اشاره

هرگاه صحبت از نژادکشی ارمنیان به میان می آید ‏در ذهن کشتار، تجاوز، کوچ اجباری،‌ ‏پاک سازی قومی و نابودی مادی و … ‏تداعی می شود. نژادکشی ارمنیان جنبه یا جنبه های دیگری را هم در بر ‏می گیرد که تا این اواخر کمتر به آن پرداخته شده است‎.‎‏ بر سر آنچه قربانیان نژادکشی از خود به جای ‏گذاشته بودند چه آمد؟ خانه ها، کارخانه ها، باغ های ‏میوه، مزارع،‌ مغازه ها، حساب های بانکی، اسباب و اثاث ‏منازل و …، ثروت مادی این ملت، چه شد؟

به اعتقاد برخی از محققان ردپای بخش هایی از اقتصاد کنونی ‏ترکیه را می توان در سیاست عاملان نژادکشی ارمنیان و غصب و ‏مصادرۀ اموال قربانیان جست وجو کرد. نمونه هایی از اموال به تاراج رفتۀ ارمنیان در ‏خلال نژادکشی در زیر آمده است:

گرچه برآورد دقیقی از دارایی های منقول و غیرمنقول ارمنیان، که به دست حاکمان عثمانی و جمهوری ترکیه غصب شد، وجود ‏ندارد، در یادداشت های به جای مانده از طلعت پاشا ‏‏(از عاملان اصلی نژادکشی) ثبت این موارد به چشم می ‏خورد:‏

ـ ۲۰٬۴۵۴ ساختمان

ـ ۲۶۷٬۵۳۶ جریب زمین زراعی (جریب بین المللی تقریباً برابر است ‏با ۴٬۰۴۶متر مربع)‏

ـ ۷۶٬۹۴۲ جریب باغ انگور

‏ـ ۷۰٬۳۹۴۱ جریب باغ زیتون

ـ ۴٬۵۷۳ جریب باغ توت.

طبق اسناد ارمنی دارایی های مصادره شدۀ کلیسایی بالغ ‏بر ۷/۳ میلیارد دلار است (املاک، ساختمان ها، مدارس، ‏پرورشگاه ها و …)‏.
بنابر اسناد انگلیسی، در ۱۹۱۶م، دولت عثمانی مبلغ پنج میلیون لیر ترکیه، معادل سی هزار کیلوگرم طلا، به ‏بانک آلمانی رایش بانک منتقل کرد. بنابر همین ‏اسناد این مبلغ متعلق به ارمنیان بوده است. پس از ‏نژادکشی، طبق فرمان دولتی موجودی حساب های بانکی ارمنیان ‏به خزانۀ دولتی در استانبول منتقل شد.‏
زمین کاخ ریاست جمهوری فعلی ترکیه، کاخ ‏چانکایا (حدود دو میلیون متر مربع / ۴۸۳ جریب)، ‏در گذشته ‌عمارت و باغ انگوری متعلق به یک تاجر طلا و جواهر ارمنی ‏به نام هوانس کاسابیان بود. در واقعۀ نژادکشی و فرار ‏این خانواده از آنکارا، خانواده ای به نام ‏بولگورلوزاده این املاک را غصب کردند. در نهایت، در ۱۹۲۱م مصطفی کمال، ‏بنیان گذار جمهوری ترکیه، آن را به مبلغ ۴٬۵۰۰ لیر ‏از این خانواده خریداری کرد.‏
بخشی از زمین پایگاه هوایی ـ نظامی اینجرلیک ترکیه در نزدیکی ‏آدانا (سیزده میلیون متر مربع /۳٬۳۲۰ جریب)، ‏متعلق به یک خانوادۀ ارمنی بود. پس از نژادکشی و در ‏اوایل جمهوری ترکیه، در ۱۹۲۳م بانک کشاورزی ‏ترکیه این زمین را مصادره کرد.‏
فرودگاه شهر دیاربکر( با ۳٬۴۵۹ متر باند پرواز و ۸٬۶۸۰ ‏متر مربع ساختمان پایانه) در گذشته زمین کشاورزی ای متعلق به یک خانوادۀ ارمنی به نام باسماسیان بود. در ‏زمان نژادکشی، افراد این خانواده تبعید شدند و زمین آنان غصب شد.‏
زمین کارخانۀ اولکر(۵۳ هزار متر مربع)، یکی از شرکت های ‏بزرگ تولید مواد غذایی ترکیه، در استانبول، در منطقۀ ‏توپ کاپی، از قرن هفدهم تا نوزدهم میلادی آرامستان ارمنیان ‏بوده است.این زمین به دست مدحت پاشا (سیاست مدار عثمانی و ‏از رهبران جنبش مشروطۀ عثمانی، ۱۸۷۶ م) مصادره شد، ‏سنگ قبرهای آن به فروش رفت و در ۱۹۴۸م به خانوادۀ ‏اولکر فروخته شد.‏

