مراسم رونمایی کتاب معماری وارطان هوانسیان، از معماران تأثیرگذار در معماری نوین ایران، در تاریخ ۲۶ دی ۱۳۸۷، در تالار بتهون مجموعۀ خانۀ هنرمندان، برگزار شد. در ابتدای این مراسم، که شامل دو بخش بود، حامد ناصر نصیر، مجری برنامه، چنین گفت: ((امشب به بهانۀ چاپ کتاب معماری وارطان هوانسیان می خواهیم به گذشته ای نه چندان دور برویم؛ به مبداء دوران تحول، به فصل نخستین دیدار جهان کهن سال ایرانی با عروسی دلنشین و دوست داشتنی که سبب شد این پیر سال خورده؛ یعنی، جامعۀ سنت مدار ایرانی خیلی زود دل ببازد و خرقۀ دیرین عزلت و گوشه نشینی را فرو گذارد و به هیبت جوانی دل داده و آراسته درآید و از کنج خلوت خویش به خیابان بیاید و با نگاه افسون زدۀ خود به چشم انداز وسوسه کنندۀ جهان مدرن چشم بدوزد. گرچه این پیر سنت گرا به لحاظ ویژگی های ساختاری فرهنگی، تاریخی، فکری و اجتماعی نتوانست در نهایت به صورت تمام و کمال گام به دنیای مدرن بگذارد خاطرۀ خیال انگیز فصل دلدادگی و عشق نخستین همیشه به صورت یک حس نوستالژیک در خاطرۀ او باقی ماند. شاید همین حس نوستالژیک است که علی حاتمی را وا می دارد عاشقانه تهران قدیم را بازسازی کرده و مجموعۀ هزاردستان را بسازد.

بسیاری از یادگارها با گذر زمان و گردباد تحولات اجتماعی، در جامعه ای که به طور مداوم از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و هنری در حال توسعه بوده، از ما دور شدند. یکی از معدود یادگارهایی که توانست در این گردباد تاب آورد و بر جای بماند یادگارهایی از معماری آن دوران است. یادگارهایی که در اثر بی توجهی و عدم شناخت لازم به طور مداوم تخریب می شوند و برای دستیابی به چند صد متر فضای ساخته شدۀ بیشتر یا به نام توسعۀ یک مجموعۀ عمومی کمر به نابودی آنها می بندیم.به جز اهمیت توجه عمومی و قانونی ای که لازم است سازمان میراث فرهنگی، شهرداری و سایر سازمان های مدیریت شهری نسبت به خیانت به این بخش از تاریخ شهری ما مبذول دارند بدون شک حفظ این آثار مسئولیتی حرفه ای و همگانی است. از یک سو افزایش دانش تخصصی و از سوی دیگر ترویج آگاهی های عمومی در این زمینه را مد نظر دارم. این مسئولیتی است که بیشتر بر روی دوش ما متخصصان معماری سنگینی می کند)).

در بخش نخست این مراسم، دو تن از اعضای گروه معماری دوران تحول، آقایان بیژن شافعی و ویکتور دانیل، دربارۀ تاریخچه و ابعاد فعالیت این گروه، پژوهش ها و اهداف آن توضیح دادند. در این بخش همچنین، خانم طباطبایی، مدیر انتشارات دید، در مورد فعالیت های این مؤسسه مطالبی را ایراد فرمودند.

در بخش دوم مراسم، آقایان دکتر صارمی، اسکندر مختاری و سهراب سروشیانی نکات مهمی را در مورد معماری دوران تحول در ایران و به ویژه، معماری وارطان هوانسیان یادآور شدند.

