در ۲۹۳م، پیمان نصیبین بین ایران ساسانی و روم منعقد و براساس آن به مدت چهل سال بین این دو امپراتوری صلح برقرار شد.[۱] با پایان یافتن مدت پیمان صلح شاپور دوم (۳۰۹ ـ ۳۷۹م) از ۳۳۰م عملیات جنگی علیه روم را آغاز کرد و با این اقدام ورود ارمنستان به این جنگ اجتناب ناپذیر شد زیرا شاپور به ارمنستان نیز لشکرکشی کرد و در پی آن اشراف ارمنی طرف دار ایران علیه حکومت مرکزی فعال شدند. شاپور، آرشک دوم (۳۵۰ ـ ۳۶۸م)، پادشاه ارمنستان، را دستگیر و قلعۀ آرداگرس را ـ که پاراندزم، ملکۀ ارمنستان، به آنجا پناه برده بود ـ تصرف کرد. او پس از تخریب و سوزاندن بسیاری از شهرهای ارمنستان همچون آرتاشات، واغارشاباد، زاره وان، وان، نخجوان و بسیاری شهرهای دیگر، در ۳۶۹م، به ایران بازگشت. او اهالی شهرها را، که بیشتر آنان را صنعتگران، بازرگان و روحانیان تشکیل می دادند، به مناطق مختلف ایران کوچاند[۲] و در نتیجه، ارمنستان را به کشوری مبدل ساخت که بیشتر اهالی آن به کشاورزی مشغول بودند.

سکه های شاپور دوم دارای تنوع بسیاری است. سکه ای که در ارمنستان به دست آمده و طی این مقاله معرفی می شود یکی از انواع سکه های اوست که بر روی آن تصویر نیم رخ شاپورنقش شده که به سمت راست متمایل است و بر سرش تاجی دندانه دار با گویی بر روی آن نقش شده و در اطراف تصویر به زبان پهلوی جملۀ «مزداپرست خدایگان شاپور شاهنشاه ایران و انیران ایزد نژاد»[۳] نقش بسته است. در پشت سکه و در دو سوی آتشگاه، تصویر تمام قد شاپور و اهورامزدا و در میان شعله های آتش نیز، سر اهورامزدا نقش شده. براساس کتاب اوستا آتش فرزند اهورامزداست که تصویر وی نیز در آتش نقش می شده. [۴] موسی خورنی به آتش به منزلۀ نمادی از اهورامزدا نزد ایرانیان اشاره کرده است.

برای اولین بار در پشت سکه های شاپور دوم بر روی ستون آتشگاه حرف I’st یا I’styh به معنی راست و مشروع استفاده شده است. به نظر می رسد سکه هایی با این نوع نوشته برای پرداخت حقوق سربازان ضرب شده باشد. نقوش روی این نوع از سکه ها نسبت به سکه های دیگر از ظرافت بسیار کمتر اما از عیار نقرۀ بالاتری برخوردارند.

در زمان لشکرکشی ها، ضراب خانۀ متحرک با سپاه وجود داشت که برای پرداخت حقوق سربازان در حین لشکرکشی سکه در محل ضرب می کردند. مسلم است که سکه های ضرب شده در شرایط جنگی نمی توانست به ظرافت سکه هایی باشد که در ضراب خانۀ سلطنتی ضرب می شد. با این حال، می دانیم که از دوران شاپور دوم و پس از وی، از ظرافت سکه های ساسانی کاسته شده است.

شاپور دوم، در محدودۀ اعتقادات مذهبی، مبارزه ای گسترده را علیه مسیحیت آغاز کرد که در تاریخ به دوران تعقیب بزرگ مسیحیان معروف است. [۵]

عملیات نظامی شاپور دوم در مرزهای شرقی و غربی سبب خالی شدن خزانه شده بود. بنابراین، مسیحیان ایران، که در بین آنان ثروتمندان بسیاری بودند، می توانستند خزانه تهی را پر کنند. برای رسیدن به این هدف با فرمان شاپور بایستی مالیاتی مضاعف از مسیحیان ایران وصول می شد. کار جمع آوری مالیات مطالبه شده از مسیحیان بر عهدۀ سیمون بارصبع، اسقف جامعۀ مسیحیان ایران، مستقر در شهر تیسفون، گذاشته شد. [۶] بر طبق منابع آشوری شغل پدر سیمون بارصبع رنگ آمیزی پارچه بود که در آن دوره شغلی پردرآمد محسوب می شد. سیمون از اجرای فرمان شاپور امتناع ورزید. درنتیجه، دستگیر و در ۳۴۴ م اعدام شد. سپس، مسیحیان ایران متهم به همکاری با روم شدند و تحت تعقیب قرار گرفتند و کلیساهای آنان تخریب شد. [۷]