دکتر محمت پولاتل[۱] از پژوهشگران و تاریخ دانان جوان ترکیه است ‏که به مطالعه و تحقیق دربارۀ نژادکشی ارمنیان از زوایای خاص ‏مـی پردازد. حوزه هـای مطالعاتی وی به وقایع ‏تاریخـی دوران آخـر امپراتوری عثمانی و اوایل جمهوری ترکیه، به ‏ویژه، سیاست ها و برنامه های اقتصادی دولتمردان ترک در آن دوران ‏برای نابودی ملت ارمنی مربوط می شود.

پولاتل متولد آنکاراست، از اجدادی ترک نژاد که در زمان جنگ ‏جهانی اول از گرجستان به ترکیه مهاجرت کردند. وی دارای ‏مدرک کارشناسی در رشتۀ روابط بین الملل از دانشگاه خاورمیانۀ[۲] ‏آنکارا، کارشناسی ارشد در رشتۀ تاریخ از دانشگاه کوچ[۳] و ‏دکترا از دانشگاه بوغازیچی[۴] استانبول است.‏

رساله های کارشناسی ارشد و دکترای محمت پولاتل دربارۀ سیاست ‏حاکمان عثمانی در خصوص مسئلۀ ارضی ارمنیان و ادامۀ این ‏سیاست در برابر املاک و دارایی های ارمنیان تا بعد از ‏فروپاشی امپراتوری و در زمان جمهوری ترکیه است. این دوران از ‏اواخر قرن نوزدهم تا نیمۀ اول قرن بیستم میلادی، قبل و بعد از نژادکشی ارمنیان را شامل می شود.‏

دکتر پولاتل با تیزبینی علمی به مطالعه و بررسی سیاست های ‏سردمداران عثمانی، رفتار حکومت های محلی، مواضع نخبگان و ‏سازمان های سیاسی و اجتماعی ارمنیان و نگاه قدرتمندان کرد آن ‏نواحی در آن زمان ها در قبال مسئلۀ ارمنی پرداخته است.‏ این سیاست از زمان سلطان عبدالحمید و کشتار ارمنیان در ‏‏۱۸۹۴م شروع شد و در زمان حکومت ترک های جوان، در واقعۀ نژادکشی ارمنیان به اوج خود رسید و تا دهۀ ۱۹۳۰ م ادامه داشت.‏