اسکندر مختاری در سخنان خود با اشاره به جایگاه نقد در معماری معاصر اظهار داشت که هرگونه نقدی باید مبتنی بر اسناد و کتاب های معتبر باشد که ما در این زمینه و همچنین تاریخ کهن معماری ایران دچار کمبود هستیم و چاپ این گونه کتب همواره و به صورت مداوم مورد نیاز است. وی در ادامۀ سخنان خود در مورد ویژگی های معماری وارطان هوانسیان اظهار داشتند: ((وارطان هوانسیان، بر خلاف بسیاری از معماران دیگر، کار خود را از نقطۀ اوج شروع کرد ولیکن در اوج به پایان نرساند به طوری که اولین اثرش یک شاهکار معماری است و اگر ما اثر آخر وی را با آثار اولیه اش مقایسه کنیم تفاوت عمده ای خواهیم دید.این کتاب توانسته معرفی باشد برای آغازگری که شاید بتوان گفت بنیان گذار معماری مدرن در ایران بود. همچنین این کتاب نشانگر این موضوع است که معماری ارزش میراثی دارد و بخشی از تحولات تاریخی ایران محسوب می شود)).

در ادامۀ مراسم نیز، ضمن ارج نهادن به کار بسیار دشوار و ارزندۀ گروه معماری دوران تحول، شامل آقایان سهراب سروشیان، ویکتور دانیل و بیژن شافعی، از انتشارات دید، که با مدیریت و نظارت خانم طباطبایی حوصله، وسواس و دقت نظری خاص در چاپ مجموعه کتاب های گروه معماری دوران تحول به کار برده است، قدردانی شد.

آنچه در پی می خوانید تاریخچه ای از گروه معماری دوران تحول و معرفی کتاب معماری وارطان هوانسیان است که در مراسم رونمایی از کتاب وی ارائه شد.

تاریخچۀ شکل گیری گروه معماری دوران تحول

اندیشۀ ایجاد گروه تحقیقاتی معماری دوران تحول در ۱۳۶۱ش با عضویت و همکاری پنج تن از دانشجویان رشتۀ معماری شکل گرفت. در ابتدا، راه کار سازمان یافته و مؤثری برای شروع وجود نداشت. در نتیجه، فعالیت های تحقیقاتی با مشکلاتی فراوان رو به رو می شد. این مشکلات چنان بود که گاهی به انصراف اعضا می انجامید و در برخی موارد، توقف فعالیت های پژوهشی را موجب می شد. دسترسی به اسناد و مراجع اولین مشکلی بود که رخ نمود. اکثر آثار منتشر شده در خصوص معماری این دوره متکی به اسناد معتبر و قابل قبول نبود و گاه تا برداشتی شخصی و غیر مستند تنزل مقام می یافت. همچنین مراجع و اسناد مورد نیاز بسیار متنوع و پراکنده بود و دسترسی به آنها نیز به تحقیقات وسیع کتابخانه ای و استفاده از خاطرات تاریخی مکتوب و شفاهی در سطحی گسترده نیاز داشت. هنوز دهۀ ۱۳۶۰ش به پایان نرسیده بود که گروه تحقیق معماری دوران تحول به درکی نوین از ضرورت نظام مند کردن اطلاعات و مدارک و مستندات دست یافت و در سال های آغازین دهۀ ۱۳۷۰ش، این فعالیت های تحقیقاتی جنبۀ حرفه ای و ملی به خود گرفت.

جلسات هفتگی گروه به صورت منظم تشکیل و اطلاعات، اسناد و مدارک جمع آوری شده در این جلسات مطرح می شد و پس از بررسی کمیت و کیفیت آن برای انتشار به تأیید اعضای گروه می رسید.

گروه معماری دوران تحول وظیفۀ خود را چنین تعریف می کند:

معماری دوران تحول به دوره ای از معماری سرزمین ایران می پردازد که تحول یکی از مشخصه های مستمر آن است. از دیدگاه تاریخی این دوره از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه قاجار آغاز شده و تا کنون ادامه یافته؛ دورانی که در آن تحول با مشخصه های متغیری همراه است. بناهای متعددی در این دوران به دست معماران ایرانی و خارجی ساخته شده اند که متأثر از تغییرات در زمینه های مختلف هستند و ضرورت دارد به دوره های تاریخی تقسیم بندی شوند. بر اساس این تقسیم بندی قدم اول شامل معرفی معماران منفرد و آثار معماری به جای مانده از آنهاست. با معرفی معماران هر دوره، در قدم بعدی، امکان معرفی دوره های تاریخی و در نهایت کلیت معماری دوران تحول میسر خواهد شد. به این ترتیب، نتایج تحقیق در سه مرحله قابل ارائه خواهد بود:

معرفی معماران و آثار به جای مانده از آنان شامل معماری، آثار و روش ها
معرفی دورۀ تاریخی شامل معرفی دوره و زمینه های متعلق به آن، نمونۀ آثار، روش ها و گرایش ها
بررسی معماری دوران تحول شامل تاریخ تحلیلی معماری دوران تحول، تحولات زمینه ها و دسته بندی روش ها و گرایش ها
بدین ترتیب، تحقیقات گروه در ۱۳۷۰ش شکل تازه ای به خود گرفت. در این مرحله می بایست آثار و تحقیقات جمع آوری شده از لا به لای طرح ها و نوشته ها خارج می شد و در دسترس علاقه مندان قرار می گرفت. اولین کتاب منتشر شده از این گروه کتاب معماری نیکولای مارکوف در ۱۳۸۲ش بود. سپس، کتاب معماری کریم طاهرزاده بهزاد در ۱۳۸۴ش به زیور چاپ آراسته شد و بالأخره، در پاییز ۱۳۸۷ش، گروه معماری دوران تحول کتاب معماری وارطان هوانسیان را به چاپ رساند.

از کارهای در دست اقدام این گروه چاپ کتاب های معماری پل آبکار و کتاب معماری گابریل گورکیان، دو معمار ایرانی – ارمنی و همچنین کتاب معماری رونالد دوبرول، معماری خارجی، که در ایران فعالیت داشته و آثاری بسیار از خود برجای گذاشته است، می باشد. تمامی اسناد و مدارک مربوط به این معماران جمع آوری شده و در مرحلۀ تدوین است. پس از چاپ این مجموعه از کتاب ها گروه در نظر دارد کتابی در مورد تاریخ تحلیلی معماری دوران تحول به چاپ رساند.

کتاب معماری وارطان هوانسیان

این کتاب از چهار بخش اصلی شامل: ۱. زندگی نامه، ۲. زمینه ها (شامل دو قسمت زمینه های داخلی و زمینه های معماری)، ۳. معرفی بناها ۴. تحلیل معماری وارطان هوانسیان تشکیل شده است.

زندگی نامه

وارطان هوانسیان در ۱۲۷۴ش/ ۱۸۹۶م، در تبریز، در خانواده ای پر جمعیت، متولد شد. پدرش، بالاسان هوانسیان، مأمور خرید خشکبار و کارمند تجارت خانه ای خصوصی در تبریز بود. بالاسان هوانسیان و همسرش، سونا زورانیان، نه فرزند (شش پسر و سه دختر) داشتند که وارطان کوچک ترین آنها بود. تحصیلات ابتدایی وارطان در دبستان هایکازیان تاماریان و دوران متوسطه در دبیرستان مرکزی تِماکان[۱] تبریز در ۱۲۹۲ش به پایان رسید. او با استعدادی که طی دوران تحصیل در زمینۀ طراحی از خود نشان داد پس از اتمام تحصیلات مدتی در سمت طراح در کارخانۀ قالی بافی تبریز مشغول به کار شد. سپس به تهران مهاجرت کرد و در این شهر به تدریس در مدارس ارمنیان پرداخت و تا ۱۲۹۷ش، که برای ادامۀ تحصیلات خود به پاریس رفت، در سمت عضو هیئت مدیره و مدرس در دبستان هایکازیان[۲] مشغول به کار و تدریس بود.

وارطان هوانسیان در زمستان ۱۲۹۷ش/۱۹۱۹م عازم پاریس شد و به دلیل علاقۀ بسیارش به نقاشی به تحصیل در این رشته در مدرسۀ هنرهای زیبای بوزار پرداخت اما پس از مدت کوتاهی به توصیۀ اطرافیان به رشتۀ معماری روی آورد و در ۱۵ اکتبر ۱۹۱۹م در مدرسۀ اختصاصی معماری پاریس ثبت نام کرد. وی پس از چهار سال، در۱۹۲۳م، از این مدرسه فارغ التحصیل شد و بلافاصله تحصیلات خود را در رشتۀ شهرسازی همان مدرسه ادامه داد.