توما آرتزرونی[۸] شرح جزئیات نه فقط تعقیب مسیحیان ایران بلکه برخورد با مسیحیان ارمنی، آشوری و حتی فلسطینی و دستگیری گستردۀ اسقف ها، کشیش ها و شکنجۀ زنان مسیحی و قتل اسقف سیمون بارصبع، خادم حضرت مسیح و کلیسا، را بیان می کند. [۹]

مبارزۀ شاپور دوم با مسیحیان به داخل خاک ارمنستان نیز کشیده شد زیرا اعلام مسیحیت به منزلۀ دین رسمی ارمنستان در اوایل قرن چهارم میلادی تأثیر بسیاری در بین مسیحیان منطقه گذاشت و رسمیت یافتن دین مسیحیت در روم سبب تعمیق دشمنی ساسانیان با ارمنستان شد.

منابع ارمنی به چگونگی برخورد شاپور با مسیحیان اشاره کرده اند. موسی خورنی می نویسد که او کوشید تا از فعالیت مسیحیان جلوگیری کند و از اسقف ها و کشیش ها مالیات های سنگین گرفت اما پاوستوس بیوزاند[۱۰] تعقیب مسیحیان را به علت اغماض آرشک دوم از سوگند خود می داند و در کتاب تاریخ ارمنیان چنین می گوید: « … سپس، شاپور به مهر و آب و آتش سوگند خورد که هیچ یک از مسیحیان را زنده نگذارد».[۱۱]

این مبارزۀ عقیدتی شاپور، آن هم به شکل افراطی، نمی توانست بازتابی در سکه های وی نداشته باشد.

سکۀ ارائه شده، که یک درهم نقرۀ شاپور دوم به وزن ۶۵/۳ گرم و قطر ۲۹ میلی متر است و به شمارۀ ۱۳۶۳۶ در موزۀ تاریخ ارمنستان به ثبت رسیده، سکه ای استثنایی است که بیانگر وقایع زمان خود است. بر روی سکه، تصویر شاپور دوم، که تاج برسر دارد و نیم رخ او به سمت راست است و دور سکه، به زبان پهلوی، جملۀ «مزداپرست خدایگان شاپور شاهنشاه ایران و انیران ایزد نژاد» نقش شده است.

در پشت سکه و در وسط آن، آتشگاه شامل پایه، ستون و آتشدان قرار دارد که در سمت چپ آتش، نماد شاه و در سمت راست، نماد ولیعهد نقش شده است. در سمت چپ آتشگاه، شاپور دوم به صورت تمام قد و در سمت راست، اهورامزدا قرار دارد. در دو سمت نوشتۀ «آتش شاپور» نقش شده. در پایین سکه و دو سمت پایۀ آتشگاه و در زیر پاهای شاپور و اهورامزدا، دو صلیب نقش بسته است.

در ظاهر، این سکه شبیه دیگر سکه های شاپور دوم است اما با بررسی دقیق تر و با در نظر گرفتن قواعد حاکم بر جزئیات نقش های دیگر سکه های ساسانیان این نتیجه حاصل می شود که این سکه یک مورد خاص است.

تصاویر نقش شده بر روی این سکه بسیار زیبا هستند که مشخصۀ سکه های ساسانی در قرن سوم میلادی است، در حالی که در دوران شاپور دوم از ظرافت سکه ها کاسته شد و تصویر شاهنشاه با چشمانی بی روح[۱۲] نقش می شد. برخلاف دیگر سکه های وی نه تنها این سکه یک کار هنری است بلکه در آن کلیۀ نمادهای ساسانیان نیز نقش شده.