در پی این سیاست ها، املاک و دارایی های ارمنیان به دست دولت یا ‏اشخاص غصب و مصادره شد. هدف این سیاست ها تنها نابودی ‏مادی ملت ارمنی نبود. بلکه، عاملان آن با مهندسی خاص در ‏پی نابودی و حذف فرهنگ و هرگونه ردپا و اثری از این ملت ‏در ترکیه بودند. مصادره و تقسیم دارایی ها و املاک ارمنیان نیز ‏بخشی از این سیاست محسوب می شد. مهندسی این گونه صورت گرفت که ‏پس از کوچاندن ارمنیان به بیرون از سرزمین خود املاک آنان را ‏متروکه و بی صاحب اعلام کردند. سپس، آن را بین مهاجران مسلمانی تقسیم کردند ‏که از نواحی بالکان و قفقاز آمده بودند. دولت، پس از نژادکشی، این مهاجران را در املاک به جای مانده از ارمنیان سکنا داد. در ۱۹۲۸م، نیز دولت با تصویب قانونی به صاحبان این املاک سند ‏اعطا کرد. ‌بخشی از ثروت ارمنیان را دولت های ترک غصب ‏کردند و بخشی از آن را نیز حکومت، به منظور ‏رونق و توسعۀ اقتصادی، به بازرگانان ترک واگذار کرد. اینها دارایی های عظیمی بودند که ترک ها سیاست ‏توسعۀ اقتصادی کشور را بر آن بنا نهادند.‏

پولاتل، غیر از رساله های دانشگاهی دوره های کارشناسی ‏ارشد و دکترای خود، کتابی با عنوان مصادره و نابودی[۵] دارد. او در این کتاب به همراه دیگر پژوهشگر ترک، دکتر اوغور اومیت اونگور،[۶] به چگونگی فرآیند و مهندسی غصب اموال ارمنیان به دست حکومت ‏ترک های جوان پرداخته است. محمت پولاتل علاوه بر این کتاب ده ها ‏مقاله در موردغصب اموال و سیاست نابودی اقتصادی ارمنیان در ‏شهرهای مختلف ترکیه ـ آدانا، دیاربکر و دیگر بخش های سرزمین ‏ارمنستان غربی ـ منتشر کرده است.‏ به بهانۀ چاپ شمارۀ بهاری فصلنامۀ پیمان، که به موضوع نژادکشی می پردازد، گفت و گوی دوستانه ای با این پژوهشگر و محقق داشتم که در ادامه تقدیم خوانندگان می شود.

در دیدار با دکتر پولاتل، که در پارک گِزی استانبول صورت ‏گرفت، پس از شنیدن توضیحات ایشان در مورد پژوهش ها و ‏مطالعاتشان نخستین سؤال من دربارۀ راه حلی برای برگرداندن دارایی های منقول و غیرمنقول غصبی به ارمنیان بود و ‏ارزیابی ایشان را از این مسئله جویا شدم.

گریگور قضاریان: ارزیابی شما از این پدیده چیست؟ آیا این مسئله راه حلی دارد؟ آیا وارثان قربانیان می توانند اموال غصب شدۀ خود ‏را مجدداً مالک شوند؟

■ محمت پولاتل: مشکل بتوان راه حلی برای این اموال غصب شده پیدا ‏کرد. حجم اموالی که توسط حکومت مصادره و غصب شده بسیار ‏عظیم است. دولت عثمانی و سپس، دولت ترکیه این اموال را بین ‏صدها هزار مهاجر، که در مناطق ارمنی نشین سکنا داده شدند، تقسیم ‏کرده است. این مهاجران اکنون سکنۀ آنجا هستند. اینها مهاجرانی ‏هستند که دولت آنان را از مناطق بالکان و قفقاز به نواحی ارمنی ‏نشین کوچانده. بیشتر آنان ترک هستند ولی مسلمانان آلبانیایی، ‏صرب، رومانیایی و چرکز نیز در بین آنان وجود دارند. علاوه بر این ‏مسئله حکومت های گذشته، هم در زمان نژادکشی و هم پس از آن، ‏از این دارایی ها و اموال در راستای سیاست توسعۀ اقتصادی ‏کشور استفاده کرده اند. حکومت‌ زمین ها،‌ کارخانه ها، ‏کارگاه ها، مغازه ها و دارایی های ارمنیان را بین تجار و ‏کارآفرینان ترک تقسیم کرد تا آنان به نوبۀ خود توانایی ‏دایر ساختن بنگاه های اقتصادی و کارخانه های خود را پیدا ‏کنند. حجم این دارایی ها بسیار عظیم و مقیاس بسیار وسیع ‏است. فکر نمی کنم که بتوان به دادگاه مراجعه و برگشت ‏این اموال را تقاضا کرد.‏