در بخشی از مقالۀ چاپ شده در اولین شمارۀ مجلۀ آرشیتکت (۱۳۲۵ش) تحت عنوان ((آرشیتکت های ما را بشناسید)) آمده است:

((… بدبختانه تحصیل مخارج دارد و دانشجوی فقیر ما قادر به پرداخت هزینه های مدرسه نبود لیکن، نظر به پشتکار و استعداد ذاتی او، اولیای مدرسه قبول کردند که استثنائاً به وارطان اجازه داده شود تحصیلات خود را ادامه داده و مخارج مدرسه را پس از پایان تحصیل و شروع به کار بپردازد)).[۳]

حین ادامۀ تحصیلات عالی وارطان هوانسیان به همراه گروهی از همکارانش به کار عملیات ترمیم خرابی های پس از جنگ جهانی اول در اطرف پاریس گمارده شد. در این کار، اقبال با وی بود زیرا توانست مدتی زیردست معماری چیره دست به نام هانری سواژ[۴] تجربیاتی گران بها کسب کند و سپس، با افتتاح دفتر شخصی خود کار را ادامه دهد.

در بخش دیگری از همان مقاله می خوانیم:

((… ضمناً وارطان از کارهای اجتماعی نیز غافل نبود و به طور مؤثری در تشکیل انجمن ایرانیان مقیم فرانسه شرکت جسته و به اتفاق آقایان دکتر امینی، دکتر نصر، دکتر سمیعی، دکتر مقدم، دکتر کتابچی، دکتر شیبانی و دیگران یکی از اعضای برجسته و فعال انجمن به شمار می رفت و تا سال ۱۹۳۵م، که تاریخ مراجعت وی به ایران است، دبیری انجمن با مشاورالیه بود)).[۵]

وارطان هوانسیان در پاریس با گابریل بوواسو[۶] ازدواج کرد. از او و همسر فرانسویش دختری به نام فرانسواز شاکه[۷] به یادگار مانده است.

زمینه ها

وارطان هوانسیان در ۱۳۱۴ش/۱۹۳۵م به ایران بازگشت و بلافاصله در ادارۀ ساختمان شهربانی استخدام شد و هم زمان در برخی مسابقات طراحی ساختمان نیز شرکت کرد، از جمله شرکت در مسابقۀ طرح بنای هنرستان دختران در ۱۳۱۴ش که در آن مقام اول را به دست آورد. او همچنین ساختمان کلوپ افسران وزارت جنگ را، که گابریل گورکیان طراحی کرده بود، به اتمام رساند. در همین زمان، طرح مهمانخانۀ بزرگ دربند را تهیه کرد لیکن به دلیل مشغلۀ فراوان نتوانست شخصاً بر چگونگی اجرای آن نظارت داشته باشد. در ۱۳۲۰ش، از جانب شهرداری تهران مأموریت یافت تا آیین نامۀ ساختمانی را تنظیم کند. هم زمان به سمت مهندس ارشد بانک سپه منصوب و به بنای ساختمان مرکزی و بسیاری از شعب این بانک در شهرستان های بزرگ مشغول شد. به موازات این فعالیت ها به طرح و ساخت چندین بنای تجاری، اداری، مسکونی و همچنین سینما برای کارفرماهای خصوصی همت گمارد.

وارطان هوانسیان در طی زندگی حرفه ای خود به خاطر طرح های ساختمانی اش بارها مورد تقدیر و قدردانی قرار گرفت. دریافت دو نشان مهم علمی هنری و لوح تقدیر یکی برای ساخت کاخ سعد آباد، کاخ ولی عهد وقت و دیگری برای بنای ساختمان بانک سپه، شعبۀ بازار، از جملۀ این موفقیت ها محسوب می شوند.