این سکه تنها مورد در بین سکه های ساسانی است که در پشت آن تصویر صلیب نقش شده. به یقین نمی توان تصویر صلیب ها را به منزلۀ نمادی آسمانی، که مورد پرستش آنان بوده، تصور کرد.

در پشت سکه های دورۀ اولیۀ ساسانی، اگر نمادهایی نقش می شد، معمولاً در قسمت بالای آتشگاه یا بر روی ستون آن ـ و نه در پایین آتشگاه ـ نقش می شد. افزون بر آن در بین نمادهای مختلفی که در پشت سکه های ساسانی مربوط به قرن های سوم و چهارم میلادی نقش شده اند نه به تصویر صلیب بر می خوریم و نه به تصویر ستارۀ شش پر. جالب اینکه تصویر صلیب ها در سکۀ ارائه شده مستقیماً در زیر آتشگاه نیست بلکه در زیر پای شاپور و اهورامزدا نقش شده است.

استفاده از چنین طرحی در نقش های دورۀ ساسانی مورد جدیدی نیست زیرا شاهنشاهان ساسانی در حجاری های قرن های سوم و چهارم میلادی به مناسبت پیروزی های خود تصویر دشمن شکست خورده یا نماد آنان را در زیر پای خود نقش می کردند. در این گونه حجاری ها، به منزلۀ یک اصل، رو به روی پادشاه تصویر اهورامزدا و در زیر پای وی تصویر نیروی شر به صورت اهریمن نقش می شد. بنابراین، نقش صلیب در این سکه و قرار گرفتن آن در زیر پای شاه و اهورامزدا می تواند بیانگر پیروزی دین زرتشت بر دین مسیحیت باشد.

صلیب از قرن چهارم میلادی به منزلۀ نماد مسیحیت شناخته شد و به ویژه از دوران قیصر کنستانتین کبیر (۲۸۵ ـ ۳۳۷ م) نماد رسمی مسیحیت در روم شد. بر اساس روایتی صلیب بر قیصر هویدا شده و به او بشارت پیروزی داده است. [۱۳]

بر روی سکه های کنستانتین، ضرب شده در دوران مبارزات او با مسیحیت، به تصویر همان صلیبی بر می خوریم که در سکۀ شاپور نقش شده است. [۱۴] این نقش در پشت یکی از سکه های وی در وضعیتی پایین تر از خدای خورشید، که تاجی با پرتوهای نور بر سر دارد، به تصویر کشیده شده و در اطراف سکه جملۀ «تقدیم به خورشید شکست ناپذیر» به زبان لاتین نوشته شده است.

به عقیدۀ ما هر دو سکه یک پیام را می رسانند. کنستانتین با قرار دادن تصویر صلیب در موقعیتی پایین تر از خدای خورشید، همچون مورد سکۀ شاپور، قصد رساندن پیام برتری پرستش خورشید نسبت به مسیحیت را داشته است. می دانیم که کنستانتین در روزهای آخر عمر مسیحی شد و تا آن زمان آپولون خدای مورد پرستش وی بود که همان خدای خورشید است.

اما از دوران کنستانتین دوم (۳۱۷ ـ ۳۶۱ م)، که حاکمی مسیحی بود، از سال های ۳۴۰ م، صلیب به منزلۀ نماد مسیحیت بر روی سکه ها نقش شد اما نه به آن علتی که کنستانتین اول آن را نقش کرده بود بلکه این بار به منزلۀ نماد مسیحیت. [۱۵]

صلیب به شکلی که در این دو سکه نقش شده اولین بار به منزلۀ نماد مسیحیت در سکه های ایزانا[۱۶] (۳۳۰ ـ ۳۵۸م) از خاندان اکسوم،[۱۷] در کشور اتیوپی، استفاده شده است.

نقش صلیب در پشت سکۀ شاپور، با همان شکلی که در سایر سکه هایی که توضیحات آن داده شد،[۱۸] گواه این واقعیت است که شاپور دوم در ۳۴۰ م صلیب را به منزلۀ نماد مسیحیت می شناخت. [۱۹]

براساس منابع ارمنی صلیب به منزلۀ نماد مسیحیت از قرن چهارم میلادی شناخته شده است که این موضوع را آگاتانگغوس[۲۰] در کتاب تاریخ ارمنستان عنوان کرده است.