریان و در اعتراض به آثار بیمحتوا و مبتذل شکل گرفت، که به عنوان هنر مدرن در نگارخانهها به نمایش در میآمد. این گروه با تدوین یک آییننامه و تعیین رویکرد بر آن شد که جدیدترین جنبههای مدرنیسم دنیا را به روش اصولی ارائه دهد. گروه، که با هفت عضو اصلی شروع به فعالیت کرد، از تأثیرگذارترین گروههای هنری در تاریخ هنر معاصر ایران بوده. گروه آزاد نقاشان و مجسمهسازان با برگزاری نمایشگاههای داخلی و شرکت در نمایشگاههای خارجی مهمترین رویدادهای هنری آن زمان را رقم زد. سیراک ملکُنیان نیز از اعضای اصلی این گروه بود. سیراک درباره جایگاه و اهمیت این گروه گفته : «گروه آزاد هنر این مملکت را تکان داد و جنبش عظیمی در آن به وجود آورد».
بهرغم اینکه ملکُنیان با گروه نقاشان و مجسمهسازان آزاد همراه شد، همواره او را به عنوان هنرمند ساکت، آرام و بیحاشیه میشناختند و در طول زندگی حرفهای هنریاش فقط با گروه آزاد همراه شد. البته، همکاری با این گروه به منزله خط فکری ثابت نبود و هر کدام از اعضا یا هنرمندان میهمان بهطور مستقل اثر خود را خلق می کردند. سیراک، جز معدود هنرمندانی بود که همیشه بهطور مستقل فعالیت حرفهای خود را ادامه داد و با جریانهایی مثل سقاخانهای و… همراه نشد. او امروز هم ترجیح میدهد در فضای خلوت خودش فعالیت کند.
ملکُنیان از آن دسته هنرمندانی است که در هر نسل انگشت شمارند. جایگاه او در تاریخ هنر معاصر ایران محفوظ است. وی پیش از ورود به معروفترین دوره کاری خود بسیار تحت تأثیر اتفاقات و مضامین اجتماعی مانند تهیدستان، کارگران، زنان و… قرار داشت و با زبان و قلم اکسپرسیونیستی آثار درخشانی از لحاظ ترکیببندی و فرم با این موضوعات خلق کرده است. در مجموعهآثار او با عنوان محله حسن آباد این امر به خوبی دیده میشود.
اما شاخصترین نقاشیهای سیراک، که زبان شخصی او شد، فرمهایی در فضاهای انتزاعی است که یادآور نقشهای گیاهی یا رسوبات زیرزمینی و حتی، بیشتر از این یادآورنقشه هوایی از منظرههاست. این فرمها گاهی تداعیگر اثری بهجامانده از برف و باران بر روی دیوارهای گچی است. میتوان نتیجه گرفت اثر سالها نقاشی در طبیعت بدین شکل در ذهن هنرمند حک شده که به این انتزاع در فرم برسد.جادوی طرح و ترکیببندی خطوط و سطوح و زاویهها و همچنین، ترکیب رنگهایی چنین شفاف و چشمنواز گویا انعکاس تنفس و تفکر هنرمند است که ما را نیز به عمق درون خودمان میکشد. رنگگذاری او بسیارچیرهدستانه و شگرف است. در آثار انتزاعی سیراک، چشم ترجیح میدهد هر خط را دنبال کند تا فرم نهایی خطوط را بیابد. آثار انتزاعی او مسیری تکاملی را طی کرده و امروز به اوج خود رسیده است. با نگاه کردن به آثار ملکُنیان، منظرههایی برای ما تداعی میشود که شاید گاهی دیده باشیم. هنر او خالی از تزیینات و بزک است و ذهن فعال و پربار وی هرگز خاموشی ندارد. زبان هنرمندکمگوی ما دستهای پرتوان اوست که دائم در حال خلق و آفرینش است. مانند زندگی، که سراسر ابهام و پیچیدگی است، آثار ملکُنیان پر از ابهام و پرسش است.برای سیراک ابعاد اثر اهمیتی ندارد چنانکه سالهاست در راه و سفر و هنگام کافهنشینی بر روی دستمالکاغذیها نقش میزند. مجموعه دستمالکاغذیهای هنرمند بسیار قابل تأمل است. سیراک با تمام وجود نقاشی میکند و با تمام وجود زندگی. به گفته خودش:« خراشهای زندگی را از چهرهها میربایم».
استاد میگوید: « نقاشی برای من مانند نقش بستن یک اِلِمان روی یک کاسه در دوره هخامنشیان است. کسی که در آن زمان طرحی کشیده، تمام ایران را بیان کرده است. طرح او هزاران سال ثبت و ماندگار شده است. من با نقاشی زندگی میکنم و زمانی که نقاشی نمیکنم، گویی زنده نیستم».(۱)
سیراک ملکُنیان، هنرمندی است که از نوجوانی تا به امروز مدام در حال تغییر است. کارنامه هنری او شامل نقاشیهای آبرنگ، تکچهرههای (پرتره) شخصی، منظرهپردازی، نقاشی با رنگ روغن، چاپ سیلک اسکرین، طراحی گرافیک، فرمهای انتزاعی و… است. البته، او خود را فقط نقاش میداند. آثار او بیننده را وا میدارد که فقط به دیدن تصویر بسنده نکند. در آثار ملکُنیان تصویر کنار زده میشود. گویی، نوسانهای موسیقی در تصویر دیده میشود.در انتها باید تشکری ویژه داشته باشم، از خانواده محترم ملکُنیان و به ویژه، سرکار خانم آنی شیروانیان، که در تهیه این نوشتار و خصوصاً، ارسال تصاویر با کیفیت و مطلوب، من را همراهی کردند.
پینوشتها:
گفت و گو با سیراک ملکُنیان (در زمستان ۱۴۰۰ش ). ملکُنیان در حال حاضر ساکن تورنتو کانادا است.