هوانسیان در کنار کارهای معماری به فعالیت های فرهنگی نیز اعتقاد داشت. اولین اقدام وی در این زمینه تشکیل انجمن ایرانیان مقیم فرانسه در پاریس بود که تا زمان بازگشت به ایران سمت دبیری آن را بر عهده داشت. مهم ترین فعالیت فرهنگی وی در ایران تأسیس انجمن آرشیتکت های ایرانی دیپلمه در ۱۳۲۳ش و چاپ مجلۀ آرشیتکت در ۱۳۲۵ش بود. این نشریه در واقع اولین نشریۀ تخصصی معماری در ایران محسوب می شود که چاپ آن تا ۱۳۲۸ش ادامه داشت اما پس از شش شماره به دلایل مختلف چاپ آن متوقف شد. در۱۳۴۰ش وارطان هوانسیان بار دیگر اقدام به چاپ نشریه ای با عنوان معماری نوین کرد که تا ۱۳۴۱ش پنج شماره از آن به چاپ رسید.

وارطان هوانسیان در ۱۳۴۶ش بر اثر تصادف در خارج از ایران از ناحیۀ سر مصدوم شد و مورد عمل جراحی قرار گرفت. شدت این تصادف به حدی بود که فعالیت های وی را تحت تأثیر قرار داد.

وارطان هوانسیان، مهندس و معمار معروف ایرانی، در ۶ خرداد ۱۳۶۱ش/۱۹۸۲م، در سن ۸۶ سالگی چشم از جهان فرو بست و در منزل ابدی خود، در آرامگاه ارمنیان، واقع در جادۀ خراسان، به خاک سپرده شد.

معرفی بناها

بناهای دورۀ اول

وارطان هوانسیان با شروع فعالیتش در ایران تحت تأثیر آموزش حرفه ای در پاریس، سعی داشت پاسخگوی موضوعات متنوع معماری باشد. به همین دلیل، شیوه هایی متفاوت از معماری را در طرح ساختمان ها به کار برد. شروع به کار در پاریس را می توان آغاز دورۀ اول فعالیت حرفه ای او دانست و طرح مهمانخانۀ راه آهن در تهران هم زمان با شروع جنگ جهانی دوم را می توان آخرین اثر وی در این دوره به حساب آورد. آثار او در این دوره عبارت اند از:

هنرستان دختران
بنای هنرستان دختران بر اساس طرح وارطان هوانسیان در ۱۳۱۴ش پایه ریزی شد و در ۱۳۱۷ش به اتمام رسید. هنرستان دختران در ضلع شمالی خیابان سوم اسفند (سرهنگ سخائی فعلی) و ضلع غربی کوچۀ هنرستان واقع شده است. این بنا در شمال میدان مشق و در شرق بنای وزارت جنگ، در کنار چند بنای دیگر، مجموعه ای از بناهای دورۀ معاصر ایران را در اوایل قرن حاضر تشکیل می دهد.

مهمانخانۀ دربند
طرح این بنا جزو اولین آثاری است که وارطان هوانسیان پس از مراجعت از پاریس به کار بر روی آن پرداخت. وی تنها به ارائۀ طرح این بنا اکتفا کرد و در اثر کمی وقت نتوانست شخصاً بر چگونگی اجرای آن نظارت داشته باشد. عملیات ساختمانی این بنا در دی ۱۳۱۴ش تحت نظارت مهندس فرانسوی، ژان ونسان، آغاز و در ۱۳۱۷ش ساختمان آن افتتاح شد.

کاخ سعد آباد
کاخ سعد آباد در ۱۳۱۶ش، در بخش شمالی محوطۀ سعدآباد، بنا شد. این ساختمان را ابتدا به نام قصر ولی عهد می شناختند اما بعدها، به قصر شاه یا کاخ سعدآباد معروف شد. پس از انقلاب، در ۱۳۶۰ش، در ساختمان کاخ تغییراتی صورت گرفت و به موزۀ تاریخ طبیعی تبدیل شد.

مهمانخانۀ ایستگاه راه آهن
طرح مهمانخانۀ ایستگاه راه آهن را هوانسیان در ۱۳۱۹ش تهیه و ارائه کرد اما به مرحلۀ اجرا نرسید.

