پس از کشتارهای مکرر ارمنیان در چندین مرحله در ارمنستان غربی،[۲] کیلیکیه و مناطق ارمنی نشین آناتولی طی ۱۸۹۴ـ ۱۹۲۱م، برای جاودان کردن خاطرۀ قربانیان کشتارها، مجسمه های یادبود بزرگ و کوچکی در مناطق مسکونی مختلف جمهوری ارمنستان و سایر نقاط جهان برپا شد.

پژوهش های صورت گرفته مشخص کرده که نخستین سنگ نبشته های یادبود در همان مکان کشتارها ساخته و نصب شده است. بی شک، این سنگ نبشته ها خاطرۀ کشتارهای پیش از نژادکشی بزرگ[۳] را جاودان می سازند زیرا پس از این نژادکشی در ۱۹۱۵م به دلیل نابودی کامل ساکنان منطقه امکان تهیه این گونه یادبودها وجود نداشته است.

روشن نیست که چه تعداد از چنین سنگ نبشته های یادبودی در ارمنستان غربی برپا شده اما همان تعداد محدودی که به دست آمده دلالت بر وجود آنان دارد.

طی مسافرت هایی که در سال های اخیر به منطقۀ ارمنستان غربی صورت گرفته در کنار آثار معماری گوناگون سه مورد سنگ نبشته نیز مشاهده شده که برای جاودان کردن خاطرۀ ارمنیان کشته شده به دست گروه های حمیدیه[۴] ساخته شده است. این سنگ نبشته هــای یادبود در گورستان های روستای هندستان،[۵] در منطقۀ هایوتس دزور،[۶] روستای وارنتس[۷] و دیر دیوابوینی[۸] در منطقۀ رشتونیک[۹] قرار دارد. سنگ نبشتۀ اولی برای قربانیان کشتار دسته جمعی و دو سنگ نبشتۀ دیگر برای قربانیانی که در گروه های کوچک تر به قتل رسیده اند برپا شده است. بدین ترتیب که سنگ نبشتۀ واقع در گورستان کلیسای ویران شدۀ روستای هندستان یادآور خاک سپاری ۱۰۵ نفر هندستانی قربانی شده اســت. بــرروی قسمت مسطـــح سنگ نبشته، که گوشۀ بالای سمت چپ آن نیز شکسته، تصویر صلیبی نقش بسته که در بالا و پایین آن جملاتی به شرح زیر حک شده است:

[Յունիս, / նահատակե / ալք ՃԵ անձ / ինք աստ ամ / փոփեալ կ / ան[۱۰

برای روشن شدن تاریخ و چگونگی کشته شدن ۱۰۵ هندستانی بی شک نیاز به بررسی خاطرات مکتوب است. به کمک مستندات به دست آمده مشخص شد که کردهای حمیدیه و ژاندارم های عثمانی، به طور مشترک، در ژوئن ۱۸۹۶م به روستای هندستان حمله کرده اند. اهالی شجاع روستا تسلیم نشده و مقاومت نشان داده اند. متأسفانه، هر چند اهالی روستا از خود شجاعت نشان داده اند اما ساده لوحی کرده و قسم های دشمن را باور کرده و دست از مقاومت کشیده اند.

اما روزنامه های آن دوران در این مورد چه می گویند:

«… اهالی دو سه روز مقاومت نشان دادند و بدون عقب نشینی حملۀ کردها را با دادن تلفات سنگین به آنان پس زدند. نیروهای حیله گر حمیدیه، که نتوانستند با زور روستا را اشغال کنند، دست به نیرنگ زدند. قسم خوردند که در صورت دست کشیدن از مقاومت به هیچ یک از اهالی روستای هندستان لطمه ای وارد نخواهد شد. ارمنی های ساده لوح قسم آنان را باور کردند و دست از مقاومت برداشتند. گروه حمیدیه وارد روستا شدند و ۶۴ نفر را به قتل رساندند».[۱۱]

در مورد همین واقعه گزارشی دیگر «قربانیان روستا را ۹۵ کشته در حین درگیری و ۱۴۶ نفر به قتل رسیده و ربوده شد پس از ورود نیروهای حمیدیه به روستا»[۱۲] ذکر می کند.

درخصوص اختلاف بین شمار کشته شدگان ارائه شده در روزنامه ها با رقم ثبت شده بر روی سنگ نبشته به نظر می رسد رقم روی سنگ نبشته قابل قبول تر باشد.

سنگ نبشته ای با نقش صلیب، که به یادبود قربانیان برپا شده، در گورستان روستای وارنتس در جنوب دریاچۀ وان قرار دارد. سنگ نبشته در ۱۸۹۷م به یاد تعدادی از روستاییان وارنتس به نام های ماردیروس، غازار، آودیس، وارطان، غازار دیگر، مارکار، سرکیس و وارتر که به دست گروه های حمیدیه به قتل رسیده اند ـ برپا شده است. نوشته شامل هفده سطر برروی سنگ و چهار سطر در پشت آن است (اندازۀ سنگ ۱/۴۵× ۱/۶۵ متر است).

Մարտիրոս, Ղազարի հոգին / Ավէտիս, / Վարդան, / Ղազար, / Մարգար, / Սարգիս, / Վարդեր: / ۱۸۹۶-ին (ն)այատակեցին ۱۸۹۷-ին / խա(երի)ն էքէրին… / ղա … / որն Ե ե…: / Տ(է)ր ա(ստուա)ծ / Յ(իսու)ս Ք(րիստո)ս: / Յ(ի)շ(ա)դ(ա)կ է Րանիլի արդարոգ / մաքոր մաղթանօք և բար(ե)խո / Ա(ստուա)ծած(ն)այ տ(է)ր Յ(իսու)ս ա(ստուա)ծ … : / ۱۸۹۵-ին աշնան / և գարնան ۱۸۹۶ նահատական: / ۱۸۹۴ թվ(ին) ՌՅԽԶ (۱۸۹۵) / և խաերուս օծում : ۱۳

در گورستان دیر دیوابوینی سنگ نبشته ای با نقش صلیب یاد گروهی از شهدا را جاودان ساخته. بر روی این سنگ نبشته آمده است:

[Թվ(ին) ՌՅԽԴ (۱۸۹۵) Յարո(ւ)թ(իւ)ն նահատա / կված է, Մարօ, Խումար, տ(է)ր ա(ստուա)ծ / Յ(իսու)ս Ք(րիստո)ս: [۱۴

در پایان، قابل ذکر است که این گونه سنگ نبشته های باقی مانده از نژادکشی، که یاد قربانیان به شهادت رسیده در ارمنستان غربی را جاودان می کند، نه تنها سندی منحصر به فرد در نوع خود است بلکه مدرکی استثنایی، مهم و غیر قابل انکار برای روشن ساختن زوایای کشتار ارمنیان محسوب می شود.