البته،‌ این مسئله راه حل سیاسی دارد. اگر دولت ترکیه ‏تصمیم بگیرد که نژادکشی ارمنیان را به رسمیت بشناسد، این ‏مسئله نیز قابل حل خواهد بود. به باور من اگر دولت ترکیه ‏نژادکشی ارمنیان را بپذیرد و غرامت هایی به ارمنیان دهد و ‏کلیساها، دیرها، آرامستان ها، مدارس و سایر مکان هایی را که هم ‏اکنون پا برجا ولی متروکه هستند یا کاربری دیگری پیدا ‏کرده اند بازسازی کند و آنها را به ارمنیان بازگرداند و ‏اقداماتی از این دست انجام دهد، می توان امید داشت که این ‏مسئلۀ اموال و دارایی های ارمنیان به نوعی حل شود.‏

آیا طبق قوانین ترکیه این مسئله قابل حل است؟

■: اگر قوانین موجود عوض و قوانین جدیدی وضع شوند، البته ‏که قابل حل است.‏

دربارۀ این موضوع ارمنی ها باید به دادگاه های ترکیه ‏مراجعه کنند یا دادگاه های بین المللی؟

■: دادگاه های داخلی ترکیه این مسئله را نخواهند پذیرفت. ‏بهتر است به دادگاه های اروپایی، حقوق بشری و بین المللی رجوع ‏شود.‏

این زمین ها و اموال بیشتر در کدام مناطق از ترکیۀ ‏امروزی هستند؟

■: مطالعات من بیشتر در مورد آدانا و دیاربکر است ولی ‏طبیعتاً در سرزمین های تاریخی ارمنی ها، ارمنستان غربی، این ‏اموال غیرمنقول بیشتر هستند. بیشتر جمعیت ارمنیان ساکن این ‏مناطق بودند. در این نواحی، کلیساها، دیرها و بناهای ‏فراوانی وجود دارد که متعلق به ارمنیان بوده است. البته، فقط ‏محدود به این نواحی نمی شود. ارمنیان در همه جای امپراتوری ‏عثمانی سکنا داشتند.در همۀ مناطق زمین ها و املاکی ‏داشتند که یا به دست حکومت یا اشخاص غصب شده است.‏

شما تاریخ دان هستید، مطالعات عمیقی در مورد تاریخ ‏عثمانی و ترکیه دارید. آیا‌ زمانی که دانش آموز بودید در ‏مدرسه نیز تاریخ کشورتان را به طور جامع و کامل ‏آموخته اید؟

■: تاریخی که در مدارس تدریس می شود اصلاً واقعی نیست و ‏فاصلۀ بسیاری تا واقعیت دارد. تا دهۀ ‏‏۱۹۵۰م، در کتاب های تاریخی مدرسه مطلبی در مورد اقوام گوناگون ترکیه یا امپراتوری ‏عثمانی وجود نداشت. فقط تاریخ ملت ترک تدریس می شد و اینکه ‏امپراتوری عثمانی یک امپراتوری ترکی است. در دهۀ ۱۹۵۰‏م، کتاب های درسی تاریخ بازنگری شد. از ارمنیان ‏صحبت به میان آمد ولی به منزلۀ خیانت کار و گفته شد که ارمنی ها با روس ها و دیگر ‏دولت های امپریالیستی علیه امپراتوری عثمانی همکاری می کردند و ‏ قصد داشتند که امپراتوری عثمانی را تقسیم و برای ‏خود دولتی مستقل ایجاد کنند. در این کتاب ها، توضیحات بیشتری ‏در این مورد نیست. شاید، در حدود یک صفحۀ کتاب درسی. معلم ها ‏هم توضیح بیشتری نمی دهند. در کتاب های درسی تاریخ، کردها هم ‏به منزلۀ خیانت کار معرفی می شوند ولی واقعیت چیز ‏دیگری است. ما می دانیم که ارمنی ها در این سرزمین ساکن بوده ‏اند و ترک ها بعداً به این مناطق آمدند. در دانشگاه ها ‏هم نحوۀ تدریس تاریخ از دانشگاهی به دانشگاه دیگر، تفاوت دارد. ‏بعضی از دانشگاه ها فضای بازتری دارند؛ مثلاً، من ‏دانش آموختۀ مقطع کارشناسی دانشگاه خاورمیانۀ آنکارا هستم. ‏آنجا استادان فکر بازتری دارند و منابع غنی تاریخی به زبان های ‏مختلف وجود دارد. در مورد نژادکشی ارمنیان من در این ‏دانشگاه مطالبی را فراگرفتم.‏