بناهای دورۀ دوم

این دوره دوران پرکاری و اوج فعالیت وارطان هوانسیان در ایران محسوب می شود. در این دوره، تأثیر روش وی در ساخت بنا و اصول فنی و ساختمان سازی در بخش های مختلفی از شهر تهران و سایر شهرستان ها محسوس است. بناهای مربوط به این دوره عبارت اند از:

مهمان پذیر لاله
احداث این بنا به سال های۱۳۲۰ ۱۳۲۴ش باز می گردد. کاربری اولیۀ ساختمان تجاری اداری بود چنان که در سال های اولیۀ پس از احداث مدتی به ادارۀ اصل چهارم[۸] و مدتی نیز به خوابگاه دانشجویی اختصاص داشت اما در ۱۳۴۷ش، با اجرای تغییراتی مختصر در فضای داخلی رسماً تبدیل به مهمان پذیر شد.

ساختمان جیپ
بنای ساختمان جیپ بین سال های ۱۳۲۳ ۱۳۲۵ش طراحی و ساخته شد. این بنا در ضلع شمالی خیابان اکباتان و در نبش شرقی معبری باریک، قرار گرفته است. بنا با حجمی کشیده بخشی از بدنۀ خیابان اکباتان و کوچۀ غربی آن را شکل داده و حیاط آن نیز در سمت شمالی مجموعه قرار گرفته است.

خانۀ مسکونی واقع درخیابان طالقانی
خانۀ مسکونی خیابان طالقانی(تخت جمشید) در ضلع جنوبی این خیابان و در نزدیکی میدان فلسطین (کاخ)، واقع شده است. به نظر می رسد این بنا در اواسط دهۀ ۱۳۲۰ش احداث شده باشد. مجلۀ آرشیتکت در ۱۳۲۷ش با چاپ نقشه ها و عکس های این ساختمان به معرفی آن پرداخته است.

ساختمان تجاری مسکونی اخوان
ساخت این بنا در فروردین ماه ۱۳۲۷ش آغاز شد. این ساختمان، که در تقاطع خیابان های انقلاب و لاله زار قرار دارد، دارای سه نوع کاربری مختلف تجاری، اداری و مسکونی است.

هتل (مهمانخانۀ) فردوسی
این هتل در ۱۳۱۴ش در خانۀ شخصی مرحوم عزیز خان، واقع در خیابان فردوسی، ابتدای خیابان سوم اسفند، ساخته شده است.

مجموعۀ تجاری مسکونی جامی
عملیات ساختمانی این بنا در ۱۳۲۸ش آغاز شد و تا ۱۳۵۷ش در قالب مجموعۀ تجاری مسکونی فعالیت داشت و وقف هنرستان دختران بود.

بناهای دورۀ سوم

تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی در دهۀ ۱۳۳۰ش و نیز تحولاتی که در زمینۀ پیش رفت مصالح و فناوری در اواخر این دهه در سطح کشور به وجود آمد، شیوۀ معماری وارطان هوانسیان را، هرچند که به نگرش شخصی خود همچنان وفادار بود، دچار تغییراتی محدود کرد. او در این سال ها کوشید تا تعادلی نسبی و منطقی میان روش خود و شیوه های نو و منطبق بر ذائقۀ عمومی ایجاد کند. مجموعۀ آثار وارطان هوانسیان در این دوره نشان از گرایش به سادگی در طرح جزییات ساختمانی و تغییر در انتخاب مصالح و رنگ ساختمان دارد. آثار مربوط به این دوره عبارت اند از:

دبیرستان حرفه ای نمازی (شیراز)
بر طبق تاریخ حک شده بر سردر ساختمان، دبیرستان حرفه ای نمازی در محل فعلی آن در ۱۳۲۸ش به دست آقای مهندس نمازی احداث شده است. طرح این ساختمان را وارطان هوانسیان در زمینی به وسعت یک هزار متر مربع، با دو هزار متر مربع زیربنا ارائه داد. در این دبیرستان شش شاخۀ نجاری، معماری، لوله کشی، آهنگری، رنگرزی و افزارسازی تأسیس شد و در چهارده کلاس آن هفتصد دانش آموز تحصیل می کردند.

ویلای شخصی وارطان هوانسیان (زعفرانیه)
بنای مسکونی زعفرانیه یکی از سه ویلایی است که هوانسیان در باغ بزرگی متعلق به سرتیپ مشیری طراحی و اجرا کرد. دو ویلای دیگر یکی متعلق به مالک باغ بود، در شرق ویلای وارطان هوانسیان و دیگری در غرب آن قرار داشت که در سال های بعد تخریب شد و ساختمانی مرتفع جای آن را گرفت. این ویلا، که وارطان هوانسیان در۱۳۳۰ش آن را برای خود ساخته بود در ۱۳۸۶ش تخریب شد.

ساختمان بانک سپه، شعبۀ توپخانۀ تهران
طرح این بنا در ۱۳۰۴ ش به تصویب رسید اما عملیات ساخت آن در ۱۳۲۹ش شروع شد و در ۱۳۳۲ش به پایان رسید. در کتیبه ای که در محل ورودی بانک نصب بوده به نام وارطان هوانسیان به منزلۀ طراح و ناظر ساختمان اشاره شده است.

ساختمان بانک سپه شعبۀ مرکزی اصفهان
ساخت بنای بانک سپه اصفهان در ۱۳۳۶ش آغاز شد و در ۱۳۳۸ش پایان یافت. در سنگ نوشتۀ موجود بر روی دیوارۀ بانک آمده است که طراحی و نظارت طرح زیر نظر وارطان صورت گرفته و پیمانکار آن شرکت فاتح بوده است.

ساختمان بانک سپه شعبۀ بازار
این ساختمان، که به ساختمان ۲۵ شهریور معروف شد، در ۱۳۳۴ش رسماً افتتاح شد.

تحلیل معماری وارطان هوانسیان

وارطان هوانسیان تحصیلات عالی خود را در رشتۀ معماری و شهرسازی در پاریس به پایان رسانده و هفده سال تجربۀ علمی و عملی در زمینۀ معماری، او را با مباحث روز معماری و نیز شیوه های رایج در اروپا، به خصوص شیوۀ خاص ساختمان سازی در محدودۀ پاریس مرکزی، آشنا ساخته بود.

آگاهی هوانسیان از اصول و قواعد حاکم بر شیوه های معماری و ساختمان سازی در اروپای آن زمان، تسلط او بر این اصول و نیز اجرای دقیق او بی تردید جایگاهی ویژه را برای وی و آثارش در تاریخ معماری معاصر ایران ایجاد کرده است. به نظر هوانسیان یک معمار در وهلۀ اول صنعتگری است که نه تنها باید از به حقیقت پیوستن اهداف خود

خشنود باشد بلکه باید از تأثیر اجتماعی آثار خود نیز قلباً اظهار رضایت کند.هوانسیان از جمله معماران ایرانی است که به همراه سایر تحصیل کرده های خارج از کشور پس از بازگشت به ایران در روند تحولات داخلی سهمی عمده در تغییر و توسعۀ معماری روز ایران در اوایل قرن بیستم داشته است.

او توجهی ویژه به مسائل شهری داشت و پایان نامۀ معماری اش با عنوان ((طرح گسترش شهر پاریس، تأثیر یافته از آب و هوا به دور از آلودگی)) نشان از این توجه دارد. همین علاقۀ او سبب شد تا در همان مدرسه دروس شهرسازی را نیز پی گیری کند. مشاهدات و مطالعات وارطان هوانسیان در دوران تحصیل در پاریس و فعالیت حرفه ای در آن شهر به دیدگاه وی در زمینۀ معماری و شهرسازی شکل بخشید و جهت داد.

بازگشت هوانسیان در ۱۳۴۱ش به ایران مقارن بود با مقطعی مهم از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران؛ یعنی، دوران تجددخواهی و نوگرایی، که از سال ها پیش آغاز شده بود. ورود او به ایران همچنین هم زمان شد با بازگشت پی در پی دانشجویان ایرانی که از طرف دولت وقت برای تحصیل به اروپا گسیل شده بودند. این دانشجویان با گرایش هایی نو در تمامی زمینه ها بستری مناسب برای پذیرش اندیشه های جدید فراهم آوردند. این زمینه های مناسب داخلی و نیز گرایش های تجددخواهی نظام فضایی را برای وارطان هوانسیان فراهم آورد که امکان فعالیت مناسب را، در داخل کشور، داشته باشد.