چرا شما یا همکارانتان به منزلۀ تاریخ دان یا اصولاً محافل ‏علمی، که در زمینۀ تاریخ عثمانی و ترکیه پژوهش می کنند، به نهادهای متولی آموزش دولتی پیشنهاد نمی دهید که ‏کتاب های تاریخی مدارس را بر مبنای واقعیت تدوین کنند تا ‏نسل های بعدی این کشور با تاریخ واقعی کشورشان آشنا شوند؟

■: این گونه هم نیست که تاریخ دانان این کشور سکوت کرده ‏باشند؛ برای مثال، در ۱۹۹۶م بنیاد مطالعات تاریخ ترکیه به ‏وزارت آموزش و پرورش پیشنهاد داد که مطالب کتاب های تاریخی ‏مدارس بازبینی و منطبق با واقعیت شود. در این زمینه، حتی ‏پژوهشگران این بنیاد طرحی را نیز پیشنهاد دادند ولی پذیرفته ‏نشد. در خلال سال های ۲۰۰۳و۲۰۰۴م، زمانی که حزب عدالت و توسعه و ‏آقای اردوغان تازه سرکار آمده بودند، قول دادند که مطالب ‏کتاب های تاریخی را بازنگری خواهند کرد. بازنگری هم کردند. البته، به این شکل که مطالبی را که بیشتر جنبۀ ملی گرایی ترکی داشتند ‏حذف و به جای آنها مطالب اسلام گرایانه را جایگزین کردند.

آیا برای مطالعه و پژوهش دربارۀ ارمنیان در ‏آینده نیز برنامه هایی دارید؟

■: می خواهم مطالعاتم را در این زمینه ادامه دهم. ‏پژوهش های کمی در مورد دارایی ها و املاک ارمنیان قبل از نژادکشی صورت گرفته است. غیر از بحث غصب دارایی ها و املاک موارد ‏فراوان دیگری دربارۀ نژادکشی ارمنیان هست که دربارۀ آنها پژوهش نشده است؛ برای مثال، دربارۀ قتل عام های ساسون ‏چیزهایی شنیده ایم ولی پژوهش های علمی و عمقی دربارۀ آنها ‏صورت نگرفته. اسناد فراوانی نیز هست که هنوز مطالعه نشده است.‏ هم اکنون، در حال یادگیری زبان ارمنی هستم. در کتابخانۀ ملی ‏ارمنستان، اسنادی دربارۀ نژادکشی ارمنیان هست که آنها ‏را نیز باید مطالعه کنم.

آیا احتمال یا امیدی برای تغییر وضعیت یا سیاست ‏حکومت ها در ترکیه، در قبال نژادکشی ارمنیان، می بینید؟

■: به نظرم روزی خواهد رسید که ترکیه نژادکشی ارمنیان ‏را به رسمیت بشناسد. ادامۀ سیاست انکار نژادکشی و ‏تکذیب و تحریف تاریخ دیگر امکان پذیر نیست. ‌خیانت کار جلوه ‏دادن ارمنی ها در کتاب های تاریخی مدارس بی معنی شده است. ‏نسل های جدید روشن تر و با مسئلۀ ارمنی آشنا هستند. آنان ‏به منابع خارجی و دنیای خارج دسترسی دارند و واقعیت ها را ‏می خوانند. نگاه ها در ترکیه نسبت به ارمنیان در حال تغییر ‏است.